QLOBAL MALİYYƏ BÖHRANI: iqtisadi tənzimləmə
mexanizmlərindən səmərəli istifadənin Azərbaycan
təcrübəsi
(əvvəli qəzetin 7 avqust 2010-cu
il tarixli sayında)
2. Azərbaycan
iqtisadiyyatının böhrana
dayanıqlılığını şərtləndirən
başlıca amillər
Azərbaycan Respublikası müstəqillik
əldə etdikdən sonra açıq iqtisadiyyatın
qurulması istiqamətində çox böyük addımlar
atmışdır. Respublikamız milli
iqtisadiyyatını xüsusi mülkiyyət, azad
sahibkarlıq və sağlam rəqabət prinsipləri əsasında
səmərəli iqtisadi sistemin qurulması istiqamətində
inkişaf etdirməyi strateji xətt kimi qarşıya
qoymuşdur. Təbii ki, respublikamız
öz milli iqtisadiyyatını beynəlxalq inteqrasiyadan kənarda
inkişaf etdirə bilməz. Bu gün Azərbaycan
beynəlxalq maliyyə təşkilatları ilə intensiv əməkdaşlıq
edir, investisiya axınlarının həcmi ildən-ilə
artır. Lakin ölkəmiz bu proseslərə
qoşulmaqla bərabər, milli mənafelərin gözlənilməsi,
qorunması da nəzərdən
qaçırılmamalıdır. Milli
dövlət mənafeləri ilə qloballaşma prosesi
arasında ortaq məxrəcin tapılması zəruridir.
2009-cu il tarixə dünyada maliyyə
böhranı ili kimi düşdü. Demək
olar ki, bütün ölkələr böhrandan bu və ya
digər formada əziyyət çəkdilər. Dünya iqtisadiyyatına çox uğurla inteqrasiya
edən Azərbaycan isə bu böhrandan minimum itkilərlə
çıxa bildi. 2008-2009-cu illərdə bir çox
inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrin
bank sistemlərində böhranlar baş verdi
və bu böhranlar yalnız çökən və çətin
vəziyyətə düşən bankları deyil, eyni
zamanda, banklarla əlaqəsi olan real sektoru və ev təsərrüfatlarını
da əhatə etdi.
Azərbaycanda isə 2004-2009-cu illər ərzində
ümumi daxili məhsulun həcmi 2,8 dəfə
artmışdır. Hətta qlobal maliyyə-iqtisadi
böhranın ən yüksək həddə
çatdığı 2009-cu ildə ÜDM-in real
artımı 9,3 faiz təşkil
etmişdir. Bu dövrdə kənd təsərrüfatında
3,5 faiz, rabitədə 13,1 faiz, ticarətdə
9,9 faiz, nəqliyyatda 9,3 faiz artıma nail olunmuşdur. 2010-cu ilin göstəriciləri də ölkədə
sosial-iqtisadi inkişaf prosesinin sürətlə davam etdiyini
göstərir. Belə ki, 2010-cu ilin yanvar-aprel
aylarında ÜDM real ifadədə 5 faiz, o cümlədən
neft-qaz sektoru üzrə 4,9 faiz, qeyri-neft
sahələri üzrə 5 faiz artmışdır. 2009-cu ildə
adambaşına 3089,7 manat və ya 3843
ABŞ dolları məbləğində ÜDM hasil
edilmişdir ki, bu da 1995-ci ildəkindən 10,9 dəfə,
2000-ci ildəkindən 5,2 dəfə çoxdur. Qlobal maliyyə
böhranı davam etsə də, 2009-cu ildə Azərbaycanda
adambaşına düşən ümumi daxili məhsulun həcmi
2007-ci illə müqayisədə 11,9 faiz,
orta aylıq əməkhaqqı 38,1 faiz artmış, inflyasiya
isə 1,5 faiz təşkil etmişdir.
Qlobal böhran Azərbaycana da müəyyən
təsir göstərmişdir və bu özünü əsasən
neftin və digər qeyri-neft ixrac məhsullarının qiymətinin
aşağı düşməsində, bank sisteminə xarici
kredit axınının kəskin məhdudlaşmasında,
xaricdən pul baratlarının azalmasında büruzə
vermişdi. Böhrandan sonra ölkənin
kommersiya bankları kreditləri müəyyən məhdudiyyətlərlə
verməyə başladı. Böhranın
mənfi təsiri ölkənin tikinti, ticarət və nəqliyyat
sektorlarında özünü daha tez göstərdi.
Bütövlükdə məcmu tələbin demək olar
bütün xarici maliyyələşmə mənbələrində
azalma baş verdi. Həmçinin
qlobal böhran milli iqtisadiyyatda, xüsusilə, valyuta
bazarında və bank sektorunda mənfi gözləntilər
yaratdı. Nəticədə, ölkə iqtisadiyyatı
makroiqtisadi tarazlığın pozulması (milli valyutanın
devalvasiyası və inflyasiyanın yüksəlməsi),
maliyyə sabitliyinin pozulması (bankların kredit portfelinin
keyfiyyətinin əhəmiyyətli pisləşməsi və
əmanətlərin bank sektorundan geri götürülməsi,
bankların ödəniş qabiliyyətinin pisləşməsi,
iqtisadiyyatın kreditləşməsinin
dayanması), iqtisadi resessiyanın baş verməsi və
yaradılmış iş yerlərinin itirilməsi riskləri
ilə üzləşdi. Bunlarla yanaşı,
qlobal maliyyə böhranının Azərbaycanın maliyyə
sisteminə təsiri daha çox psixoloji xarakterli oldu. Bütün bunlar maliyyə institutlarını
inkişaf strategiyalarını yenidən nəzərdən
keçirməyə sövq etdi.
