"Ədəbiyyat milli-mənəvi fenomendir"

Nazif Ələkbərli: "Xalqın ruhunu əks etdirməyən ədəbiyyatın sabahı olmur"

Əsl ədəbiyyat hər zaman yaşarıdır. Ədəbiyyatın xislətində gerçəklikdən artıq olana qarşısılanmaz meyl var. Bu yaxınlarda 60 yaşı tamam olan filologiya elmləri doktoru, professor, ədəbiyyatşünas-alim Nazif Ələkbərlinin yaradıcılığında ədəbiyyatın insaniliyə gərəkliyini daim önə çəkmək məqsəd olub. Çağdaş dönəmdə ədəbiyyatımızın halına sosial-mədəni problemlərin təsiri, habelə ədəbi tənqidin qarşısında duran məsələlər onu həmişə qayğılandırır. Nə qədər qəribə olsa da, ədəbiyyat haqqında gündən-günə daha çox danışıldığı dərəcədə ədəbiyyatın problemləri həllini tapmır. Ədəbiyyatın müraciət mövzuları təbii olaraq hər zaman çoxçeşidlidir. Ədəbiyyatın başlıca qayəsi məsələsinə toxunan Nazif Ələkbərli deyir ki, ədəbiyyata sosial fenomen kimi baxmaq prinsipini çıxdaş etmək mümkün deyil. Ancaq ədəbiyyat ilk növbədə milli-mənəvi fenomendir: "Milli düşüncəsiz, milli idealsız, mənəviyyatdan, əxlaqdan məhrum ədəbiyyatın mövcudluğu mümkün deyil. Ədəbiyyatın xalqla bağlılığı da bu nöqtədə birləşməlidir. Əgər ədəbiyyat xalqın ruhunu əks etdirmirsə, həmin ədəbiyyatın sabahı olmur. Bəzi əsərlərdə "siçan-pişikdən" də danışılır, ancaq orada insana yer olmur. Biz obrazı tanımalıyıq. Əgər obraz bizə yad bir elementdirsə, qaneedici olmayacaq. Əslində ədəbiyyatın mahiyyəti insanın mahiyyətidir. Ədəbiyyat insanın özünü tanımasına, kamilləşməsinə xidmət etməlidir. Ədəbiyyat həyat haqqında variantların çoxluğu deməkdir. Həyatda çoxlu proyeksiyalar (hərəkət, düşüncə, hiss, yanaşma var). Ədəbiyyat bu proyeksiyaların çoxluğudur. Ədəbiyyata müxtəlif yönlərdən yanaşmalar olub. Yadıma gəlir, Çingiz Aytmatovun bir yazısı vardı, bu qənaətdə idi ki, ədəbiyyat insanın özünə qayıdıb boylana bilməsi üçün gərəklidir".

Burada ədəbiyyatın insani xisləti meydana çıxır: "Bu, ədəbiyyata maraqlı bir yanaşmadır. Ədəbiyyat bu mənada güzgüdür, insan həmişə onda özünü görür, yaxşı-yamanını təhlil edə bilir. Ədəbiyyata obyektiv aləmin subyektiv inikası kimi sırf basmaqəlib elmi yanaşma da var. Çox elmlərin ədəbiyyata dəxli var: onun mahiyyətində çoxlu elmlərin predmeti gizlənib".

Təbii ki, ədəbiyyatın "əks etdirmək" funksiyası çox azdır, əslində böyük ədəbiyyat yalnız əks etmir, həm də daha çox həyatı, dünyanı özünəməxsus ifadə edir. N.Ələkbərli bu qənaətdədir ki, əks etdirmək ədəbiyyatın minimum vəzifəsidir: "Hər bir ədəbi əsər həyatın kiçik bir modelidir. O model yazıçı istedadının göstəricisi kimi meydana çıxır. Əslində əsil ədəbiyyat doğrudan da həyatdan yüksəkdə olur: burda insan təxəyyülü, obrazlar, böyük həyəcan, ilham, hətta vəcd də iştirak edir. Yazıçının həyata necə yanaşmasından da çox şey asılıdır".

