"Türk dünyasında Türkiyəyə ən yaxın olan Azərbaycandır"

Seyfəddin Altaylı: "Azərbaycan mədəniyyətinin Türkiyədə daha geniş səviyyədə tanıdılmasına ehtiyac var"

20 ildən çoxdur ki, "Türkiyənin səsi" radiosunun Azərbaycan türkcəsi verilişləri redaksiyasında çalışan Seyfəddin Altaylı Türkiyənin İqdır vilayətində anadan olub. Artıq 60 yaşını haqlamaqda olan S.Altaylı əslən Azərbaycan türküdür. Onun Azərbaycan türkcəsini təmiz bilməsi dil mütəxəssisi, ana dilimizlə bağlı kitabların müəllifi olmasıyla bağlı deyil. Deyir İqdırda yaşayan nəsli də ana dilimizi, adət-ənənələrimizi olduğu kimi qoruyub saxlayıb. Onun "Azərbaycan türkcəsi deyimlər sözlüyü" Azərbaycan ictimaiyyətinə, xüsusən dilçi və ədəbiyyatşünaslarımıza yaxşı tanışdır. Azərbaycana ilk dəfə 1988-ci ildə gəlib. O vaxtdan S.Altaylı yurdumuzun dil, mədəniyyət xüsusiyyətlərini ardıcıl olaraq öyrənməkdədir. S.Aytaylı Güney Azərbaycanda yaşayan soydaşlarımızın dil xüsusiyyətlərilə bağlı araşdırmalarını da davam etdirir. O, ümumtürk mədəniyyəti və tarixi ilə bağlı maraqlı məqalələrin, Xocalı faciəsilə əlaqədar iki hissəli "Azərbaycan faciəsi" və "Qafqaz ulduzu" adlı filmlərin ssenari müəllifidir.
O, türk dilinin qədimliyini və bəşəri ruha malik xislətini belə ifadə edir: "Dil tarixi həmişə insanlıq tarixi ilə baş-başa olub. Türk milləti bəşəriyyətin ən qədim millətlərindən biri olduğu kimi, türk dili də tarixin qədim dövrlərindən bəri geniş coğrafiyada işlədilən dillərdəndir. Türk dillərinin öyrənilməsi ilə bağlı ilkin elmi sistemli çalışmalara 11-ci yüzildə Mahmud Kaşğarlı dövründə başlanılıb. Amma bu sahədə daha ciddi çalışmalar 19-cu yüzilin ikinci yarısından sonraya təsadüf edilir. 1933-cü ildə Atatürkün müraciətlə dediyi "Türkiyənin xaricində yaşayan türklərə sahib çıxmağa hazır olmalıyıq" fikrini daim ağlımda, ürəyimdə yaşatmışam. İllərlə İqdırda, Qarsda yaşayan soydaşlarımızın dil xüsusiyyətlərini öyrənmişəm. 27 mindən çox söz toplamışam, sonra bunları sanalamışam".

Yeri gəlmişkən, deyək ki, son dərəcə maraqlı bir əsər olan Seyfəddin Altaylının "Azərbaycan Türkcəsi deyimlər sözlüyü" kitabında ifadələr, sözlər latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına əsasən düzülüb. Müəllif Azərbaycan türkcəsinin özəllikləri haqqında da yığcam, mənalı bilgilər verib.

Tədqiqatçı Əli Şamil yazır ki, peşəsi qəzetçilik olan, filoloji və tarix təhsili alan S.Altaylı çətin işi asana çevirmək üçün meydana atılıb: "O, dilçi araşdırmaçıların görməli olduğu işi görməyi bacarıb. 8 il aramsız işləyərək 2 cilddə Azərbaycan türkcəsində işlədilən söz və frazeoloji birləşmələri əhatə edən "Azərbaycan türkcəsində sözlər"i tamamlayıb, 20 min tirajla çap etdirib. Kitab qısa müddətdə satılıb. Yazar çoxcildlik "Azərbaycan türkcəsi ensiklopediyası"nı çapa hazırlamaqla yanaşı, "Azərbaycan türkcəsində işlədilən deyimlər sözlüyü"nü də tərtib edib. O, təkcə Azərbaycanda, Türkiyənin İqdır-Qars bölgələrində işlədilən Azərbaycan türkcəsindəki frazeoloji ifadələri toplamaqla kifayətlənməyib, Güney Azərbaycandan olan materialları da toplayaraq kitaba daxil edib".

