"İrəvan
xanlığı"
Yeni kitablar
Yaxud, dövlətçilik
tariximizə dair daha bir sanballı əsər
Ermənilər Cənubi
Qafqazda nə vaxt və kimlərin himayəsində yerləşdirilib?
Bu və ya digər sualların əhatəli və elmi cəhətdən
əsaslandırılmış cavabı "İrəvan
xanlığı" əsərində.
Azərbaycan xalqı ona məxsus olan bir çox dəyərlər üçün qürur hissi keçirə bilər. Bu dəyərlərdən biri də qədim və zəngin tariximizdir. Dünyanın bir sıra xalqlarının, xüsusən də bədnam qonşularımızın daim qısqanclıqla yanaşdığı, paxıllığını çəkdiyi, həsəd apardığı belə bir tarix üçün həqiqətən fəxr etməyə, qürur hissi keçirməyə dəyər. Söhbət Azərbaycanın ən azı 2000000 illik tarixindən gedir. Bu tarixin araşdırılaraq, tədqiq olunaraq və nəhayət, yazılaraq bütün dünyaya bəyan edilməsi və dünya elminin də onu birmənalı şəkildə qəbul etməsi, əlbəttə ki, Azərbaycan tarix elminin çox böyük uğurudur. Bu, Azərbaycanın tarixçi alimlərinin, arxeoloqlarının zəkasının və gərgin zəhmətinin bəhrəsidir.
Deyilənə görə, ötən əsrin 50-ci illərinin əvvəllərində Səməd Vurğun Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti olarkən tarixçi alimlərimizin birinin qarşısını kəsərək ona belə bir sual verib:
- Sən mənə de görüm, bu millətin, bu məmləkətin heç olmasa 4-5 min illik tarixi olar?!
O vaxtdan haradasa, 60 il
ötüb. Təzada bir baxın, 60 il bundan əvvəl 4-5
min illik tarix hətta akademik Səməd Vurğun
üçün də ən yaxşı halda xoş bir arzu
idi. Bu gün Azərbaycanın qədim sivilizasiya beşiyi, azərbaycanlıların
isə qədimdən qədim olan mədəniyyətin
daşıyıcısı olan bir xalq olduğu dünyada
artıq hər kəsə bəllidir. Axı, belə bir qədim
və zəngin tarix üçün necə də qürur
hissi keçirməyəsən?! Əlbəttə, bu tarixi
böyük sevgi və əzmkarlıq hissi ilə öyrənərək,
yazaraq ortaya qoyan tarixçi alimlərimizin ünvanına nə
qədər xoş sözlər deyilsə, yenə də
azdır.
Məmnunluq hissi ilə
bildirməliyəm ki, son vaxtlar tariximizin bir sıra aktual
problemlərinin daha dərindən, həm də kompleks şəkildə
araşdırılaraq yenidən yazılması istiqamətində
çox ciddi və sistemli iş aparılmaqdadır. Bu cəhətdən
AMEA-nın müxbir üzvü, professor Yaqub Mahmudovun rəhbərlik
etdiyi Tarix İnstitutu tərəfindən görülən
işləri, bir-birinin ardınca nəşr olunan çox
sanballı əsərləri xüsusi qeyd etmək istərdim.
Xatırladaq ki, Tarix İnstitutunun bu sahədəki müsbət
işi Prezident Administrasiyasının rəhbəri, akademik
Ramiz Mehdiyevin Azərbaycanda ictimai və humanitar elmlərin vəziyyətinə
dair bir neçə ay öncə mətbuatda dərc olunan
fundamental məqaləsində də ayrıca qeyd olunmuşdu.
Bəli, Tarix İnstitutu tərəfindən son illər
hazırlanaraq kifayət qədər yüksək poliqrafik səviyyədə
nəşr olunan bu əsərlərin hər biri,
bütövlükdə elmimizə yeni töhfə kimi dəyərləndirilməlidir.