Dünya Bankı ekspertlərinin rəyinə
görə maliyyə problemləri ilə müşahidə
olunan böhranın ilk mərhələsi dünya ölkələrinin
çoxunda problem yaratsa da, Azərbaycanın maliyyə-bank
sektorunda böhranın təsirləri zəif müşahidə
olunub. Azərbaycan iqtisadiyyatı dünya
böhranının birinci mərhələsindən kifayət
qədər etibarlı qorunub. Bankın
ekspertləri Azərbaycan rəsmilərinin qabaqlayıcı tədbirlərinin
səmərə verdiyini və bunun davam etdirilməsinin
vacibliyini bəyan ediblər. Bunun üç səbəbi
göstərilir: birincisi, Azərbaycanın iri maliyyə
ehtiyatları var; ikincisi, Azərbaycanda banklar və müəssisələrin
xarici bazarlarda borclarının kiçik həcmdə
olması sayəsində ciddi likvidlik problemi yaranmayıb. Bundan başqa, Mərkəzi Bank bank sistemi ilə
bağlı çevik siyasət yeridir, bu da öz səmərəsini
verir. Azərbaycan hökumətinin real
sektorun kreditləşməsini təmin etmək məqsədilə
ölkədəki banklara Azərbaycan Respublikası Dövlət
Neft Fondundan (ARDNF) vəsaitlər ayırmaq planları ilə
bağlı niyyəti də yüksək qiymətləndirilir.
Hazırda Azərbaycan digər ölkələrlə
müqayisədə daha əlverişli vəziyyətdədir
və əslində bu böhran hətta Azərbaycana yeni
imkanlar da yarada bilər: yəni, qeyri-neft sektoru inkişaf etdirilə
bilər.
Beynəlxalq Valyuta Fondunun (BVF)
hesabatında bildirilir ki, qlobal maliyyə böhranının
ilk əlamətləri üzə çıxan zamandan Azərbaycanın
güclü iqtisadi vəziyyətdə olması və
hazırda qlobal maliyyə sisteminə məhdud inteqrasiya
olunması səbəbindən, bu ölkənin cari iqtisadi
siyasəti ilə böhranın qısamüddətli təsirinə
davamlı olacağı gözlənilir. Hesabatda
Azərbaycan Mərkəzi Bankının maliyyə tənzimlənməsi
və likvidlik vəziyyətinin
yaxşılaşdırılması istiqamətində
apardığı siyasət təqdir olunur. Banklarda faiz dərəcələrinin
aşağı salınmasının vaxtında
atılmış düzgün addım olduğu
vurğulanır. Eyni zamanda, Azərbaycanda
fəaliyyət göstərən bankların qlobal maliyyə
böhranının təsiri ilə üzləşəcəyi
real olduğundan, Mərkəzi Bankın onlara güclü nəzarətinin
olmasının böyük əhəmiyyət
daşıdığı qeyd edilir. Bütün bunlar
2010-cu il ərzində də qlobal maliyyə
böhranının Azərbaycana təsirinin minimal
olacağını və görülən tədbirlər nəticəsində
iqtisadiyyatın sürətli inkişaf tempinin, həmçinin
məşğulluq səviyyəsinin yüksələcəyini
göstərir.
Bütün bunların fonunda mütəxəssislər
Azərbaycan iqtisadiyyatının böhranın ikinci mərhələsindən
qorunduğunu bildirir. Bundan sonra da böhranın təsirinin
minimum həddə qalması üçün onun istehsala təsirinin
mümkün qədər azaldılmasından ötrü məqsədyönlü
iş aparılır. Bu məqsədlə
sahibkarlığın inkişafına dövlət himayəsi
və yardımları bir qədər də
artırılacaqdır. Beş il ərzində dövlət
büdcəsindən sahibkarlığın inkişafına
ayrılan vəsaitin həcmi ilbəil artırılıb,
Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu vasitəsilə 7 min
investisiya layihəsinə 400 milyon dollardan artıq kredit
verilib. Bu layihələrin 87 faizi, kreditlərin
isə 70 faizi regionların payına düşür.
Digər tərəfdən, Azərbaycan həm
cari, həm də qarşıdakı illər ərzində
iri investisiya layihələrini reallaşdırmaq
üçün lazımi qədər valyuta ehtiyatlarına
malikdir. Böhran başlandıqdan sonra bir
çox dünya ölkəsindən fərqli olaraq Azərbaycanın
valyuta ehtiyatlarında nəinki azalma baş verib, əksinə,
müəyyən artım da qeydə alınıb. Təkcə
bir faktı qeyd edək ki, ixracatı əsasən neft və
neft məhsullarından ibarət olan ərəb ölkələri
son 4 ayda maliyyə böhranı üzündən 2 trilyon 500
milyard dollar itiribdir.