"Türkiyənin səsi" radiosu haqqında danışan S.Altaylı bildirir ki, 1981-ci ildə burada Azərbaycan türkcəsində verilişlər efirə çıxıb. Bu radionun verilişlərinə Güney Azərbaycanda da qulaq asılır. Radioda Azərbaycanın tarixi, qədim keçmişi, çağdaş dövrü ilə bağlı məlumatlar dinləyicilərə çatdırılır: "Təmsil elədiyim radioda əsas prinsip Mustafa Kamal Atatürkün qoyduğu "Yurdda sülh, cahanda sülh" prinsipidir. Fəaliyyətimizdə daim bunu nəzərə alırıq. Bizim radio daha çox mədəni verilişlər yayımlayır. Siyasi xəbərlər də sırf informasiya biçimində verilir. Azərbaycan türklərinin yaşam coğrafiyası haqqında danışarkən deyirik ki, onlar təkcə Quzey Azərbaycanda yaşamırlar, həmçinin Güney Azərbaycanda, Türkiyədə, Amerikada və başqa yerlərdə yaşayırlar. Azərbaycan türklərinin dili, özünəməxsus mədəniyyəti, inancı, adət-ənənəsi, başına gələn fəlakətlər, tarixi keçmişi barədə ciddi, dolğun məlumatlar veririk. Bütün bu məlumatlar sırf elmi şəkildə çatdırılılır. Bir soydaş olaraq belə hesab edirəm ki, Azərbaycan vahid bir coğrafiyanın adıdır. Bunun coğrafi ərazisi 500 min kvadrat kilometrə çatır. Hazırda Azərbaycanın tarixi ərazilərinin 86 min kvadrat kilometri Quzey Azərbaycanın ərazisidir. 1918-ci ildə Azərbaycanın ərazisi 114 min kvadrat kilometr idi. Ruslar Azərbaycanın əlindən Zəngəzuru, Göyçəni, Dilicanı, Dərbəndi alıb; son 15-20 il ərzində Quzey Azərbaycanın daha 20 faiz torpaqları əlindən gedib".

S.Altaylı deyir ki, Anadolu coğrafiyası ilə Azərbaycan coğrafiyası vaxtilə vahid olub: "Çox sonralar dəqiq siyasi sərhədlər meydana gəlib. Ulu babam Zəngibasarın Seyidkənd mahalında yaşayıb. Biz əslən oradanıq. 19-cu yüzilin axırlarında, bəlkə də ondan daha əvvəl oradan nəslimizin bir hissəsi indi məskunlaşdığımız İqdır vilayətinin Dizə kəndinə gəliblər. Həslimizin bir hissəsi burada qalıb. 20-ci yüzilin əvvəllərində sərhəd məsələsi tamam qətiləşdikdən sonra nəslimiz paralanıb-parçalanıb. Atamın iki əmisi Dizədə, babam, babamın bibisi Seyidkənddə qalıblar. 1988-ci ildə soydaşlarımız indiki Ermənistan ərazisindən deportasiya olunarkən qohumlarımı axtardım. Bir nəfər gəldi ki, biz qohumuq. Adları dedi, düz çıxdı".

