Xoyda erməni terroru

"Andranikin şəhəri mühasirədə saxlaması xəbərini eşidən Osmanlı ordusu dərhal geri qayıtdı"

Ermənilərin Azərbaycanda törətdikləri yüzlərlə terror faktı var. Tarixin hansı səhifəsini vərəqləsək, ermənilərin səbəbkarı olduğu təxribatların və ya qanlı hadisələrin izini görmək olar. Türklərə nifrət və xəyali "Böyük Ermənistan" naminə əllərini dönə-dönə qana bulayan ermənilər kin qoxuyan əqidələrini nəsildən nəsilə ötürürlər. Ancaq bu cür xəstə psixologiya ilə yetişən adamlar ağlasığmaz vəhşiliklərə və qəddarlığa əl ata bilər.

V yazı

Zamanın tələbilə üzdə dost, daxilən düşmən olan ermənilər zaman-zaman tarixin qaranlıq kölgəsində gizlənərək öz mənfur niyyətlərini həyata keçirmək üçün planlar qurur, terror təşkilatları təsis edirlər. XX əsrin əvvəlində ermənilərin planlı şəkildə hədəfə aldığı Güney Azərbaycan şəhərlərindən biri də Xoy oldu.

Salmasdan sonra erməni terrorunun qanlı əlləri Xoya uzanır

Təpədən dırnağa qədər yaraqlı olan ermənilərə Andranik başçılıq edirdi. Plana görə, onlar Xoya hücüm çəkib şəhəri ələ keçirməliydi. Xoya hücum çəkən Andranik qüvvələrinin sayı ədəbiyyatlarda fərqli rəqəmlərlə göstərilib. Bəzi mənbələrə görə, silahlı erməni əsgərlərinin sayı 12000, digər ədəbiyyatda isə 3000 olduğu qeyd olunub. Andranikin Xoya hücum edəcəyinə şəhər əhalisi əvvəl inanmadı. Amma erməni dəstələrinin şəhərə yaxınlaşmasından sonra ölüm vahiməsi hər tərəfi bürüdü. Ətraf kəndlərin sakinləri qorxudan şəhərə pənah gətirirdilər. Evlər, məscidlər, bütün küçələr qaçqınlarla dolmuşdu. 1918-ci il iyunun son günlərinin birində səhər tezdən erməni yaraqlı dəstələri şəhər həndəvərində görünməyə başladı. Günortaya qədər ermənilər şəhərin yarısını mühasirəyə aldılar. Xoyu ermənilərdən müdafiə etmək məqsədilə yerli əhali hazırlıq görməyə başladı. Varlı-kasıb fərqi olmadan əli silah tutmağı bacaran bütün kişilər bürclərdə və səngərlərdə qaravul çəkməyə başladılar. Bütün təbəqələrdən olan əhali - mülkədarından tutmuş əkinçisinə qədər, habelə digər peşə sahibləri - tacirlər, ruhanilər və s. çiyin-çiyinə müharibə etmək üçün hazırlaşmışdılar.

Təpədən dırnağa qədər silahlanmış erməni dəstələri Xoya hücum çəkdilər. Düşmənin açdığı ilk güllələr bir neçə nəfər soydaşımızın həyatına son qoydu. Erməni hücumlarına sinə gərən şəhər əhalisi mərdliklə vuruşurdu. Düşmənlə mübarizədə qadınlar və uşaqlar da iştirak edirdi. Onlar bürclərdə və səngərlərdə şəhəri düşməndən müfadiə edən döyüşçülərə su və şərbət daşıyırdılar. Fars tarixçisi Əhməd Kəsrəvi bu haqda belə yazır: "Səhərin dan yeri qızaran vaxtı birdən-birə erməni dəstələri peyda oldular. Onlar şəhərin 300 metrliyinə qədər gəlib, top və hərbi avadanlıqlarını işə salaraq, atəş açmağa başladılar. Ermənilər hər tərəfdən şəhəri mühasirəyə almağa çalışırdılar. Elə buna görə də durmadan öz qüvvələrinin sayını artırırdılar. Nəticədə günortaya qədər şəhərin yarısını ələ keçirdilər. Xoylular isə topdan məhrum ola-ola, həm də köhnə silahlarla vuruşurdular. Bu arada qadınlar da kişilərlə çiyin-çiyinə düşmənə qarşı vuruşur, həm də onlara su, şərbət və yemək aparırdılar. Bu isə kişilərdə əlavə ruh yüksəkliyi yaradırdı".