Beləliklə, qlobal maliyyə
böhranının tüğyan etdiyi son iki ildə Azərbaycanda
maliyyə sabitliyi qorunub saxlanılması ilə səciyyələnmiş,
bank sistemində sabitlik və artım dinamikası təmin
olunmuşdur. Ölkəyə xarici maliyyə
axınlarının əhəmiyyətli azalmasına,
qonşu ölkələrdəki devalvasiya
dalğasının psixoloji təsirinə baxmayaraq, manatın
məzənnəsinin sabitliyi qorunmuşdur. Sabit manat isə həm istehlak, həm də istehsal təyinatlı
idxalın kəskin bahalaşmasının
qarşısını almışdır. Bu, həmçinin əhalinin əmanətlərinin
kəskin şəkildə dəyərdən düşməsi,
valyutada olan xarici borc yükünün artması, manata ictimai
inamın aşağı düşməsi kimi təhlükələri
neytrallaşdırmışdır.
Son illər həyata keçirilən
uğurlu sosial-iqtisadi siyasət və radikal islahatlar
strategiyası, toplanmış maliyyə-valyuta ehtiyatları
hesabına iqtisadiyyatda yüksək dayanıqlıq
potensialının yaradılması, xüsusən, Azərbaycan
hökumətinin bəyan etdiyi antiböhran tədbirlərinin
sonrakı aylarda reallaşması ölkəmizin bu
böhrandan uğurla qorunmasına səbəb oldu. Həmin
tədbirlər istehlak qiymətlərinin azaldılması zərurəti,
inhisarçılıqla mübarizə, banklara dəstək,
kreditlərə və faiz dərəcələrinə nəzarəti
əhatə edən maliyyə monitorinqi, real iqtisadiyyata sərmayə
qoyuluşunun davam etdirilməsi, sosial öhdəliklərin dəstəklənməsi,
sənaye müəssisələrinin daxili bazara istiqamətləndirilməsi
və ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsindən
ibarət idi.
2009-cu il ərzində də qlobal
iqtisadi böhranın ölkəmizə təsirini minimuma
endirmək üçün vacib əhəmiyyət
daşıyan bir sıra qabaqlayıcı tədbirlər
görülmüşdür. Belə tədbirlər
sırasında - kredit bazarının
canlandırılması, özəl kommersiya banklarının
maliyyə ehtiyaclarını ödəmək
üçün dövlət tərəfindən onlara vəsait
verilməsi və beləliklə, sahibkarlara banklar vasitəsilə
pul ayrılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Bu məqsədlə ölkənin xaricdə
saxlanan strateji valyuta ehtiyatlarının bir qisminin yerli banklarda
yerləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Azərbaycanın valyuta ehtiyatlarının həcmi
isə buna tam imkan verir. Belə ki, ölkənin
strateji valyuta ehtiyatları 22 milyard ABŞ dollarından
artıqdır. Bu, dövlət borcundan 3 dəfədən
çox, özəl sektorun da borcu nəzərə
alınmaqla, məcmu xarici borcdan 2 dəfədən
çoxdur. Ehtiyatlar qeyri-neft sektorunun əmtəə
və xidmət idxalını 27 ay ərzində maliyyələşdirmək
üçün kifayət edir. Toplanmış
ehtiyatlar hesabına ölkə ən gərgin şəraitdə
belə, yaxın illər ərzində öz maliyyə
ehtiyaclarını fasiləsiz ödəmək
iqtidarındadır.
Qloballaşma şəraitində maliyyə
sferasının inkişafı bazarın xarakterini dəyişir,
istehsalın tənzimlənmə mexanizmində maliyyə
kapitalının rolunu artırır. Qlobal
maliyyə bazarının yarandığı indiki şəraitdə,
iştirakçı kimi artıq ilkin kapital
yığımı dövründə olduğu kimi sahibkarlıq
istedadı olan subyektlər yox, iri maliyyə-sənaye
konqlomeratları və beynəlxalq maliyyə mərkəzləri
çıxış edirlər. Maliyyə
siyasətini işləyib-hazırlayarkən bunları nəzərə
almaq lazımdır.
Antiböhran tədbirlərindən biri - hökumətin
maliyyə dəstəyinə sübut kimi sığorta
şirkətlərinin üç il
müddətinə mənfəətin
kapitallaşmasının artırılmasına yönəldilən
hissəsinin vergidən azad edilməsi oldu. Böhranın
sığorta şirkətlərinə təsirinin minimuma
endirilməsi üçün bu dövr ərzində gərəksiz
xərcləri azaltmaq, müştəri sayını
artırmaq və bazar üçün yeni məhsullar
hazırlamaq lazımdır. Hökumət
isə öz tərəfindən 2008-ci ilin sonunda həm
sığorta şirkətlərini, həm də bankları mənfəət
vergisindən azad edərək mühüm bir addım
atmış oldu.
Azərbaycan hökumətinin qlobal maliyyə-iqtisadi
böhrana qarşı həyata vaxtında keçirdiyi məqsədyönlü
qabaqlayıcı tədbirlər sistemliliyi və səmərəliliyi
ilə əlamətdar olmuş, bütün makroiqtisadi
parametrlər üzrə inkişafı təmin etmişdir.
