Erməniləşdirilmiş Azərbaycan torpaqları

Araşdırmaçı, folklor toplayıcısı və tərtibçisi Tacir Səmimi həm də tarix, etnoqrafiya məsələləri ilə məşğul olur. O, indi "Ermənistan" adlandırılan əzəli türk məskənində anadan olub, orada boya-başa çatıb. Onun Ağbaba folkloru ilə bağlı toplayıb nəşr etdirdiyi silsilə kitablarda daim itirilmiş yurd yerlərimizin nisgili, həsrəti görünür, duyulur.

Bu gün ermənilər əvvəlkindən daha hay-həşirlidirlər. Bütün hallarda ermənilərin qarşısına məntiqlə, faktla, idrakla çıxmalıyıq. Tacir Səmimi deyir: "Ağlım kəsəndən gördüyüm, hiss etdiyim o olub ki, erməni fitnəkardır. Bizim rayon o vaxtlar Amasiya adlanırdı. Əslində həmin rayonun, bölgənin, bütövlükdə mahalın adı tarixən Ağbaba olub. Ağbaba iki yerə bölünmüşdü: Qızılqoç və Amasiya. Bunu sovet dövründə ermənilər etdilər. Gəlmə ermənilərə "qaxdağanlar" deyilirdi, Türkiyə ermənilərini isə "axbarlar" adlandırırdılar. Ermənilər haradansa köçərkən vaxtilə "yaşadıqları" yerin adını yeni məskunlaşdıqları yerə verirdilər. Ağbabanın bir hissəsinin sonradan Amasiya adlanması da bununla əlaqədardır".

Erməninin xisləti nəticəsində yavaş-yavaş o yerlərdəki toponimlərimiz dəyişdi. T.Səmimi deyir ki, Ağbaba mahalı vaxtilə Qars vilayətinin tərkibində olub: "Amasiya sovet dövründə Türkiyə ilə SSRİ arasında Ermənistanın rayonu kimi mövcud idi. Ta çarizm dövründən başlayaraq bu yerlərin türksüzləşdirilməsi ideyasının zaman-zaman gerçəkləşdirilməsinə başlandı. Həmçinin ermənilər Arpa gölünün ərazisini genişləndirməklə türksüzləşdirmə yönündə daha bir mübarizə metodu tapdılar. 1940-cı illərdə edilən bu cür əməllər sayəsində Arpa gölünün ərazisi xeyli böyüdü, əkin yerləri suyun altında qaldı, əhalinin dolanışığı çətinləşdi. Məqsəd soydaşlarımızın o yerlərdən perikdirilməsi idi. Təsadüfi deyil ki, nə qədər soydaşımız dədə-baba torpaqlarını tərk edib Azərbaycana, eləcə də başqa ərazilərə üz tutdular".

Ağbabadakı toponimlər sübut edir ki, o yerlər qədim türk məskənləridir: "1988-ci ilə kimi bu rayonda 18 min soydaşımız yaşayırdı. Bu rayon sırf Azərbaycan türklərinin yaşadıqları ərazi hesab olunurdu. Ermənilər həmişə o yerlərdə azlıq təşkil edirdilər. Sovet hökumətinin ilk dövrlərində soydaşlarımıza verilmiş pasportların bir neçəsini saxlamışdım, "milliyyət" bölümünün qarşısınla "türk", bəzilərində isə "qarapapaq" yazılmışdı. Qarapapaqlar böyük bir tayfa olublar. Dəfələrlə şahidi olmuşam: biz özümüzə "azərbaycanlı" desək də, ermənilər həmişə bizi "türk" deyə çağırırdılar. Bu, o demək idi ki, düşmənlərimiz həmişə bizi bizdən yaxşı tanıyıblar. Deyirdilər ki, Azərbaycan coğrafi ərazi adıdır. Erməni üçün həmişə türk adlı düşmən olub".

Tacir Səmimi bildirir ki, Ağbaba mahalı uzun müddət Osmanlı imperiyası tərkibində yaşayıb: "Bizim ləhcəmizdə bu gün də istifadə edilən çoxlu ümumişlək sözlər var ki, hamısı hazırda Şərqi Anadolu ləhcəsində yaşayır, havalarımızda da oxşarlıq var. Səfəvilərlə Osmanlılar arasında uzunmüddətli, həm də fasiləli müharibələr Ağbaba ərazisində gedib. Təbiidir ki, ağbabalılar bundan çox əziyyət çəkiblər. Sonrakı dövrlərdə də bu ərazilərdə çoxlu müharibələr olub.

1877-78-ci illərdə rus-türk müharibəsində Osmanlı imperiyası məğlub olduğuna görə rus çarı ondan o qədər böyük təzminat tələb etdi ki, Osmanlı imperiyası onu vermək iqtidarında deyildi. Ona görə də Qars vilayətini güzəştə getdi. Həmin Qars vilayətinin tərkibində Ağbaba nahiyəsi də vardı. Nəticədə Ağbaba da çarizmin əsarəti altına düşdü, köçürmə və xristianlaşdırma siyasəti burada da davam etdi. Qars 1921-ci ilə kimi Rusiyanın əsarəti altında qaldı. Qars şəhərinin yaxınlığında, təpədən bir az aşağıda 1908-ci ildə tikilmiş kilsə var. Ruslar o yerlərdə xristianlığı yaymağa, möhkəmləndirməyə çalışırdılar. 1879-81-ci illərdə yerli əhalinin məcburən Qarsın içərilərinə köçürülməsi nəzərdə tutulmuşdu ki, onların yerinə xristianlar - ermənilər və yunanların köçürülürdü. İmperiya hər vəchlə qarslıların Türkiyə ilə bağlarının kəsilməsinə çalışırdı. 1921-ci il Qars müqaviləsindən sonra Qarsın bir hissəsi, həmçinin Ağbaba mahalının bir hissəsi, Qars şəhəri Türkiyəyə qaldı. Əslən Azərbaycan türkü olan Fəxrəddin Kırzıoğlu yazır ki, ermənilər Azərbaycan türklərinin yaşadıqları 30-dan çox kəndi zorla özlərinin ərazilərinə qatdılar".

Müəllif uzun illər ərzində Ağbabada yaşamış sinədəftər adamların el-oba söhbətlərini, adət-ənənələrini yazıya alıb, toplayıb: "Nəhayət, topladığım folklor örnəklərini, etnoqrafik məlumatları səliqə ilə qovluqlara yığandan sonra Ağbaba bölgəsinin hər kəndi ilə bağlı bir kitab hazırlamaq qərarına gəldim. Toplanan folklor materiallarının içərisində mifoloji rəvayətlər az deyil. Bunların bir qismi mifoloji varlıqdan, "cindən" bəhs edir: "cin"in müxtəlif donlara düşməsi, insan kimi şənlənməsi, yas saxlaması, bəzənməsi, yeri gələndə adamlara yaxşılıq etməsi maraqlı epizodlarla verilib". "Erməni xasiyyəti", "Yediyar" kimi hekayələr ermənilərdən, onların murdar xislətindən, zülm və qəddarlığından bəhs edir.

Elçin Qaliboğlu

Xalq Cəbhəsi.- 2009.- 30 yanvar.-S. 14.