Xoylu qadınların bir qismi arxa cəbhədə şəhər müdafiəçilərini himayə edərək, öz qəhrəmanlıqları və fədakarlıqlarıyla onların əhval-ruhiyyəsini gücləndirirdilər. Bu cür şir ürəkli qadınlardan biri də Zəri xanım idi.

Güneyli tarixçi Mehdi Ağası "Xoy tarixi" adlı əsərində bu haqda bildirir: "Ermənilər Xoyun şərq hissəsində əhalinin güclü müqavimətini gördükdən sonra şəhərə bu istiqamətdən soxulmağın qeyri-mümkün olduğunu anladılar. Elə buna görə də mühasirə halqasını daha da daraldaraq, günortaya yaxın şəhərin cənub hissəsindən hücuma keçdilər. Nəticədə bürclərdəki müdafiəçilər geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar. Məhz həmin anda bürclərə azuqə və sursat daşıyan Zəri xanım (Zəri xanım əslən Urmiyadan idi) geri çəkilməkdə olan döyüşçülərin qabağını kəsərək, başındakı yaylığı açıb onların başına atır (bir qadının belə hərəkəti hər hansı bir kişinin qorxaqlığına etiraz etmək deməkdi). Sonra isə özünün fəryad və həyəcan dolu səsilə kişiləri mübarizəyə çağıraraq onlara ermənilərin Urmiya və Salmasda törətdiyi cinayətləri xatırladır, döyüşçüləri öz mövqelərində dayanıb müqavimət göstərməyə təşviq edirdi. Qadının bu hərəkətindən sonra müdafiəçilər yenidən bürclərə və səngərlərə qayıtdılar. Ermənilərin bürclərə dırmanmalarına baxmayaraq, şəhər müdafiəçiləri bu dəfə ildırım kimi ermənilərin üstünə hücuma keçdilər. Nəticədə düşmən tərəfin bir qismini yerindəcə öldürərək, qalanlarını isə geri çəkilməyə məcbur etdilər".

Ermənilərə qarşı mübarizədə ruhanilər də mərdliklə vuruşurdu. Həmin hadisələrdə igidliyilə millətə, xüsusilə də gənclərə ruh yüksəkliyi verən iki ruhaninin adını çəkmək lazımdır. Əslən Xoydan olan Höccətülislam və Ağa İbrahim Müctəhid adlı iki qəhrəman soydaşımızın misilsiz fədakarlığı Xoy gənclərinin qeyrət damarlarını, onlardakı comərdlik və igidlik ruhunu oyatmışdı. Əhalini düşmənlə mübarizəyə səsləyən ruhani Höccətülislam üzünü camaata tutub demişdi: "Ya Əyyuhəlnas! Bu gün hər kəs öz orucunu saxlamasa, günaha batmış kimi hesab olunur. Belə bir gündə oruc tutmaq haramdır. Orucunuzu açın və düşmənlərə qarşı vuruşun!" Bu sözdən sonra qeyrət timsalı olan həmin şəxslər topun ipini boyunlarına keçirərək, onu səngərə doğru çəkməyə başlayırlar. Onların bu hərəkəti az-çox ümidsizliyə qapılmış gənclərin və səngərdəkilərin əhval-ruhiyyəsini qaldıraraq, onlardakı döyüşkənlik qanını cuşa gətirmişdi. Məhz bundan sonra hamı öz canından keçərək kütləvi şəkildə səngərlərə doğru yola düşürdü. Maraqlıdır ki, həmin gün yuxarıda adı çəkilən iki şəxsin ipini boyunlarına keçirərək səngərə tərəf çəkdikləri topla əhalinin vahiməsinə səbəb olan erməni topunu məhv etmişdilər.

Özü həmin dövrdə Urmiyada tarixi olayların yaxından şahidi olmuş soydaşımız Əli Dehqan yazır: "İyunun 23-cü və 24-cü günü Urmiyanın dörd ağaclığına qədər gəlib çatmış Osmanlı ordusu Andranikin Xoyu mühasirədə saxlaması xəbərini eşitdikdən sonra dərhal şəhər əhalisinə yardım göstərmək üçün geri qayıtdı. Andranik Xoya çatdıqdan sonra şəhəri mühasirəyə almışdı. Amma Xoy əhalisi düşmən qarşısında möhkəm dayanmış, ermənilərin hər bir hücumuna müqavimət göstərirdi. Yerli sakinlər osmanlıların gəlişinə qədər bir neçə gün erməniləri şəhərin çölündə süründürdülər. Nəhayət, Osmanlı əsgərləri Salmas istiqamətindən gəlib erməni quldurlarını top atəşinə tutdu. Nəticədə düşmən qüvvələrinin çoxu həlak oldu, qalanları isə qaçıb aradan çıxdı. Beləliklə, Xoy şəhəri erməni hücumlarından xilas oldu".