Mərkəzi Bankın apardığı sərt pul-kredit
siyasəti, qiymətli kağızlar bazarının səviyyəsi
və dövlətin mövcud valyuta ehtiyatı hesabına
iqtisadiyyatda yüksək dayanıqlıq potensialının
yaradılması, xüsusən, bəyan edilən
antiböhran tədbirlərinin qısa müddətdə
reallaşması, hökumətin çevik və işlək
fəaliyyət mexanizmlərinə əsaslanmaqla müəyyənləşdirdiyi
sığortalayıcı mexanizmlərin hər bir mərhələ
üzrə işə salınması, daxili maliyyə mənbələrinin
bu destruktiv prosesə qarşı səfərbər edilməsi
son nəticədə respublikanın qlobal böhranın
birinci mərhələsinin mənfi təsirlərini xeyli
neytrallaşdırmış oldu.
Ölkə iqtisadiyyatının qlobal
iqtisadiyyatda rolunun nəzərə çarpacaq səviyyədə
olmamasına baxmayaraq, dünya və regional miqyaslı layihələr,
müqavilələr nəticəsində onun əhəmiyyəti
və təsiri tədricən artmaqdadır. İqtisadiyyatın qloballaşması fonunda maliyyə
bazarlarının da qloballaşması qaçılmaz bir
prosesdir. Bu qarşılıqlı təsir
respublikamızda maliyyə bazarlarının, xüsusilə
valyuta və qiymətli kağızlar bazarının
formalaşması və inkişafına böyük təkan
vermişdir. Qiymətli kağızlar
bazarında dövlət qiymətli kağızlar
bazarının daha çox inkişafı, korporativ qiymətli
kağızların kiçik xüsusi çəkiyə
malik olması və derivativlər (törəmə qiymətli
kağızlar) bazarının yoxluğu tendensiyası
müşahidə olunmaqdadır.
Azərbaycanın neft sektoru istisna olmaqla
real sektorun rentabelliyinin aşağı olması, müəssisələrin
fəaliyyətinin və maliyyə durumunun qeyri-şəffaflığı
korporativ qiymətli kağızlar bazarının
inkişafına hələ ki, imkan vermir. Lakin
strateji özəlləşdirmə nəticəsində bir
sıra rentabelli müəssisələrin investor
marağı cəlb edən səhmlərinin
buraxılması, real sektorun inkişafı istiqamətində
aparılan geniş miqyaslı islahatlar korporativ qiymətli
kağızlar bazarının inkişafına zəmin
yaradacaqdır. Real sektorla yanaşı
maliyyə-bank sektorunda görülən tədbirlər,
bankların və digər maliyyə vasitəçilərinin
kapitallaşdırılması prosesi, dövlət
banklarının özəlləşdirilməsi bu sektorun səhm
və borc öhdəlikləri bazarının canlanmasına səbəb
olacaqdır.
İndiki dünya böhranının Azərbaycana
birbaşa təsiri az olsa da, qonşu Rusiya
bazarlarında baş verən dəyişikliklər, mexaniki
olaraq Azərbaycandakı iqtisadi şəraitə təsir
edir. Çünki ölkəmizin Rusiya ilə
qarşılıqlı ticarət dövriyyəsi əvvəlki
kimi yüksək həddə qalır. Eyni
zamanda Rusiyada yaşayan Azərbaycan vətəndaşlarının
gəlirlərinin azalması ölkə əhalisinin xeyli hissəsinin
həyat səviyyəsinə təsir göstərir. Ölkənin Bakı başda olmaqla bir sıra
bölgələrində daşınmaz əmlak bazarında
yaranan durğunluğun bir səbəbi də xaricdə
(xüsusən, Rusiyada) yaşayan həmvətənlərimizin
ölkəyə göndərdikləri və ya gətirdikləri
pul vəsaitlərinin azalması ilə bağlı
olmuşdur.
Azərbaycanda məişət
avadanlıqları və avtomobil bazarında da tələbin kəskin
azalması müşahidə edilir. Ümumiyyətlə,
son 2 ildə satılan avtomobillərin 75 faizi bank kreditləri
hesabına həyata keçirilib. Neftin dünya bazar qiymətinin
aşağı düşməsi nəticəsində ölkə
vətəndaşlarının gəlirlərinin azalması,
eləcə də Rusiyada baş verən böhran və əmək
emiqrantlarının sayına tətbiq edilən limit məhdudiyyətləri
sayəsində həmyerlilərimizin şimal qonşumuzdan
ölkəmizə göndərdiyi vəsaitlərin
azalması, yerli bankların bu sahəyə yönəltdiyi
kreditləri dayandırması, qeyd edilən bazarda
alıcılıq qabiliyyətinin xeyli aşağı
düşməsinə, həmçinin daşınmaz əmlak
və avtomobil bazarında qiymətlərin aşağı
düşməsinə gətirib
çıxarmışdır.
Hökumət qlobal ərzaq
böhranının təsirlərini azaltmaq məqsədilə
kənd təsərrüfatının inkişafını
prioritet istiqamətlərdən biri elan edib və bu 2009-cu ildə
dövlət büdcəsində də nəzərə
alınıb. 2009-cu ildə kənd təsərrüfatına
ayrılan xərclər 44 faiz artırılaraq 388,2 mln. manata
çatdırılıb və bu artımın əhəmiyyətli
hissəsi hökumətin kənd təsərrüfatına dəstək
tədbirlərinin maliyyələşdirilməsinə yönəldilmişdir.
