Nizami Gəncəvi XII əsr "Türk yüzili"nin dahisidir

Bu günlərdə (26 sentyabr) böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin anadan olmasından 868 il ötdü. Bu gün də böyük şairimiz Nizami Gəncəvinin türkü sevməyənlər tərəfindən farslaşdırılmasına edilən cəhdlər səngimək bilmir. Azərbaycan müstəqilliyə çıxandan sonra Nizami yaradıcılığında türklük məsələsilə bağlı aparılan elmi araşdırmaların sayı artdı. Bu yöndə istedadlı araşdırmaçı Xədicə İskəndərlinin araşdırmaları diqqəti cəlb edir. O, bu qənaətdədir ki, Nizami Gəncəvinin az qala tən yarısını yaradıcılıqla məşğul olduğu XII yüzil Yaxın və Orta Şərq regionlarında sözün əsil mənasında bir "Türk yüzili" kimi xarakterizə edilə bilər. Həm də türk deyərkən burada oğuzların nəzərdə tutulduğu aydındır: "XI yüzildən etibarən bütövlükdə islam dünyasının inkişafı, eləcə də islam dininin intişarı türklərin adına bağlanır, islam tarixində türk mərhələsi başlanır. Doğrudur, bu dövrdə hələ 150 ilə yaxın istisnasız olaraq fars dilindən istifadə edilir, ancaq türk ruhu qəti şəkildə ədəbi-mədəni mühitə daxil olur. Üstəlik, Orta Asiyada hələ Malazgirt döyüşündən 2 il öncə - 1069-cu ildə böyük türk şairi Yusif Xas Hacib "Türk Şahnaməsi" adı ilə məşhur olan "Kutaqdu bilik" əsərini yazıb bitirmişdi".

XII yüzildən başlayaraq isə türk obrazı ədəbiyyatda epizodik xarakter daşımaqdan çıxır, xeyli qüvvətlənir, mövqelərini möhkəmləndirir: "Bu, hər şeydən əvvəl türk hökmdarlarının siyasi mövqelərinin güclənməsi nəticəsində əhalinin etnik tərkibinin də türklərin xeyrinə dəyişməsi ilə bağlı idi. Hər halda bizə gəlib çatmış yazılı qaynaqlarda, ədəbi əsərlərdə türk ruhunun 11-12-ci yüzillərdən hədsiz dərəcədə gücləndiyini görürük. "Şiniyyə" qəsidəsində Xaqani simvolik baxımdan türkləri ayıq olmağa, əlində pusquda durmuş farslardan qorunmağa çağırır. 11-12-ci yüzillər Azərbaycan ədəbi mühitində türk ruhu, türk obrazı özünü müxtəlif rakurslardan göstərir. Ancaq həmişə bu, müsbət yöndən qiymətəndirilir. Türkün gözəl, cəsur, azad, ədalətli, səmimi, mərd olması bu dövrün farsdilli şairlərində aparıcı motivlərdən biri kimi səslənir".

Araşdırmaçı bu qənaətdədir ki, Nizami sənəti, Nizami humanizmi, Nizami dühası məhz türklükdən, azərbaycançılıqdan keçərək bəşəriliyə qovuşur. Elə buna görə də şairin yaradıcılığında bu problemlərin öyrənilməsi çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Nizaminin türkə və türklüyə məhəbbətinə diqqəti çəkən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yazır ki, Gəncəli Nizami əsərlərini nə qədər farsca yazmış olsa da, əslən türkdür. Gəncə 12-ci yüzildə türk dünyasının mühüm bir mədəniyyət mərkəzi olub: "Gözələ və böyüyə türk, gözəlliklə böyüklüyə türklük, gözəl və böyük ifadəyə türkcə, gözəllik və böyüklük diyarına Türküstan deyən bir şairə "sırf farsca yazmışdır" deyə türk deməmək düzgündürmü? Əsla!"

Xədicə Murad bu fikirdədir ki, Nizaminin öz əsərlərində türkə və tüklüyə bu qədər böyük önəm verməsinin əsası var. Nizami kimi dünya səviyyəli bir dahi yaxından tanımadığı, müsbət insani keyfiyyətlərinə dərindən bələd olmadığı, nəhayət, özünün də mənsub olmadığı bir toplum, bir xalq haqqında heç vaxt bu qədər məhəbbət və hörmətlə danışa bilməzdi: "Buna görə də şübhə yoxdur ki, şairin yaşayıb-yaratdığı 12-ci yüzildə Gəncədə nəinki cüzi miqdarda köçəri və ya oturaq türklər olmayıb, əksinə, şəhərin əksəriyyətini türklərin təşkil etməsi daha ağlabatadır".

O, bu qənaətə gəlir ki, Nizami sənəti sırf bir türk ideoloji hadisəsi kimi qiymətləndirilməli və təqdim edilməliir. Həmçinin Nizami sənəti və onun ideya-estetik dəyəri türklükdən kənarda qətiyyən anlaşılmaz və yanlış təqdim oluna bilər. Bu baxımdan Nizami yaradıcılığına başdan-başa bir türklük, bir azərbaycançılıq xüsusiyyəti hopub".

"Xəmsə"nin dördüncü poeması olan "Yeddi gözəl"də Nizaminin türkə və türklüyə sonsuz məhəbbət və ehtiramının şahidi olmamaq mümkün deyil: "Şairin qlobal mövzuda qələmə aldığı poemada yeddi ölkənin sırasında üç türk ölkəsini təsvir etməsi onun milli mənsubiyyəti və türk xalqına məhəbbəti haqqında əyani təsəvvür yaratmaqdadır. Əsərdə gözəllərin dilindən danışılan əhvalatların ən yaxşıları da məhz Nizaminin türk gözəllərinin diliylə təqdim olunur. "İskədərnamə" də İskəndərin xilaskarlıq missiyasını təsvir edərkən Nizami onu hər zaman türklərin tərəfində göstərir ki, bu da şairin öz xalqına məhəbətindən irəli gəlir".

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 30 sentyabr.- S.14.