Qanlı deportasiya illəri...

1948-53-cü illərdə Ermənistandan 100 mindən çox soydaşımız qovulub

Ataxan Paşayev: "Kür-Araz ovalığına köçürülmüş azərbaycanlılar dədə-baba torpaqlarına qayıdanda Ermənistanın rəhbərləri hay-küy salırdılar"

Azərbaycan türklərinin 1948-1953-cü illərdə Ermənistandakı dədə-baba torpaqlarından deportasiyasının ilk araşdırıcılarından biri kimi tanınmış Azərbaycan Milli Arxivinin rəisi Ataxan Paşayev azərbaycanlıların başına gətirilən köçürülmə fəlakətindən danışaraq bildirir ki, "Ellər atası" Stalinin 1947-ci il dekabrın 23-də imzaladığı SSRİ Nazirlər Sovetinin 4083 saylı qərarına əsasən 1948-1953-cü illərdə yüz min soydaşımızın Kür-Araz ovalığına köçürülməsi planlaşdırılmışdı.

I yazı

Azərbaycan Türkləri yüzillər boyu ömür sürdükləri doğma vətənlərindən, dədə-baba yurdlarından - Göyçə, Zəngəzur, Zəngibasar, Vedibasar

mahallarından zorla Azərbaycanın Kür-Araz ovalığının ilan mələyən düzlərinə səpələndilər."Tam könüllülük" pərdəsi altında köçürülən bu əhali səfalı yaylaqları, bağ-bağçaları, doğma ev-eşiklərini, dədə-baba yurdlarını gözü yaşlı tərk etdilər. Uzun illər azərbaycanlıların dədə- baba torpaqlarından deportasiya olunmasının öyrənilməsi sovet dövründə qəti şəkildə qadağan olunan mövzulardan idi. Bütün bu illər ərzində zülmə düçar olanlar için-için yanmış, qovrulmuş, qorxudan dərdlərini belə açıb-ağarda bilməmişlər. Xalqın müsibəti haqqında heç nə deyilməmiş, yazılmamışdı. Bu haqda ilk dəfə 1988-ci il hadisələrindən sonra danışılmağa başlandı. Ancaq yenə də köçürülənlərin sayı, köçürülmənin səbəbləri və s. haqqında bir-birinə zidd məlumatlar verilir, rəylər söylənilirdi.

Tariximizin qaranlıq səhifələrindən olan bu məsələlərə dair əsl həqiqəti üzə çıxarmaq məqsədilə ilk dəfə Ataxan Paşayev arxivlərdə geniş araşdırma işi aparıb: "Azərbaycanlılar üçün yurd itirməkdən ağır dərd ola bilməz. Deportasiya zamanı onlar yeni şəraitə çətinliklə alışır, çox vaxt isə alışa bilməyərək məhv olurdular. Nankor qonşularımız ermənilər isə əksinə, pərpətöyün toxumu kimi hara düşürsə, dərhal kök salır, artıb törəyirlər. 1918-ci ilədək demək olar ki, faktiki ərazisi olmayan Ermənistan 1920-ci ildən, yəni Zaqafqaziya sovetləşəndən bəri əsasən Azərbaycan torpaqlarının hesabına öz ərazisini addım-addım genişləndirdi. 1920-ci ildə Zəngəzur kimi yağlı bir loxmaya sahib olan ermənilər bu torpaqların əsil sahiblərini öz doğma yurd-yuvalarından sıxışdırıb çıxardılar. 1921-ci ildə Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi haqqındakı planları baş tutmayan ermənilər 1923-cü ildə ona muxtariyyat verilməsinə nail oldular. 1929-cu ildə Nüvədi, Exnadzor və Tuqut kəndləri Ermənistanın Mehri rayonuna verildi. Elə həmin ildə azərbaycanlılar yaşayan 9 kənd əlavə olaraq Ermənistana birləşdirildi. 70 ildə Azərbaycan və azərbaycanlılar yaşayan ərazi ilə bağlı məsələlərdə Ermənistan rəhbərliyi qarşısında başlıca olaraq iki məsələni qoymuşdu: əvvəla, Ermənistan ərazisindəki azərbaycanlı əhalini nə yolla olursa-olsun oradan sıxışdırıb çıxarmaq, ikincisi isə Azərbaycan Respublikasının torpaqları hesabına öz ərazisini genişləndirmək. Bu illər ərzində Ermənistanda rəhbərliyə kimin gəlməsindən asılı olmayaraq bu vəzifələr dönmədən və ardıcıl şəkildə yerinə yetirilib."

