Azərbaycan folklorunun Şilyan səhifələri

Xalq ölmür, itmir. Sovet dövründə millət kapitalizm dövründə yaranan, sonradan ötüb keçəcək bir hadisə kimi təbliğ olunurdu. Qəribə bir vəziyyət yaranmışdı: bir tərəfdən millətlərin ölüb gedəcəyindən danışırdılar, digər tərəfdən də millətləri "çiçəkləndirirdilər". Folklor-xalqın ilkin ruhundan yetkin soraqlardır. Sovetçiliyin ilk dövründə folklor soraqlarının toplanılmasına imkan verildisə də, az sonra - 37-ci ildə qanlı terrora məruz qalanların bir qismi məhz folklorçular idi. İmperiya bilirdi ki, bir xalqın var olması, ayaqda qalması üçün folklorun yenilməz gücü var. Bu güc heç zaman ölmür...

Folklorçuluq həmişə ağır iş olub. Hər kəs xalqın ruh yaddaşını oturub səbirlə varaqlaya bilmir. Bu, folklorçuluq aqibətinə bağlanan şəxsdən güclü fitrət işi tələb edir. Sovet dövründə folklorçularımız yetişdi, xeyli sayda kitablar ərsəyə gəldi. Lakin 90-cı illərdən sonra təkcə postsovet məkanında deyil, ümumən dünyanın əhvalında, gedişində əvvəlkindən fərqli məqamlar müşahidə olunmağa başlandı. Keçmiş SSRİ-nin hər yerinə, o cümlədən də Azərbaycana Qərbdən gələn özgə əhvallar ilk növbədə xalqın folkloruna - ruh yaddaşına zərbə vurmağa başladı. Bu gün folklor söyləyicilərimiz hədsiz dərəcədə azalıb.

Professor Nizami Tağısoy məhz belə bir zamanda xalq ruhunun soraqlarını bir yerə toplamaq, sabaha çatdırmaq qərarına gəlib. Olduqca gərəkli işdir. Mən deyərdim, bu, neçə-neçə kitablıq araşdırmaya bərabərdir. O, doğulub boya-başa çatdığı Şilyan kəndinin folklorunu böyük bir şövqlə toplayıb. Deyir bu toplayıcılıq işində şilyanlıların alqışları və qarğışları, andları, sınamaları və inam yerləri, ayamaları və ləqəbləri, Şilyanda uşaq oyunları, Şilyan bayatıları, Şilyan lətifələri, Şilyan şivəsinin - Azəri türkcəsi yerli dialektdə işlənən söz və ifadələrin özəlliyi, Şilyanın təpərli kişilərinin həyatından və Şilyan şairlərinin yaradıcılığından səhifələr ilk dəfə verilib: "Toplamalarımı el-oba gözündə kişiliyi, mərdliyi, dəyanətilə tanınan Şilyanın müdrik ağsaqqalarına, dili bayatılı, sinəsi nağıllı ağbirçəklərinə oğul sevgisilə ithaf etmişəm".

Bakı Slavyan Universiteti "Folklor araşdırmaları" elmi-tədqiqat laboratoriyasının müdiri Rüstəm Kamal N.Tağısoyun folklor toplayıcılığı işini belə dəyərləndirir: "Nizami Tağısoy türk xalq təhkiyəsinin, söyləmə ənənəsinin daşıyıcısıdır. Şəhər mədəniyyəti, kitab yazı ənənəsi, iki dil (rus-Azərbaycan) konteksti onun genetik təhkiyə yaddaşını qətiyyən zədələyə bilməyib. Onun müəllif - toplayıcı - araşdırmaçı kimi üstünlüyü ondadır ki, eşitdiyi, özünün söylədiyi əhvalatları olduğu kimi, ya da az itkilərlə yazıya gətirə bilir. Nizami müəllim dolamaları, lətifələri adi gündəlik nitq axarından seçilən bədii sistem kimi təqdim edir, bu mətnlərin başqa keyfiyyətlərini - kompoziyasını, süjetin nisbi sabitliyini, üslub vasitələrini qoruyub saxlaya bilir".