Bu tədbirlər kənd təsərrüfatı
istehsalçılarına verilən subsidiyaların
artırılmasını və "Əhalinin ərzaq məhsulları
ilə etibarlı təminatına dair dövlət
proqramının" reallaşdırılmasını nəzərdə
tutur.
İndi ən vacib məsələlərdən
biri - Azərbaycanın qloballaşma sisteminə real daxil
olması ilə yanaşı həm də bu sistemə
uyğunlaşmasının təmin edilməsidir. Bundan ötrü ilk növbədə, Azərbaycan
iqtisadiyyatının ixracyönümlüyü meyllərini
artırmaq, heç olmasa, bir neçə hazır məhsul
üzrə və texnika və texnologiya dünya bazarında
öncüllüyə nail olmaq lazımdır. Əks təqdirdə, respublikamız gələcəkdə
də yalnız xammal ixrac edən bir ölkə kimi qala bilər.
Əlbəttə, dünyanın aparıcı
ölkələrinin qloballaşma sahəsində
inhisarçı mövqeyə malik olduğu bir şəraitdə
Azərbaycanın və ya digər postsovet ölkələrinin
qloballaşma lideri olması mümkün deyildir. Lakin istənilən halda azad rəqabətə cəhd
etmək çərçivəsində beynəlxalq və
milli kapital arasında, idxal-ixrac və maliyyə
axınları arasında müəyyən optimal əlaqə
yaratmaq olar. Ona görə də hazırda
ən başlıca məsələ ayrı-ayrı müəssisələrin
dünyanın ən yeni texnologiyası əsasında yenidən
qurulması və yaxud tamamilə yeni müəssisələrin
yaradılmasıdır.
Bütövlükdə dünya iqtisadi sisteminə
uğurla inteqrasiya etmək üçün
aşağıdakı məsələlərin də həlli
zəruridir:
a) milli iqtisadiyyatın mütərəqqi
sahələrinin inkişaf etdirilməsi və tədricən
dünya standartlarına uyğun gələn idxal-ixrac əməliyyatlarının
həyata keçirilməsi, onun dünya təsərrüfat
sistemi ilə əlaqələndirilməsi;
b) ölkənin idxal olunan məhsullara
tələbatının azaldılması və onun milli məhsul
istehsalının artırılması hesabına tam təmin
edilməsi;
c) optimal çevik struktur siyasətinin
həyata keçirilməsi;
ç) daxili və xarici qiymətlərin
düzgün əlaqələndirilməsi, struktur deformasiya
hallarının aradan qaldırılması;
d) respublika regionlarının ixrac
potensialının artırılması;
ə) daxili bazarın müdafiə
olunması.
Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin Azərbaycan
hökumətinin maliyyə-iqtisadi böhranının aradan
qaldırılmasına dair 7 təklifini müasir dünya
böhranına Azərbaycan cavabı kimi qiymətləndirmək
olar:
1. İstehlak qiymətlərinin azaldılması zərurəti;
2. İnhisarçılıqla mübarizə;
3. Milli banklara dəstəyi, kreditlərə və faiz dərəcələrinə
nəzarəti əhatə edən maliyyə monitorinqi;
4. Real iqtisadiyyata sərmayə qoyuluşunun davam etdirilməsi;
5. Sosial öhdəliklərin dəstəklənməsi;
6. Sənaye müəssisələrinin daxili bazara istiqamətləndirilməsi;
7. Ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi.
Fikrimizcə, neft amilinin Azərbaycan iqtisadiyyatının
inkişaf strategiyasında mühüm rol oynamasını nəzərə
alaraq, bu məsələyə xüsusi diqqət yetirilməlidir.
İnvestisiya aktivliyinə daxili mənbələr hesabına
nail olmağa çalışmaq lazımdır. Əsas səylər bu istiqamətə yönəldilməli,
beynəlxalq təcrübədən yararlanmaqla, vergilərdən
həvəsləndirmə amili kimi istifadə edilməsinə
xüsusi diqqət verilməlidir. İndiki
böhrandan çıxarılan ən mühüm nəticə
ondan ibarətdir ki, qloballaşma proseslərinin gücləndiyi
şəraitdə milli iqtisadiyyatın sarsıntılara
dözməsi üçün əvvəlcədən
möhkəm zəmin yaradılmalı, bir sıra
qabaqlayıcı tədbirlər görülməlidir. Bu isə o vaxt mümkündür ki, iqtisadiyyatda
ixracyönümlü, yüksək texnologiyalara əsaslanan
istehsal sahələri sürətli inkişaf etdirilsin.
Nəzərdə tutulan tədbirlər
sırasında ixrac edilən xammal və materialların
emalı üzrə müəssisələrin
yaradılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Çünki bu, ölkə sənayesinin
diversifikasiyasını bilavasitə təmin edə bilən tədbirdir.