Tam məsuliyyətlə deyirəm bu əsərlərin hər
biri Azərbaycan oxucusunun stolüstü kitabı olmağa
layiqdir. Sadəcə, tirajının məhdudluğu və
bir sıra digər amillər ucbatından bu, praktiki cəhətdən
qeyri-mümkündür. Belə olan halda mətbuat, radio və
televiziya vasitəsilə həmin əsərlərin məziyyətləri,
onların elmi və siyasi əhəmiyyəti barədə
geniş ictimaiyyətə kifayət qədər dolğun məlumat
çatdırılması barədə düşünmək
gərəkdir. Mən bu baxımdan "İrəvan
xanlığı" əsəri üzərində
ayrıca dayanmaq istərdim. Elmi redaktoru AMEA-nın müxbir
üzvü, professor Yaqub Mahmudov olan bu əsər müəlliflər
heyəti tərəfindən ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin
əziz xatirəsinə həsr olunub. Əsər Prezident
İlham Əliyevin İrəvan xanlığına dair
aşağıdakı fikri ilə açılır:
"İrəvan Ermənistana Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
yarananda məhz Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti tərəfindən
verilmişdir. İrəvan xanlığında yaşayan
insanların əksəriyyəti azərbaycanlı idi. Zəngəzur
mahalında yaşayanların hamısı azərbaycanlı
idi. Ona görə, tarixi baxımdan da bu, bizim
torpağımızdır".
Nadir şahın
yaratdığı Əfşar imperiyasının
süqutundan sonra meydana gələn Azərbaycan dövlətlərindən
biri olan və 81 il (1747-1828-ci illər) yaşayan İrəvan
xanlığının tarixindən bəhs edən bu əsər
AMEA-nın müxbir üzvü Y. Mahmudovun "Ermənilərin
XIX əsrdə Şimali Azərbaycan torpaqlarına
köçürülməsi tarixi həqiqətdir"
adlı "Ön söz"lə başlayır və yenə
də onun "Vətən torpağından pay verənlər
vətənsiz qalar" adlı "Son söz əvəzi"
ilə bitir. Əsər İrəvan xanlığı
tarixinin, demək olar ki, bütün məqamları barədə
oxucuya kifayət qədər dolğun məlumat verən 10
bölmədən ibarətdir. Qısaca olaraq bildirim ki, İrəvan
xanlığının Azərbaycanın dövlətçilik
tarixinin tərkib hissəsi kimi təqdim olunan bu əsərdə,
həmçinin xanlığın əhalisi, sosial-iqtisadi
durumu, sərhədləri, inzibati bölgü və idarəçilik
sistemi, mədəniyyət, xarici siyasət və digər məsələlər
barədə də zəngin məlumat toplanıb. Əsərdə
Rusiya imperiyası və Qacarlar dövləti tərəfindən
İrəvan xanlığına qarşı həyata
keçirilən işğalçılıq siyasəti,
bunun ardınca İran və Osmanlı ərazisindən ermənilərin
kütləvi şəkildə köçürülərək
İrəvan xanlığı ərazisində yerləşdirilməsi
tarixi faktlar, inkarolunmaz dəlil və sübutlarla oxucuya təqdim
olunur. Kitabın "Ön söz"ündə oxuyuruq:
"... İrəvan xanlığının tarixi Azərbaycan
xalqının minillər boyunca yaratdığı zəngin
maddi və mənəvi mədəniyyət tarixinin
ayrılmaz tərkib hissəsidir... Hazırda Ermənistan Respublikasının
yerləşdiyi ərazi yaxın keçmişdə - XIX əsrin
əvvəllərində Azərbaycan dövləti olan İrəvan
xanlığının torpaqları idi. Bu torpaqların ən
qədim yerli əhalisi - aborigen sahibləri Azərbaycan
türkləri idi... İrəvan xanlığının ərazisində
tarix boyu Azərbaycan xalqına məxsus çoxsaylı
yaşayış məskənləri - kəndlər, şəhərlər
salınmış, minlərlə tarixi abidələr-qalalar,
məscidlər, minarələr ucaldılmış,
karvansaralar, hamamlar inşa olunmuşdu. Bölgədəki
bütün yer adları - toponimlər Azərbaycan xalqına
məxsus idi. Hansı ki, bu inkarolunmaz həqiqəti hətta
erməni mənbələrinin özü də təsdiq
edir..."
