Cümhuriyyətimiz tarixin güzgüsündə

Fəzail İbrahimli: "Xalq Cümhuriyyətinin baniləri millətimizin şərəf və ləyaqətini xilas ediblər"

Mayın 28-i Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan olunmasının 91-ci ildönümüdür. 1918-ci il mayın 28-də Şərqdə ilk parlamentli respublika yaranıb və 23 ay ömür sürüb. Bəs Cümhuriyyət tarixinin araşdırılması sahəsində hansı problemlər var? Bu sahə yetrincə araşdırılıbmı? Ümumiyyətlə, Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasının tarixi əhəmiyyətini necə xarakterizə etmək olar? Məsələ ilə bağlı fikirlərini öyrəndiyimiz tarixçi-professor Fəzail İbrahimli deyir ki, müxtəlif tarixi dövrlərdə müxtəlif araşdırma ideologiyası əsasında Xalq Cümhuriyyətinin tarixi tədqiq olunub.

Məsələn, sovet dönəmində bu, "Müsavat hakimiyyəti" dövrü kimi qələmə verilib və Rusiya tarixində 1918-20-ci illər vətəndaş müharibələri hadisələrinin içərisində verilib. Bu, Azərbaycanda, Bakıda bolşeviklərə qarşı "xain Müsavat hökumətinin mübarizəsi", "xalqa zidd hakimiyyət" kimi təqdim olunub. Məsələ ilə bağlı istər Rusiyanın, istərsə də Azərbaycanın o dövr tarixçiləri, ictimai xadimləri yekdil mövqedə dayanıblar ki, bu "xalqa zidd hakimiyyət" 23 ay yaşayıb və devrilib. Guya aprelin 28-də xalq ayağa qalxıb və bu "mənfur hakimiyyət" devrilib. Ancaq tarix heç vaxt itmir. Tarix sadəcə, saxtalaşdırıla, müəyyən insanların yozumunda təzyiqə məruz qala bilər. Hansısa hakimiyyət dövründə tarixi ört-basdır etmək olmaz. Çünki tarix artıq tarixə çevrildikdən sonra onu məhv etmək mümkün deyil. Fəzail İbrahimli bildirdi ki, Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra bu dövrün tarixilə bağlı kifayət qədər zəngin mənbələr əldə edilib. Tarixçi-professora görə, bu gün Cümhuriyyətin tarixi Azərbaycan tarixinin müxtəlif dövrlərilə müqayisədə eninə və dərininə tədqiq edilib. Keçən əsrin 90-cı illərində sanki qazanın qapağı açılıb. Tarixçi-professor Cəmil Həsənli ilk dəfə doktorluq müdafiə edib. Digər tarixçilər bu dövrlə bağlı kitablar yazıblar, məqalələr çap olunub. Yəni çox işlər görülüb. Ancaq burada bir məqam var. Fəzail İbrahimli qeyd etdi ki, sovet hakimiyyəti dönəmində tədqiqatlarda nə qədər Cümhuriyyət "xain Müsavat hökuməti" kimi qiymətləndirilirsə, 90-cı illərdə aparılan tədqiqatlarda da müəyyən eyforiyalara varılıb. O dövrdəki müxtəlif məsələlərə müxtəlif cür münasibət bəslənib. Amma əsas nəticə o oldu ki, Cümhuriyyətin tarixi kifayət qədər ətraflı tədqiq olunub. Bununla belə, onun sözlərinə görə, bu o demək deyil ki, tarixin tədqiqinə son qoyulmalıdır. Ayrı-ayrı çalarları, Cümhuriyyətin hər günü bir tarixdir. Ona görə də kifayət qədər işlənilməli olan məsələlər var. Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasının, fəaliyyətinin tarixi əhəmiyyətinə gəlincə, Fəzail İbrahimli 1918-ci ildə çar Rusiyasının devrildiyini, Zaqafqaziya Seyminin yaradıldığını xatırlatdı. Həmin dövrdə Zaqafqaziyada vəziyyət kifayət qədər mürəkkəb olub. Bolşeviklər Rusiyada hakimiyyətə gəldikdən sonra məlum olur ki, millətlərin azadlığı ilə bağlı öncədən verdikləri vədlər kağız üzərində qalan sözlərdir, əsas məqsədləri də keçmiş çar Rusiyasının sərhədləri daxilində yeni bolşevik Rusiyası yaratmaqdır. Yəni Qafqazı yenidən həmin sərhədlər çərçivəsinə daxil etmək planı vardı. O vurğuladı ki, tarix məsələni belə qoymuşdu: ya Azərbaycan ayağa qalxaraq öz istiqlalını elan etməli, ya da ayrı-ayrı vilayətlərə parçalanmalıdır. Bolşeviklər ayrıca Bakını bolşevik Rusiyasının tərkibinə daxil etmək planını da işləyiblər. Digər tərəfdən, Azərbaycan ərazilərinə yönəlik ermənilərin, gürcülərin, o cümlədən İranın iddiaları olub. Başqa sözlə, ya ayağa qalxıb millətin şərəfini xidas etmək, ya da susub tamamilə bir millət kimi silinmək dlemması gündəmdə idi. Fəzail İbrahimlinin sözlərinə görə, Xalq Cümhuriyyətinin baniləri millətimizin şərəf və ləyaqətini xilas ediblər, uzun müddətdən bəri itirilmiş Azərbaycan dövlətçiliyi bərpa olunub. Azərbaycanın ərazisi, sərhədləri müəyyənləşdirilib, paytaxt yaradılıb. 23 ayda Azərbaycanda 23 ildə reallaşması mümkün olmayan islahatlar həyata keçirilib: "Təsəvvür edək ki, 28 aprel işğalında Xalq Cümhuriyyətinin müəyyən etdiyi sərhəd və paytaxt yoxdur. Azəraycan hansı formada bolşevik Rusiyasının tərkibinə daxil ola bilərdi? Sabiq prezident Heydər Əliyev də vaxtilə deyirdi ki, bu günkü Azərbaycan demokratik Cümhuriyyətin varisidir. Bu da Xalq Cümhuriyyətinin tarixi əhəmiyyətinə dövlət səviyyəsində bir möhür vurur. Xalqın hər bir ziyalısı, hər bir insanı həyatını bu millətin, xalqın yolunda qurban verən Cümhuriyyət liderlərinin ruhu qarşısında borcludur. Bu gün müstəqil Azərbaycanda həyata keçirilən islahatlar, atılan addımlar Cümhuriyyət liderlərinin qoyduqları böyük bir ənənənin davamıdır".

Ramiz Mikayıloğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 26 may.- S.8.