Bunu zəruri edən şərtlərdən birini qeyd etmək
kifayətdir ki, təkcə 2008-ci ildə Azərbaycana 1,05 milyard dollardan çox yeyinti məhsulları
və müxtəlif içkilər idxal edilmişdir ki, bu da
analoji malların ixracından 2,4 dəfə çoxdur. İdxalın belə böyük miqyası bir tərəfdən
dönərli valyutanın ölkədən
çıxarılmasına, digər tərəfdən Azərbaycan
idxalçılarının xarici öhdəliklərinin
artmasına gətirib çıxarır. Bu
meyillərin hər ikisi indiki dövrdə, yəni neft gəlirlərinin
azalması şəraitində ölkə üçün
arzuolunmazdır.
Milli iqtisadiyyatın xarici aləmə
açıqlıq dərəcəsini daha geniş anlamda
xarakterizə edən əsas göstərici mal və xidmətlərin
ixrac və idxalıdır. Azərbaycanda hər
iki göstəricinin ayrı-ayrılıqda ÜDM-ə nisbəti
kifayət qədər yüksək rəqəmlə xarakterizə
olunur. Məsələn, 2009-cu ildə mal və xidmətlər
ixracının ÜDM-ə nisbəti 61,0 faiz, idxalınkı
isə 18,8 faiz təşkil etmişdir.Makroiqtisadi anlamda bu,
daxili iqtisadi proseslərdə xarici amillərin rolunun kifayət
qədər əhəmiyyətli olduğuna dəlalət
edir.
Ölkənin ümumdünya iqtisadi
münasibətlər sisteminə inteqrasiyasının
mühüm göstəricilərindən biri də ölkə
ilə xarici aləm arasında maliyyə axınlarının
miqyası və formasıdır. Bu
baxımdan maliyyə axınlarının da müvafiq
komponentlərinin ÜDM-ə nisbətlərini müəyyən
etməklə inteqrasiya spektrini daha da genişləndirmək
olar. Belə ki, 1995-ci ildən bəri Azərbaycana
bütün formalarda cəlb edilmiş xarici investiyaların
ÜDM-ə nisbəti 15,5 faizdən 2009-cu ildə 29,7 faizə
yüksəlmiş, lakin maliyyə kreditləri üzrə 9,1
faizdən 4,2 faizə düşmüşdür.
İqtisadi göstəricilər ölkə
iqtisadiyyatının diversifikasiyası ilə bağlı
deyilənləri bir daha təsdiq edir. Belə ki, əgər
ÜDM-də neft sektorunun xüsusi çəkisi 2006-cı
ildə 53,8 faiz təşkil edirdisə, bu
göstərici 2009-cu ildə artıq 47 faizə qədər
azalmışdır. Nəzərə alınmalıdır ki,
bu dövrdə neft hasilatı əhəmiyyətli dərəcədə
artmış və keçən il 50
milyon tondan çox olmuşdur. Bununla
yanaşı, Azərbaycan iqtisadiyyatına
yatırılmış investisiyaların strukturunun təhlili
göstərir ki, 2007-ci ildən başlayaraq qeyri-neft sektoruna
yatırılmış investisiyalar üstünlük təşkil
edir. Təkcə 2009-cu ildə qeyri-neft
sektoruna neft sektoru ilə müqayisədə 3 dəfə
çox investisiya yatırılmışdır.
Ölkədə həyata keçirilən iqtisadi
islahatların və neft strategiyasının məntiqi nəticəsidir
ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı qlobal sarsıntılara
qarşı dayanıqlıq nümayiş etdirmiş və
beynəlxalq reytinq qurumları tərəfindən bir sıra
inkişaf etmiş ölkələrin reytinqlərinin
azaldılmasına baxmayaraq, nüfuzlu "Fitch Ratings" Beynəlxalq
Reytinq Agentliyi açıqladığı son qiymətləndirməsində
Azərbaycanın iqtisadi uğurlarını bir daha təsdiq
etmişdir. Belə ki, "Fitch Ratings" Azərbaycanın
suveren reytinqini investisiya səviyyəsinə ("BB+"dan
"BBB-"dək) yüksəltmişdir ki, bu da ölkəmizin
investisiyalar baxımından cəlbediciliyinin daha da
artmasına və qeyri-neft sektorunun inkişafına daha
çox sərmayələrin yönəldilməsinə
öz müsbət təsirini göstərəcəkdir.
Qlobal iqtisadi böhranın dünya ölkələri
üçün doğurduğu mühüm fəsadlardan biri
də həm daxili, həm də xarici investisiyaların həcmində
qeydə alınan azalma ilə bağlı oldu. Bəzi ölkələr üçün daha kəskin
xarakter aldı və onların iqtisadi inkişafının
geriləməsində əsas rol oynayan faktora çevrildi.
Bununla yanaşı, o da faktdır ki,
investisiyaların həcminə, xüsusən də, xarici mənbələr
hesabına yatırılan sərmayələrə təsir
göstərən amillərdən biri də biznes mühitinin
əlverişliliyi, həmçinin yatırılan
investisiyaların mənfəətlilik dərəcəsinin məqbul
səviyyədə olmasıdır.