Bütün bunlar faktlara, həqiqətlərə
əsaslanan danılmaz tarixdir. Hansı ki, ermənilər uzun
illərdir bu tarixi təhrif edir, bilərəkdən, məqsədli
surətdə saxtalaşdırır, bu yolla da özlərinə
süni tarix "yaradırlar". Amma nəzərə
almırlar ki, "cidanı cuvalda gizlətmək olmaz".
Atalar elə-belə deməyib: Yalan ayaq tutar, amma yeriməz.
Tarixdən bəlli olduğu
kimi, 1826-cı ildə başlanan Rusiya-İran müharibəsi
1828-ci il Türkmənçay sülh müqaviləsi ilə
başa çatdı. Həmin sülh müqaviləsinə
görə, əzəli Azərbaycan torpaqları olan İrəvan
və Naxçıvan xanlıqları Rusiyaya verildi.
"İrəvan xanlığı" əsərinin
"Ön söz"ündə deyildiyi kimi, Türkmənçay
müqaviləsinin mətnində heç yerdə "Ermənistan"
sözü yoxdur və ola da bilməzdi. Çünki o zaman Cənubi
Qafqazda "Ermənistan" adı ilə tanınan ərazi
və ya dövlət yox idi. Bu isə o deməkdir ki, indi Ermənistan
ərazisi kimi tanınan torpaqlar 1828-ci ilədək
bütünlüklə Azərbaycan türklərinə məxsus
ərazi olub.
Qafqaz tarixən narahat region
olub. Ermənilər buraya köçürüləndən
sonra regionda vəziyyət daha da qəlizləşib. Onlar
Qafqazın yerli-aborigen əhalisi üçün,
sözün əsl mənasında, baş ağrısına
çevrilib. Rəsmi statistikaya görə, təkcə
1828-ci il fevralın 26-dan iyunun 11-dək, yəni cəmi
üç ay yarım müddətdə İrandan Şimali
Azərbaycana, - İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ
ərazisinə 8249 erməni ailəsi, başqa sözlə, ən
azı 40000 nəfər erməni
köçürülüb. Bunun ardınca daha 90000 erməni
Osmanlı ərazilərindən gətirilərək Azərbaycanda
məskunlaşdırılıb. Rus alimi N. Şavrov hələ
1911-ci ildə görün nə yazırdı: "Hazırda
Cənubi Qafqazda yaşayan 1 milyon 300 min erməninin 1 milyondan
çoxu yerli əhali deyil və buraya bizim tərəfimizdən
köçürülmüşdür". "İrəvan
xanlığı" əsərində qeyd olunduğu kimi,
ermənilər Azərbaycan torpaqlarına məqsədli surətdə,
daha doğrusu, onlara daimi vətən yaratmaq niyyəti ilə
köçürülüb. Məsələn, İrandan ermənilərin
Şimali Azərbaycana köçürülməsi işinə
bilavasitə rəhbərlik edən Rusiya ordusunun polkovniki, mənşəcə
erməni olan Qazaros Lazoryanın ermənilərə müraciətində
deyilirdi: "Orada (yəni Şimali Azərbaycanda - Q.C.) siz
xristianların məskunlaşdığı yeni vətən əldə
edəcəksiniz... İranın müxtəlif əyalətlərinə
səpələnmiş xristianların (yəni ermənilərin)
bir yerə cəmləşdiyini görəcəksiniz. Tələsin!
Vaxt qiymətlidir. Tezliklə rus qoşunları İranı tərk
edəcək, bundan sonra sizin köçməyiniz çətinləşəcək
və biz sizin təhlükəsiz köçməyinizə
cavabdeh olmayacağıq. Azca itkiyə məruz qalsanız da,
qısa zamanda hər şeyə nail olacaqsınız,
özü də həmişəlik".