Ataxan Paşayev daha sonra bildirir ki, 1945-ci ilin noyabrında Ermənistan KP MK katibi Q.Arutyunov Stalinə məktubunda yenidən Qarabağın Ermənistan SSR-ə verilməsi məsələsini qaldırdı. Özü də həyasızlıq o yerə çatır ki, əgər həmin məsələ müsbət həll olunarsa, onda Qarabağın keçmiş mərkəzi və 1920-ci ildə dağıdılmış Şuşanın bərpası haqqında hazırlanmış əlavə təkliflərin də Mərkəzi hökumətə təqdim olunacağı bildirilirdi. Stalin həmin məktubu Malenkovun üstünə, o da cavab üçün onu Azərbaycan rəhbərliyinə göndərir. Mir Cəfər Bağırov məktuba cavabında bildirir ki, həmin təklifə etiraz etmir, bu şərtlə Ermənistan SSR, Gürcüstan SSR, Dağıstan SSR-də əsasən azərbaycanlılar yaşayan, Azərbaycanla həmsərhəd olan və tarixən Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olmuş ərazilər də onun özünə qaytarılsın. Belə bir şəraitdə məsələnin arzuolunmaz istiqamət ala biləcəyini başa düşən Stalin bu təklifin gələcək inkişafına nöqtə qoyur: "Moskvada mikoyanların, tevosyanların rəhbərlik etdiyi erməni lobbisi təbii ki, bununla barışa bilməzdi. Onlar manevr etməli olurlar: əgər Azərbaycan Dağlıq Qarabağ müqabilində öz sərhədlərinə yaxın rayonlardakı azərbaycanlılar yaşayan torpaqları tələb edirsə, onda niyə tezliklə taktika dəyişdirilməsin? Belə də edirlər. Azərbaycanda heç kəsin gözləmədiyi bir halda 1947-ci il dekabr ayının 23-də "Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında" SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarı çıxır. Stalinin imzaladığı heç bir girişsiz, izahsız, yalnız birdən-birə qərar hissəsindən başlayan bu sənəd məzmunundan da göründüyü kimi çox tələsik hazırlanmışdı. 1948-ci ilin mart ayının 10-da SSRİ Nazirlər Soveti həmin qərara əlavə olaraq ikinci bir qərar qəbul edir. Özü də köçürmə ilə əlaqədar tədbirlər planı ikinci qərarda ətraflı şərh olunur."

SSRİ Nazirlər Sovetinin 1947-ci il 23 dekabr tarixli qərarında göstərilirdi ki, 1948-1950-ci illərdə "könüllülük prinsipləri əsasında" Ermənistan SSR-də yaşayan 100 min kolxozçu və digər əhali Azərobaycan SSR-nin Kür-Araz ovalığına köçürülsün. Onlardan 1948-ci ildə 10 min nəfərin, 1949-cu ildə 40 min nəfərin və 1950-ci ildə isə 50 min nəfərin köçürülməsi nəzərdə tutulurdu. Qərarda daha sonra Azərbaycan SSR və Ermənistan SSR Nazirlər Sovetlərinə tapşırılırdı ki, köçürüləcək əhali arasında köçürmənin şərtləri və köçürülənlərə dövlət tərəfindən güzəştlər haqqında geniş izahat işləri aparılsın. Köçürülənlərlə onların yola salınmasından ən geci 10 gün qabaq bütün hesablar aparılsın, qazandıqları əmək günlərinin haqqı ödənilsin, köçənlərin şəxsi istifadəsində olan bütün əmlakın, o cümlədən heyvan və quşların aparılmasına da şərait yaradılsın. Amma qərara bu cür əməl edilmədi".

Ataxan Paşayev daha sonra bildirir ki, qərarın belə təcili hazırlanmasının mahiyyətini onun axırıncı 11-ci maddəsi açır: "Orada deyilir:"Ermənistan SSR Nazirlər Sovetinə icazə verilsin ki, azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi ilə əlaqədar onların boşaltdıqları tikililəri və yaşayış evlərini xaricdən Ermənistana gələn erməniləri yerləşdirmək üçün istifadə etsinlər". Əksərən dağ kəndlərindən köçürülən azərbaycanlıların yerinə xaricdən gələn ermənilər getmədi. Onlar Ermənistanın dağ kəndlərini abad etmək üçün deyil, "Böyük Ermənistan "yaratmaq xülyası ilə gəlirdilər. Azərbaycanlıların köçürüldüyü dağ kəndləri az sonra ermənilərin ora gəlməməsi səbəbindən sonralar xarabazarlığa çevrildi".