1991-ci ildə respublika iqtisadiyyatına xarici investisiya
qoyuluşu olmadığı halda, 2000-ci ildə investisiya
qoyuluşunun 64,3 faizi, 2003-cü ildə
77,9 faizi, 2008-ci ildə isə 42,2 faizi məhz xarici
investorların vəsaitləri hesabına olmuşdur. Ölkə
iqtisadiyyatına yönəldilən investisiya
qoyuluşlarının ümumi həcmində xarici
investisiyalar 2000-2008-ci illər ərzində 6,8
dəfə artsa da, onun ümumi investisiyalarda payı son 10 il ərzində
azalmağa doğru gedir.
Azərbaycanda iqtisadiyyata yönəldilmiş
xarici investisiyaların həcmi 2000-ci ildə 927 mln.
ABŞ dolları, 2005-ci ildə 4893,2 mln. dollar, 2006-cı ildə 5052,8 mln. dollar, 2007-ci ildə 6674,3 mln. dollar,
2008-ci ildə 6847,4 mln. dollar, 2009-cu ildə
isə 5468,6 mln. dollar təşkil
etmişdir. 2000-2009-cu illərdə Azərbaycan
iqtisadiyyatına qoyulan xarici investisiyalar 5,9
dəfə artsa da, məhz böhranın nəticəsi olaraq
əvvəlki illə müqayisədə 20,1 faiz
azalmışdır. Lakin 2000-ci ildə bütün mənbələr
hesabına iqtisadiyyata yönəldilmiş investisiyaların
35,7 faizi, 2005-ci ildə 31,3 faizi daxili investisiyaların
payına düşürdüsə, 2008 və 2009-cu ildə
onun payı artaraq, müvafiq surətdə 57,8 faiz və 57,3
faizə yüksəlmişdir.
Əsas kapitala yönəldilmiş ümumi sərmayələrin
79,9 faizini daxili investisiyalar təşkil
etmişdir. Digər mühüm fakt ondan ibarətdir ki, ötən
il ümumi investisiyanın 73 faizi, yəni, 5,4
milyard manatı qeyri-neft sektorunun inkişafı
üçün istifadə edilib. Maliyyə imkanlarından
ölkənin tələbatını ödəməkdən
ötrü investisiya şəklində sənaye
istehsalında, infrastruktur layihələrinin həyata
keçirilməsində istifadə olunması həm iş
yerlərinin açılması, həm də iqtisadiyyatın
şaxələndirilməsi üçün əlavə
imkanlar yaradır.
2003-2009-cu illər ərzində Azərbaycana birgə
müəssisələr və xarici firmalar tərəfindən
yatırılan 2306,1 mln. ABŞ
dolları məbləğində investisiya qoyuluşunun 500
mln. dollarını və ya 21,7 faizi
Türkiyə, 318,2 mln. dolları və ya
13,8 faizi Böyük Britaniya, 217,7 mln. dolları
və ya 9,4 faizi ABŞ, 83,6 mln. dolları
və ya 3,6 faizi Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin,
63,9 mln. dolları və ya 2,8 faizi Almaniya
firmaları tərəfindən həyata keçirilmişdir.
Bu beş ölkəni təmsil edən investorların kapital
qoyuluşu ümumilikdə 1183,4 mln. dollar, xüsusi çəkisi isə 51,3 faiz təşkil
edir.
2009-cu ildə əsas kapitala yönəldilmiş
ümumi investisiyaların 73 faizi, yəni, 5,4
milyard manatı qeyri-neft sektorunun inkişafı
üçün istifadə edilib. Eyni zamanda əsas kapitala
yönəldilmiş vəsaitin 77,1 faizini
daxili, 22,9 faizini xarici mənbələrdən qoyulmuş
investisiyalar təşkil etmişdir. Daxili mənbələrdən
yönəldilən vəsaitlərin 74,9
faizi dövlət mülkiyyətinə məxsus müəssisə
və təşkilatların, 25,1 faizi qeyri-dövlət
mülkiyyətinə məxsus müəssisələrin
payına düşür. Əsas kapitala yönəldilmiş
sərmayənin 1199,9 milyon manatı müəssisə və
təşkilatların, 80,5 milyon manatı bank kreditləri,
812,5 milyon manatı büdcə vəsaitləri, 128,6 milyon
manatı büdcədənkənar fondların, 69,4 milyon
manatı əhalinin şəxsi vəsaitləri təşkil
etmişdir.
Maliyyə imkanlarından ölkənin tələbatını
ödəməkdən ötrü investisiya şəklində
sənaye istehsalında, infrastruktur layihələrinin həyata
keçirilməsində istifadə olunması həm iş
yerlərinin açılması, həm də iqtisadiyyatın
şaxələndirilməsi üçün əlavə
imkanlar yaradır.
Digər tərəfdən, Azərbaycanda əldə
edilmiş gəlirlər əmanət kimi çox etibarlı
şəkildə saxlanılır və buna görə də
son illərdə dövlətin maliyyə ehtiyatları əhəmiyyətli
dərəcədə artıb. Azərbaycanın
beynəlxalq maliyyə böhranından minimum itki ilə
çıxmağının səbəblərindən biri də
məhz kifayət qədər valyuta ehtiyatlarının
olmasıdır. Hazırda Azərbaycanın
valyuta ehtiyatları 22 milyard dollardan çoxdur. Bu rəqəm nəinki ildən-ilə, hətta
aydan-aya artır. Çünki əvvəlki
illərdə görülən işlər, xüsusilə,
uğurlu neft-qaz siyasəti buna imkan verir.
