"Ədəbiyyat mədəniyyətin əhəmiyyətli bir hissəsidir"

Məhərrəm Tanrıverən: "Mən qlobalizmə qarşıyam"

10 ildən çoxdur ki, Türkiyədən Azərbaycana davamlı olaraq gəlib-gedən şair Məhərrəm Tanrıverən burada elmi araşdırma ilə məşğuldur. İngilis dilindən türk dilinə tərcümə edilmiş əsərlərin tipoloji dil müqayisəsi ilə bağlı maraqlı araşdırma aparıb, Azərbaycanın tarixini, mədəniyyətini davamlı şəkildə araşdırıb. Azərbaycana ruhca yaxınlığı səbəbindən bu ölkəni özünə doğma hesab edir: "Azərbaycanın qədim, özünəməxsus tarixini fəxarətlə öyrəndim, qürur duydum. Həmişə Azərbaycanın adı gələndə məni təəccüb bürüyərdi ki, bu, necə ölkədir, görəsən? Sovet dövründə aramızda tikanlı məftillər vardı". Gənclik dövründə Azərbaycan ədəbiyyatından bəzi örnəkləri oxuduğunu deyən M.Tanrıverən son 10-15 ildə ardıcıl olaraq bu məmləkətlə tanış olduğunu deyir: "Orta məktəb dövründə Nizami Gəncəvini, Məhəmməd Füzulini, Nəsimini, Sabiri tanıdım. Füzulini oxuyan zaman özümü Azərbaycanın bir parçası zənn etdim. Gördüm ki, ruh eyniliyimiz, mədəniyyət oxşarlığımız var. Azərbaycana çox bağlanmışam". O, Türkiyəyə hər dönüşündə Azərbaycan mədəniyyətinin, ədəbiyyatının soraqlarını apardığını bildirir: "Azərbaycan Türkcəsində olan gərəkli sözləri Türkiyədə yazılarımda, şifahi danışığımda işlədirəm, çünki ortaq türkcənin yaranması, biri-birimizi anlamaq baxımından bu, çox gərəklidir. Həmişə gözəl mədəniyyətlər axtarışında olmuşam. Azərbaycan mədəniyyətinin daim haqqında danışılmasına gərək var. Azərbaycanda qədim adət-ənənələrin sayğıyla qorunması, ədəbi ənənələrin davamlı inkişaf etdirilməsi təqdirəlayiqdir. Hər hansı bir xalqın mədəniyyətinin qədimliyi, zənginliyi onun uzun yaşayacağı baxımından gözəl bir əsasdır. Ədəbiyyat mədəniyyətin əhəmiyyətli bir hissəsidir. Türkiyə televiziyasında, xüsusən də radiosunda hər gün Azərbaycan musiqisi dəfələrlə səsləndirilir. Azərbaycanda da Türkiyə musiqisinə sevgi böyükdür. Ancaq təəssüf ki, Türkiyədə Qərb mədəniyyətinin təsiri aşığı dərəcədədir. Türk xalqı bütün təsirlərə dov göstərməlidir".

M.Tanrıverən Türkiyənin bütün bölgələrini qarış-qarış gəzib: "Sivası, Ərzurumu gəzdikcə gördüm ki, bu yerlərin mədəniyyəti, folkloru eynilə Azərbaycan mədəniyyətinə oxşardır. Hələ Qarsı demirəm. Konya, Kayseri, Malatya, Hide, Orta və Doğu Anadolu (Güney Anadolunun böyük bir hissəsi) eynilə Azərbaycan mədəniyyətini, dilini yaşatmaqdadırlar. Xatırlayıram, anam deyərdi "bunu apar". İndi isə bu sözün qarşılığında "götürmək" sözü işlədilir". Türkiyə ədəbiyyatının mövcud durumundan danışan M.Tnarıverən yeni ədəbiyyat nümunələrinin yabançı istilahlarla - sözlərlə dolmasından narahatlığını bildirir: "Bu səbəbdən də bir ədəbiyyat adamı olaraq çağdaş Türkiyə ədəbiyyatını oxuyub anlamaqda çətinlik çəkirəm. Təəssüf ki, Qərb mədəniyyəti Türk mədəniyyətinə təsir edə bildi, əski mədəniyyətimizdən, tariximizdən, ədəbiyyatımızıdan uzaq düşmələr hiss olunur. Ural-Altay dilləri ayrı, Batı dilləri isə tamam ayrı bir dil qrupudur. Bunların arasında sintaktik-fonetik fərqlər var. Bu, həm də məna fərqidir. Bilmirəm bu gedişlə nə olacaq? Ümumtürk mədəniyyəti konqreslərində bu tipli məsələlər problem səviyyəsində qoyulmalıdır. Çağdaş Türkiyə ədəbiyyatının durumu bu baxımdan məni qane etmir. Neçə il əvvəl Ankarada idim; gördüm parkda oturan qadın uşağına "Maykl, qaçma, suya yıxılarsan"-deyir. Mən də uşağa dedim ki, sənin nə gözəl adın var, adın ingilisindir, ingilis dilini niyə bilmirsən? Uşaq türk balası idi, Maykl Ceksonun adını daşıyırdı. Bax, ədəbiyyat bu və başqa problemlərə toxunmalıdır. Ədəbiyyat insanın ruhunu, mədəniyyətini özündə daşıyır. Ancaq yaxşı cəhətdir ki, türkülərimizdə ana dilimiz özünün bütün gözəlliklərini qoruyub-saxlayıb."