Ədəbi yaradıcılıqda xəyal məsələsi əhəmiyyətli rol oynayır. Oxucunu insanilik tələbi üstə kökləyən əsərlər həmişə az olub. Görəsən, oxucu daha çox hansı məqamlarda çaşır? Nazif Ələkbərli düşünür ki, oxucunu çox şey, o cümlədən obraz, yazıçının mövqeyi, mövzunun özü də çaşdıra bilər. Oxucunun da zövqündən çox şey asılıdır: "Elə oxucu olur ki, səviyyəcə yazıçını ötür: o, yazıçının səhvlərini aydınca görə bilir. Halbuki yazıçı burda ideya, sənətkarlıq baxımından başqa cür hərəkət etməliydi. Bizdə kütləvi oxucular həmişə olub. Görürsən ki, bəzi yazıçıları daha çox oxuyurlar. Məsələn, mərhum Əlibala Hacızadəni 70-90-cı illərdə çox oxuyurdular. Əlibala müəllimi yaxından tanıyırdım, istedadlı yazıçı idi. Yəni o, kütləvi oxucu üçün yazdı. Habelə sıfr cəmiyyət haqqında düşünən, tarixi həqiqətləri mövzuya çevirən yazıçılar, bir sözlə, gerçəkliyi daxilindən keçirə bilənlər də var. Sovet dövründə Çingiz Aytmatovdan tez-tez danışırdıq. Çünki o, düşündüklərimizi qələmə ala bilirdi. Onun əsərlərində həm cəmiyyət, sosial, həm də mənəvi problemlərin qoyuluşu vardı. Yazıçının müəyyən məqamlara daha düşündürücü yanaşması, onu psixoloji cəhətdən inandırıcı verməsi mühüm amildir. Əsl yazıçılıq xüsusi, fitri bir istedaddır. Savad, sənətkarlıq sonrakı, həm də gərəkli məsələlərdəndir. Həyatı, təbiəti, insan xarakterini duyum ən vacib amildir. Fitrilik istedadın təzahürüdür. Anri Ekzüperi deyir ki, hər birimizdə bir Motsart öldürülüb. Yəni hər birimizin daxilində Motsart olmaq imkanı var".

Görəsən, bugünkü yazıçıda hansı keyfiyyətlər olmalıdır ki, o, meydana gözəl əsərlər qoya bilsin? Yazıçılıq sadəcə, insanı müəyyən dövrədək valeh etməkdirmi? Əgər belədirsə, onda niyə əsl ədəbiyyat daim zamanı ötmək haqqında düşünüb? Deməli, sabaha qalan yalnız böyük ədəbiyyatdır, zamanın təsirində qalan ədəbiyyatın isə sabahı olmayıb, olmayacaq.

N.Ələkbərlinin fikrincə, yazıçı ilk növbədə mütəfəkkir olmalıdır: "Çünki yazıçı əks halda hadisələrə yaradıcı münasibət bəsləyə bilməyəcək. Gərək yazıçı hadisələrə məhdud miqyasla yanaşmasın, tarixin müxtəlif mərhələlərini görə, ümumiləşdirə bilsin".

Azərbaycan ədəbiyyatının çağdaş durumunu dəyərləndirirən Nazif Ələkbərli bununla bağlı məyus deyil: "Qədim, klassik ədəbiyyatımız var, habelə tarixin bütün dönəmlərində böyük yaradıcılarımız olub. Ancaq təəssüf ki, indiki şərait tamam başqadır. İnsanlarda kitab oxumaq arxa plana keçib".

Şübhəsiz, zamanımızın pulçuluq əhvalı yazıçılarımızın da durumuna pis təsir edir: "Əgər yazıçı əsəri yazıb, çapını kitab şəklində görə bilmirsə, təbii ki, bu, ona pis təsir edir. Başlayır sponsor axtarmağa, kimdənsə xahiş etməyə ki, ona kömək etsinlər. Bu da dözülməz və yolverilməzdir.