1949-cu ildə Ermənistan SSR-dən azərbaycanlı əhali kütləvi şəkildə Kür-Araz ovalığındakı Zərdab, Əli Bayramlı, Kürdəmir, Göyçay, Mir Bəşir, Salyan, Sabirabad, Yevlax rayonlarına köçürülür. Yaşayış evlərinin, ictimai binaların, içməli suyun və s. olmaması həmin rayonların rəhbərlərini məcbur edirdi ki, bütün vasitələrdən yararlanaraq köçürülənləri yerləşdirməkdən boyun qaçırsınlar: "Sənədlərdən aydın olur ki, Ermənistan SSR-dən gəlmiş eşalonlar günlərlə dəmir yol stansiyalarında dayanır, yalnız yuxarıdan təzyiq onları məcbur edirdi ki, köçürülənləri qəbul etsinlər. Bu zaman köçkünləri yerləşdirməyə yer tapılmır, onlar yerli kolxozçuların evlərinə paylanır, bu da həm gəlmələr, həm də yerli əhali üçün əlavə narahatlıqlar yaradırdı. Köçürülən mal-qaranın sayı belə dəqiqliklə qeydiyyatdan keçirildiyi halda 1948-1953-cü illərdə Ermənistandan Azərbaycana köçürülən azərbaycanlı əhalinin dəqiq uçotu olmayıb."

Maraqlı bir fakt: "1950-ci ilin noyabrında Ermənistanın Zəngibasar rayonu Rəşidabad kəndindəki "Azad" kolxozundan Azərbaycanın Ağcabədi rayonunun Molotov adına kolxozuna köçürülmüş Əmir İsmayılov 1951-ci il avqustun əvvəllərində yenidən öz doğma kəndinə qayıdır. Avqustun 13-də isə İrəvandan Moskvaya Stalinin adına aşağıdakı məzmunda teleqram göndərir: "Əziz atamız Stalin! Sizə məlum edirəm ki, bizi 1950-ci ildə Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-ə köçürdülər. Yenə də geriyə-Ermənistana qayıtmalı olduq. O səbəbə ki, Azərbaycanda bizim yaşayışımız üçün şərait yoxdur. Azərbaycanın iqlim şəraiti bizə uyğun deyil. Uşaqlarımız orada tələf oldu, özümüz isə bu günə qədər xəstəyik. Əziz ata! Sizdən xahiş edirik ki, bizə imkan verəsiniz, yenə də Ermənistan SSR-də yaşayaq."

1951-ci ildə SSRİ Nazirlər Soveti yanında Baş Köçürmə İdarəsi kollegiya iclaslarında üç dəfə azərbaycanlıların köçürülməsi vəziyyətini müzakirə edib. Hər dəfə də köçürmə işinin qeyri-qənaətbəxş getdiyi qeyd olunub. Kür-Araz ovalığına köçürülmüş azərbaycanların öz dədə-baba torpaqlarına qayıtması halları mühaşidə edilən kimi Ermənistanın rəhbərləri hay-küy salırdılar: "1953-cü ildə Stalinin ölümündən sonra Ermənistandan Kür-Araz ovalığına köçürmənin sürəti azalır. Bundan sonra isə əks proses gedir. Azərbaycana köçürülmüş əhali geri qayıtmağa başlayır. Bu proses 1954-cü ildə daha da sürətlənir. Ermənistanın rəhbərləri buna qəti olaraq etirazlarını bildirirlər".

Köçürülməylə bağlı faktları hərtərəfli araşdıran Ataxan Paşayev bu qənaətə gəlir ki, 1948-1953-cü illərdə Ermənistandan 100 min nəfərdən çox azərbaycanlı köçürülüb və ya köçməyə məcbur olub. Bu illərdə bir nəfər də olsun azərbaycanlı Dağlıq Qarabağ ərazisinə buraxılmayıb, əksinə, "daxili köçürmə" adı ilə 1949-cu ildə Dağlıq Qarabağdan 132 azərbaycanlı ailəsi, yəni 549 nəfər Xanlar rayonuna köçürülüb. Beləliklə də "Böyük Ermənistan" üçün ərazilərin boşaldılması işi sürətlə davam etdirilib.

(Davamı var)

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 21 oktyabr.- S.11.