N.Tağısoy doğulduğu elin türk ruhu ilə bağlılığını böyük bir şövqlə açır: "Qədim Şirvan torpağının aran zonası Ucarda bağ-bağatlı, toy-büsatlı bir el var - Yuxarı Şilyan kəndi. Bu kəndin tarixi keçmişi ilə bağlı ağsaqqal və ağbirçəklərin xatirələrində çoxlu söz-söhbətlər yaşamaqda, araşdırmaçıların əsərlərində özünə yer tutmaqdadır. Şilyan - türkdilli şiryan (şilyan) tayfasının adı ilə bağlıdır. Keçmişdə mövcud olan və toponimik cərgə əmələ gətirən Şilyan kəndlərini bir-birindən fərqləndirmək üçün Yuxarı Şilyan, Göyərçin Şilyan və Müsüslü Şilyan adlandırmışlar". Hazırda Azərbaycanda Ucarla yanaşı, Yevlax, Kürdəmir rayonlarında da türkdilli şiryan tayfasının adı ilə bağlı Şilyan kəndi var. Şilyanlılar bəzi mənbələrə görə şiryan (şilyan) türk tayfaları lək, ossalu, armalu, zəngənə və s. ilə birlikdə ağ hunların kai (qayı) qəbiləsinə mənsubdurlar". Bununla belə "Şilyan" toponimi hələ də nə dil, nə coğrafi, nə folklor, nə etnoqrafik-tarixi yönlərdən öyrənilib tədqiq olunmayıb. Qeyd edək ki, "Şilyan" toponiminə yalnız Ucarda "Yuxarı Şilyan" adında rast gəlinmir, Ucarda "Təzə Şilyan", Kürdəmirdə "Şilyan", Yevlaxda "Şilyan" və s. yerlərdə də təsadüf edilir. Şilyanların nə üçün belə geniş ərazilərdə yayılmasının tarixi-etnoqrafik, sosial-iqtisadi, mədəni-mənəvi səbəblərini də öyrənməyə, şübhəsiz, böyük ehtiyac var. Ağsaqqal və ağbirçəklərin dediklərinə görə, keçmişdə bu kəndlər hamısı bir yerdə olub, lakin zaman keçdikcə Şilyanda yaşayanlar müxtəlif rayonların ərazilərinə səpələnmiş, öz "Şilyan"larını formalaşdırıb inkişaf etdirmişlər.

Şilyanların bir-birindən ayrılması təxminən 110 ildən yuxarıdır. "Şilyan" adı ilə bağlı olan versiyalardan biri fikrimizcə, maraq doğurur. Bunlardan biri mərhum, istedadlı şair-publisist Rəhim Rəvanın eşitdikləri üzərində qurduğu versiyadır. Deyirlər "Şilyan"a vaxtı ilə də "Altıöylər" demişlər. Nağıl edirlər ki, bir gün Şamaxıdan altı atlı Kür üstdən keçib Qarabağa getməliymiş. Qaranlıqda mənzil başına yetişə bilməyəcəklərini yəqin edib, atlıların ağsaqqalı bu yerin ağsaqqalı Soltan kişiyə onların evində gecələmələrilə bağlı müraciət edir. Soltan kişi bildirir ki, onlardan hər biri bir evdə gecələməli olacaq. O, hər bir evin kişisinə tapşırır ki, bu axşam onlardan hər birinin evində mütləq aş qazanı qoyulmalı və atlıların hamısı ləzzətli aşa qonaq edilməlidir. Belə də edirlər. Qonaqlar yeyib-içib rahatlanırlar, gecəni dincəlib, səhər qalxırlar, səhər yeməyində isə qonaqlara ağsaqqalın tapşırığına görə hər evdə camış nehrəsi yağı ilə bal yedizdirirlər. Atlılar mənzil başına yola düşürlər. Atlıların ağsaqqalı yoldaşlarından onları bu obada necə qəbul etdiklərini, axşam nə, səhər nə yediklərini soruşur. Atlıların hamısı bir ağızdan "Axşam aş, səhər nehrə yağı ilə bal" yediklərini deyirlər. Yeməklərin hər bir evdə eyni olması onları təəccübləndirir. Atlıların hər biri deyir, burda var-dövlət "şilan"dır, "şülən"dir, yəni həddən artıq çoxdur. Beləliklə, də buradan "Şilyan" adı, toponimi formalaşmağa başlayıb".

Nizami Tağısoy daha sonra deyir ki, keçmiş zamanlarda olduğu kimi bu gün də Şilyanda maraqlı folklor-etnoqrafik sənət nümunələri, abidələr, deyimli-duyumlu sözlər, düzgülər, söyləmələr və s. yaranır: "Yuxarı Şilyanlıların toyunun elə səciyyəvi cəhətləri var ki, digər bölgələrimizin toylarında, həm də başqa Şilyan ellərində görə bilmirik. Düzdür, qonaqpərvərlik bütün türk uluslarının səciyyəvi xüsusiyyəti, danılmaz tərəfidir. Lakin qonaqpərvərlik bir etik dəyər kimi Yuxarı Şilyanlılarda özünü daha parlaq şəkildə göstərir. Hətta şilyanlının evində bir loxma çörəyi olmasa belə, o, qonağı elə böyük təmtəraq, elə böyük sevinclə qarşılayıb yola salar ki, qonaq belə yüksək münasibətdən öz elinə Bu kənddə lap əvvəllərdən əvəzsiz söz ustaları, söz sərrafları, söz xiridarları çox olub, bu gün də var. 20 ildən artıqdır ki, Şilyanın adət-ənənələrini, folklorunu, etnoqrafiyasını, ilmə-tikməsini, xalçalarının naxışlarını, toy mərasimlərininin fərqli cəhətlərini, xalq oyunlarını (məsələn, "Zopu"nu), uşaq oyunlarını ("Turna vurdu", "Eşşəyim qalx", "Ənzəli", "Mıxca-mıxca", "Aşıq-aşıq" və s.) yığır, ipə-sapa düzür, sistemləşdirirəm".

Qaliboğlu E.

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 8 yanvar.- S.14.