M.Tanrıverən Türk Birliyinin, mədəniyyətinin qorunub inkişaf etdirilməsini indiki vaxtda çox gərəkli sayır: "Bu gün qloballaşmaya çağırışlar artıb. Qlobalist duyğuların millətləri məhv edəcəyi təhlükəsi var. Habelə qlobalizm əsl ədəbiyyata qarşıdır. Mən qlobalizmə qarşıyam. Fikirləşirəm ki, türk soyum, özüməməxsusluğum var; bundan niyə əl çəkməliyəm? Ancaq dünyaya qlobalizmi xilas kimi təqdim edən iri dövlətlər öz milli mənafelərinin qayğısına çox gözəl qalırlar, millətçiliklərini yeridirlər. Təəssüf ki, türklər arasında qlobalizmin zahiri görkəminə uyanlar var. Qlobalçı duyğular bu gün ədəbiyyatda, mədəniyyətdə - hər yerdə təsirini göstərir".

Çağdaş Türkiyə ədəbiyyatında tanınmış əski türk yazarlarının təsirinin az olduğunu deyən M.Tanrıverən qədim ənənələr üstə yeni ədəbiyyat nümunələrinin yaranmasında səngimələrdən narahatdır: "Qloballaşmanın təsirinin gündən-günə artdığı bir zamanda şeirdə, nəsrdə, teatr sənətində çağdaş dövrə uyğunlaşdırılmış ədəbiyyat yaranmaqdadır. Yeni-yeni ədəbi axınlar yaranır dünyada və bu, təbii olaraq Şərqə davamlı şəkildə təsir etməkdədir. "Qərb ədəbiyyatı" anlamı tədricən Şərqdə milli ədəbiyatı əvəz etməyə girişir. Türkiyədə yabançı ədəbiyyatın təsiri xüsusi duyulmaqdadır. Şərq ədəbiyyatının qədim ənənələri var və bu gün bu ənənənin yeni səviyyədə inkişaf etdirilməsi gərəkdir.

Ədəbiyyatların biri-birilə qarşılıqlı əlaqəsi var və bu əlaqənin bəşəri dəyəri ədəbi münasibətlərdə üzə çıxarılmalıdır. Yadımdadır ki, tələbəlik dövrümdə bizdə Füzulini tanımayanı, şeirlərini bilməyəni tələbə olaraq qəbul etmirdilər. Təəssüf ki, əvvəlki ciddi imzalar səviyyəsində yeniləri yaranmır. Azərbaycanda bu baxımdan ənənəvi qoruyuculuq görürəm".

M.Tanrıverən hesab edir ki, Azərbaycan zəngin milli-mənəvi sərvətləri ilə nəinki Türk Dünyası, habelə bəşər üçün daim öyrənilməli bir sahədir: "Zəngin ruhlu olmaq ölkənin ərazisinin böyük-kiçikliyi ilə deyil. Daha qədimlərə getdikcə görürük ki, Azərbaycan bütün türk xalqları içərisində mədəniyyətini daha çox qoruyub. Türkiyədə sənət çevrəsindəki yaradıcı adamlarla bu mövzuda çox söhbətlərim olub".

Habelə Türkiyə Türkləri də özlərinə məxsus şəkildə qədimliklərini qoruyub saxlaya biliblər. Türkülərin, şərqilərin çağımızadək gəlib çıxması, gözəl yaşaması, habelə Yunus Əmrə, Rumi kimi örnəklər zəngin yaradıcı ruhdan xəbər verir. Ancaq bu, bir gerçəkdir ki, ümumən biz türklər tarix boyunca çox özgələşmişik. M.Tanrıverən deyir ki, dil məntiqli olduğu kimi, ədəbiyyat da məntiqlidir: "Hesab edirəm ki, ilk növbədə ümumtürk, yəni ortaq türk dilinin yaradılması barədə düşünməliyik. Milli sənətin içərisinə ideologiya girməməlidir. Ancaq Türkiyə ədəbiyyatında qlobalçı duyğuların artmasından narahatam. Orxan Pamuk haqqında böyük sözlər işlətdilər. Şəxsən mən onun böyüklüyünü görmürəm. O, ideologiya ilə ortaya atılıb, "erməni soyqırımı"na isti münasibət bəslədiyi üçün Nobel mükafatı aldı. Soydaşlarımızın təsirə qapılmalarını qəbul edə bilmirəm. Belə ədəbiyyatlara sırf milli ölçülərdən yanaşılması daha doğru qənaətlərə gəlməyə əsas verir".

M.Tanrıverən bu gün Türkiyədə Mustafa Kamal Atatürk prinsiplərinə xalq arasında ciddi və ardıcıl münasibət, sevgi olduğunu bildirir: "Şəxsən mən Atatürk prinsiplərinə sıx bağlıyam. Əgər bundan əl çəkəriksə, qlobalçı duyğular içimizə asanca girər. Qərb əlindən gələni edir ki, bura öz baxışlarını yeritsin. Atatürk türk millətinin milli adət-ənənələrinə, ruhuna bağlı böyük bir əsgər və dövlət adamıdır. Bu gün dünya siyasəti qlobalizm atmosferi içərisindədir. Türkiyə siyasətindəki son gəlişmələr təbii olaraq narahatlıq yaradır. Türk xalqının ideyası başqadır. O, Qərb mədəniyyətinin, ya da başqalarının istədiyi mədəniyyəti, təsiri daşımır. Məsələn, erməni məsələsinə münasibəti xalq dəstəkləmir. Xalq Atatürkçüdür. Xalq Atatürkü heç zaman itirməz. Çünki Atatürk Türkiyə Cümhuriyyətin quran kişidir .

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 10 noyabr.- S.14.