Digər güneyli tədqiqatçı Məhəmməd Əmin Riyahinin "Xoy tarixi" adlı kitabında hadisə belə qələmə alınıb: "Günortadan bir az keçirdi. Döyüşçülərdən biri durbinlə cənub tərəfindəki vəziyyətə nəzarət edirdi. Birdən-birə Qəzənfər dağının arxasından göyə qalxan qırmızı tüstünü görən kimi bu haqda türk əsgərinə (şəhərdə qalan və Xoy əhalisiylə birgə döyüşən yaralı Osmanlı əsgəri - R.C.) xəbər verdi. Osmanlı əsgəri bu xəbəri eşidən kimi sevinərək bildirdi ki, bu tüstü İslam ordusu toplarının tüstüsüdür. Nəhayət ki, gəlib çatdılar. Allaha şükür, qurtardıq. Bir az keçmədən topların səsi eşidilməyə başladı. Osmanlı ordusu ilə ermənilər arasında şiddətli bir müharibə başlandı". Qardaş türklərin topxanası erməni qüvvələrinin mövqeyini kəskin atəşə tutdu. Ağır və ardıcıl atəş nəticəsində qısa zamanda ermənilər müqaviməti zəiflədib qaçmaq məcburiyyətində qaldılar. Şəhərin müdafiəçiləri bürclərin başından sevinc və həyəcan hisslərilə Osmanlı ordusunun qələbəsinə baxırdılar. Qəzənfər və Qullabi dağları tamamilə Osmanlı ordusunun əlinə keçmişdi. Ermənilər geri çəkildilər. Döyüşlər isə şəhər divarlarınm arxasında davam edirdi. Günün batmasına bir saat qalmış Osmanlı ordusu Təzəkəndə çatdı. Topların Səidabada doğru atəşi isə hələ davam edirdi. Beləliklə, qardaş türklər həmin gecəni şəhərin xaricində qalıb, səhər havalar işıqlanana kimi Culfaya qədər ermənilərin izinə düşdülər. Qaçmaqda olan ermənilər Araz çayını keçdikdən sonra arxalarındakı Culfa körpüsünü də yandırdılar.

Baş verənlər haqda Əli Dehqan bildirir: "Qeyrətli Xoy əhalisinin həmin çətin günlərdə göstərdiyi qəhrəmanlıq təqdirəlayiqdir. Şəhərin düşmən əlinə düşməməsi üçün böyükdən kiçiyə qədər hamı döyüş meydanında qalıb vuruşmaq və bu yolda ölmək qərarına gəldi. Qəhrəman Xoy əhalisinin həmin ağır günlərdə vəşşi düşmən qarşısında göstərdiyi misilsiz müqavimət səhnələri insanda böyük qürur hissi oyadır". Həmin hadisələrdə şəhəri ermənilərdən müdafiə edənlər arasında öz qəhrəmanlığıyla yaddaşlarda qalan igid soydaşlarımız var. Onlardan Höccətülislam Şeyx Fəzlullah, Ağa İbrahim, Həsənəlixan Mirpəncə, Hacı Xəlil Makui və s. kimi mərd oğulların adını çəkmək olar. Xoy əhalisinin Andranikin qoşunlarına qarşı qəhrəmancasına müqaviməti müasir Azərbaycan tarixinin parlaq səhifələrindən biri sayılır. Bu məğlubiyyət ermənilərin "Böyük Ermənistan" xülyasını gerçəkləşdirmək ümidlərini puça çıxardı. Beləliklə, erməni qüvvələrinin qalan hissəsi min bir əzab-əziyyətlə özlərini İrəvana çatdırdılar. Əhzalinin və Osmanlı qoşunlarının fədakarlığı nəticəsində ermənilərin Xoy şəhərini ələ keçirməsinin qarşısı beləcə alındı.

Hazırladı: Real CƏFƏRLİ

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 4 noyabr.- S.11.