Son illərin, xüsusən də, qlobal
iqtisadi böhranın qabarıq şəkildə büruzə
verdiyi dövrün təhlili bir daha göstərir ki, Azərbaycan
əvvəlki kimi yenə də investisiya yatırılması
baxımından dünyanın ən cəlbedici ölkələrindən
biri kimi qalmaqdadır. Elə bu səbəbdən
də xarici investorların Azərbaycana marağı kifayət
qədər böyükdür və ölkəmizə
qarşıdakı dövr ərzində də yatırılacaq
sərmayələrin həcminin kifayət qədər
yüksək olacağı gözləniləndir.
Azərbaycana yönəldilən
investisiyaların qoyulduğu sahələrdə, artıq
qeyri-neft sektorunun xüsusi çəkisi əhəmiyyətli
dərəcədə artıb. Belə ki,
xarici investorlar ölkəmizdə enerji sahəsi ilə
yanaşı, qeyri-neft sektoruna da xüsusi maraq göstərirlər
və son nəticədə bu, qeyri-neft sferasına qoyulan sərmayələrin
həcminin artması ilə yanaşı, istehsalın da
artımında müstəsna rol oynayır. Bunlar bir daha göstərir ki, Azərbaycanın
qeyri-neft sektoruna yatırılan sərmayələrin həcmi,
xüsusilə, son altı ildə bir neçə dəfə
artıb və bu sahə daha sürətli inkişaf yoluna qədəm
qoyub.
Ölkəmizin nəhəng enerji
ehtiyatlarına malik olması və qlobal enerji təhlükəsizliyinin
təmin edilməsində xüsusi çəkisinin artması
isə həmişəki kimi bu sahəni xarici investorlar
üçün cəlbedici etməkdədir. Azərbaycan hökuməti ilə xarici şirkətlər
arasında imzalanmış PSA (Production Shearing Agreement) tipli
neft-qaz müqavilələri üzrə ölkəmizə 60
mlrd. dollar həcmində investisiya
qoyulmuşdur. Bununla yanaşı, iqtisadi cəhətdən
kifayət qədər güclənən Azərbaycan xaricdən
investisiya cəlb etməklə bərabər, həm də
özü potensial investor kimi çıxış edir.
Məsələn, Gürcüstanın qaz infrastrukturunun
inkişafında və yenidən qurulmasında əsas investor
olan Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti (ARDNŞ)
yaxın beş il ərzində bu ölkənin
qazlaşdırılmasına 100 milyon dollar həcmində sərmayə
qoymağı planlaşdırır.
Ölkənin beynəlxalq maliyyə-kredit
təşkilatları ilə maliyyə münasibətlərinin
fəallaşması, özəl sektorun beynəlxalq kapital
axınlarından bəhrələnmək imkanlarının
genişlənməsi, daxili investisiya mühitinin
yaxşılaşması nəticəsində ölkəyə
xarici investorların marağının artması kapitalın
hərəkəti üzrə beynəlxalq inteqrativ proseslərin
güclənməsi ilə müşahidə olunmaqdadır.
Xüsusilə ölkənin neft sektoru beynəlxalq
investisiya axınlarından maksimum dərəcədə
faydalanmışdır.
Bank sisteminin məcmu kapitalında xarici
kapitalın payı da ölkənin xarici aləmə
açıqlıq dərəcəsini xarakterizə edən
mühüm göstəricilərdir. Bu sahədə
də son illər xarici kapitalın fəallığı
artmaqdadır. Bank sistemində liberallaşma siyasətinin
nəticəsi olaraq onun xalis aktivlərində xarici aktivlərin
payı 2000-ci ildəki 74,1 faizdən
2009-cu ilin sonuna 11,8 faizə düşdüyü halda, kredit
qoyuluşlarında xarici kapitallı bankların payı 13,6
faizdən 24,7 faizə yüksəlmişdir.
Xarici sahibkarlar, investorlar ölkəmizə
özləri ilə yeni texnika, mükəmməl texnologiya, əsl
təsərrüfatçılıq metod və
üsullarını, təkmil idarəçilik prinsiplərini
gətirirlər. Xarici investisiyaların mütləq məbləği
hər il artmasına baxmayaraq, son 4 ildə
daxili investisiyaların payı artmaqdadır. İndi
xarici investorlar öz sərmayələrini iqtisadiyyatın
neft-qaz sektoru ilə yanaşı qeyri-neft sektorunun digər
mühüm sahələrinə də yönəldirlər
(maşınqayırma, yeyinti, rabitə, nəqliyyat və s.).
Müsbət haldır ki, iqtisadi artımın
stimullaşdırılması baxımından daha səmərəli
olan birbaşa investisiyalar 2001-ci ildə bütün mənbələr
üzrə investisiyaların 14,1 faizini,
2008-ci ildə isə 24,5 faizi, 2009-cu ildə isə 29,9 faizi təşkil
etmişdir.
(ardı
var)
Tanrıverdi PAŞA,
AMEA İqtisadiyyat
İnstitutunun Maliyyə,
pul-kredit siyasəti
şöbəsinin müdiri
Xalq qəzeti.- 2010.- 8
avqust.- S. 3.