O, İstanbul Universitetində "Qədim ön Asiya dilləri və mədəniyyətləri bölməsi"ni bitirib. Şumerlərlə bağlı araşdırmalar aparıb: "Yaşadığım bölgədə bizim soydan olanlar Azərbaycan türkcəsində olduqca təmiz danışırlar. Bu saat Azərbaycanda mövcud olan adət-ənənələri orada eynilə yaşadırıq. Novruz bayramında ənənəvi olaraq tonqal yandırırıq, qonşularımız yığışıb gəlirlər, onlar da bizim kimi tonqalın üstündən atlanırlar. Novruz türkündür. Çalışdığım radioda Novruzla bağlı ardıcıl olaraq proqramlar hazırlamışam. Həmin mətn "Türkiyənin səsi" radiosunun bütün dillərində yayımlanıb. "Azərbaycan türkcəsinin deyimlər sözlüyü" kitabı asan başa gəlmədi. Bu kitabı yazmazdan əvvəl Azərbaycan türkcəsində olan deyimlərin toplandığı kitabları nəzərdən keçirdim, bir yerə yığdım. Gördüm variantsız 23 min deyim var. Bu, o deməkdir ki, Azərbaycan türkcəmiz çox zəngin irsə malikdir. Tədqiqatlarım dilimizin imkanlarını hələ tam əhatə etmir. Həmin o kitabda 27500 variantlı deyim var. Məncə, Azərbaycan türkcəsində işlədilən deyimlərin sayı 40 mindən artıqdır. Bu iş bitməyib, davam edir. Hər halda bu, tədqiqatçılarımızın əlində gözəl bir imkandır. Türk dünyasında Türkiyəyə ən yaxın olan Azərbaycandır. Azərbaycan mədəniyyəti Türkiyədə yaxşı tanınır, amma daha geniş səviyyədə tanıdılmasına ehtiyac var. Şübhəsiz ki, Türkiyə aydınları Quzey Azərbaycanı gözəl tanıyırlar".

Ortaq türkcə ilə bağlı qənaətlərini bölüşən Seyfəddin Altaylı deyir: "Ortaq türkcə ədəbi dili başqa, ortaq ünsiyyət dili başqadır. Ünsiyyət dili odur ki, hər hansı bir türkcəni götürəsən, onu bütün türk xalqları üçün zəruri anlaşma dili elan edəsən. Amma ədəbi dil məsələsi üzərində xüsusi düşünmək lazımdır. Təki istək olsun. Bu məsələlərin gerçəkləşməsi böyük maliyyə tələb edir. Hazırda Azərbaycanda və Türkiyədə latın qrafikalı əlifbadan istifadə edilir. Digər türk xalqları da bunu qəbul edirlər. Latın əlifbası bizim olmasa da, dilimizi normal ifadə edir. Ortaq türkcənin yaradılması üçün ardıcıl cəhdlər lazımdır".

Bu yaxınlardan etibarən Azərbaycan radiosu ilə "Türkiyənin səsi" radiosu arasında "Qorqud Ata" adlı ortaq canlı proqram yayımlanacaq. S.Altaylı bunun səbəbini belə açıqlayır: "Azərbaycanın coğrafiyası ilə Anadolunun coğrafiyası birdir. Buradakı türk xalqları eyni mədəniyyətə, dilə, ruha malikdir. Hər gün bir saat bu veriliş yayımlanacaq. Gələcəkdə verilişin müddətinin artırılması nəzərdə tutulub. İlk növbədə Azərbaycan türklərinə, ümumən bütün türklərə bu veriliş vasitəsilə arzularımızı çatdırmaq istəyirik. Türk xalqının həmrəyliyinin yaranmasında, güclənməsində, həmçinin də milli şüurun formalaşmasında köməklik göstərməyi düşünürük. "Türkiyənin səsi" radiosunun imkanlarından istifadə edib Azərbaycanın haqq səsini bütün dünyaya çatdırmağı özümüzün əsas məqsədimiz hesab edirik. Qarabağ problemi bütün Türk Dünyasının problemidir. Dünyaya Qarabağ problemində Azərbaycanın daim haqlı olduğunu çatdırırıq".

Qaliboğlu E.

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 7 yanvar.- S. 14.