Ədəbiyyatda mövzu tükənməyib. Sadəcə istedadlı, əsil mənada zəhmətkeş yazıçı istəyir ki, hər hansı bir lövhəni götürsün, təkrar sayılan mövzuya özünəxas baxsın. Mövzunu alleqoriya şəklində qoymaq olar. Ədəbiyyatın saysız təsir və idrak yolları var. Burada yazıçının ədəbiyyata necə yanaşması əsas məsələdir. Dövrün güclü ümumiləşdirilməsinə gərək var. Yeni gözəl, yaddaqalan ədəbiyyat nümunələrinin yaranması üçün yəqin ki, çox oxumaq lazımdır. Dünya ədəbiyyatında çox böyük yazıçılar, onların ədəbi təcrübəsi, həyata baxışı var. Bizim bəzi yazıçılarda rus, eləcə də dünya ədəbiyyatının təcrübəsindən elementlərə rast gəlmək olur. Bu, sovet dövründə də vardı. Amma yaxşı olardı ki, biz öz milli düşüncəmizin çiçəklənməsi məsələsini qoyaq. Milli ədəbiyyatımızın da kifayət qədər təcrübəsi var: Mirzə Cəlil, Yusif Vəzir Çəmənzəminli və başqaları. Bunlar sözün əsil mənasında böyük yazıçılardır".

Ədəbiyyatımızın Qarabağ, eləcə də itirilən yurd yerlərimizə münasibəti məsələsinə gəlincə, Nazif Ələkbərli deyir ki, bu gün də Qarabağ mövzusunda az əsərlər yazılmır. Sadəcə, o əsərlərin təqdimatı zəifdir: "Bəzən bu mövzuda əsərlərdə bəsitlik özünü göstərir. Hadisələrin içərisində olanlar bir az emosional, bir az da naturalist yazırlar. Ancaq bu mövzuda daha böyük ümumiləşdirmələrlə, estetik yüklə yazmaq olar. Ya hadisələri görənlər onu tam mənasıyla dərk etmirlər, ya da yazanda istədikləri kimi alınmır. Bu da istedad məsələsi ilə bağlıdır. Təəssüf ki, indi adamlarda güclü deqradasiya gedir, adamları demək olar, sabaha heç nə bağlamır. Belə olan vəziyyətdə ədəbiyyatdan çox şey tələb olunur. Xalqın rifahının ədəbiyyatın səviyyəsinə dəxli var. Deyirlər gərək xalq yaxşı olsun ki, böyük əsərlər yaransın. Bu fikirlə razılaşmıram".

Ədəbi tənqidin bugünkü durumu haqda qənaətlərini də bölüşən Nazif Ələkbərli deyir: "Ədəbi tənqidin vəziyyətini birmənalı pisləmək olmaz. Bəzən yazıçılar özləri maraqlı olurlar ki, əsərləri oxuculara ədəbi tənqid vasitəsilə təqdim olunsun. Amma görürəm ki, ədəbi tənqid heç də hamı haqqında söz demir. Belədə ədəbi tənqid ədəbi şəxsiyyətlərin xidmət sahəsinə çevrilir. Ədəbi tənqid bütün əsərlərə reaksiya verməlidir: ədəbi tənqid görkəmli yazıçının əsərinə reaksiya verib, "görkəmsiz" adamın əsərinə reaksiya vermirsə, burda hardasa bir ayrıseçkilik var. Bu gün telehəyat ədəbiyyatı küncə sıxışdırıb. İndi camaat televiziyadan yalnız şoular gözləyir. Teleseriallar xarici mədəniyyətlərin bizə basqısıdır. Ona görə də mədəniyyətimizi daha ciddi-cəhdlə qorumalıyıq. Təəssüf ki, virtual həyatın əsarətindəyik". "Biz hərbi gücümüzü artırırıq"

Prezident İlham Əliyev: "Düzdür, bu, böyük vəsait tələb edir, ancaq bunu etməliyik

Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev Hövsan qəsəbəsində ikinci Dünya Müharibəsi veteranları, Qarabağ müharibəsi əlilləri və şəhid ailələri üçün inşa olunmuş yaşayış binasının açılışı, eyni zamanda minik avtomobillərinin təqdim olunması mərasimində çıxış edərkən bir sıra məsələlərdən danışıb.

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 17 oktyabr.- S.14.