Rusların himayəsi ilə
ermənilər, bax beləcə İrəvana, Zəngəzura
və Qarabağa doluşdular. 1828-ci il mart ayının 21-də
azərbaycanlılar Novruz bayramını qeyd etdiyi bir vaxtda
imperator I Nikolayın fərmanı ilə İrəvan və
Naxçıvan xanlıqları ləğv edildi və
onların yerində İran və Türkiyədən
köçüb gəlməkdə olan ermənilər
üçün qondarma "Erməni vilayəti"
yaradıldı. Halbuki, həmin vilayətdə mövcud olan
1125 kəndin 1111-də ancaq azərbaycanlılar
yaşayırdı. Bu, çar Rusiyası tərəfindən
Qafqazda erməni dövləti yaratmaq planlarını
reallaşdırmaq istiqamətində atılan növbəti
addım idi.
Ermənilərin yerləşdirildiyi
yeni ərazilərdə xalqımıza məxsus dövlətçilik
ənənələrini məhv etmək məqsədi ilə
1840-cı ildə qondarma "Erməni vilayəti" ləğv
edilərək onun yerində İrəvan, Yeni Bayazid,
Cümrü və Sürməli qəzaları, 1849-cu ildə
isə İrəvan quberniyası yaradıldı. Nəhayət,
1918-ci il mayın 29-da Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti hökuməti
böyük dövlətlərin təzyiqi ilə Azərbaycan
xalqının iradəsinin ziddinə olaraq İrəvan şəhəri
də daxil olmaqla 9,5 min kvadrat kilometrlik ərazidə erməni
dövləti yaradılmasına razılıq verdi. 92 il bundan
öncə Qafqazda erməni dövləti - indiki Ermənistan
bax beləcə yaradıldı. Qoy, hamı bilsin ki, o vaxtadək
ermənilərin Cənubi Qafqazda nə mülkü olub, nə
də dövləti.
Əsl tarix həmişə
faktlara, dəlil və sübutlara, onları özündə əks
etdirən sənədlərə əsaslanır. "İrəvan
xanlığı" əsərinin müəllifləri də
bu məntiqdən çıxış edərək
dövrün iqtisadi, siyasi, hüquqi, etnik, mədəni və
demoqrafik reallıqlarını özündə əks etdirən
bir sıra qiymətli arxiv sənədlərinin əslini
taparaq məhz onlara istinad etmişlər. Hansı ki,
bütün bunlar əsərin elmi dəyərini daha da
artırmaqla yanaşı, həm də erməni
saxtakarlıqlarının qəti olaraq ifşa olunması
üçün çox vacibdir. Diqqət edin, erməni
yalanlarını ifşa edən bu sənədlərin bir
çoxunu azərbaycanlılar tərtib etməyiblər.
Onların altında rus, yaxud da erməni alimləri, hərbçiləri,
iqtisadçıları imza atıblar.
Xatırladaq ki, ermənilər
tərəfindən tarixi saxtalaşdırmaq xətti həmişə
dövlət siyasətinin tərkib hissəsi olub. Təsəvvür
edin , müxtəlif illərdə Ermənistan SSR Ali Soveti Rəyasət
Heyətinin fərmanları ilə azəri türklərinə
məxsus 667 yer adı dəyişdirilərək erməniləşdirilib.
Rəsmi sənədlər əsasında müəyyən
edilmişdir ki, 1918-ci ildən 1987-ci ilədək olan 69 il ərzində
Ermənistan hökuməti tərəfindən vaxtı ilə
İrəvan xanlığı ərazisində mövcud
olmuş Azərbaycan-türk mənşəli 254
yaşayış məntəqəsinin adı ləğv
olunaraq bütün siyahılardan çıxarılıb.
Professor Yaqub Mahmudovun təbirincə desək, "erməni
millətçilərinin indiki Ermənistan (tarixi Qərbi Azərbaycan
- Q.C.) ərazisində azərbaycanlılara məxsus mənəvi
sərvətlərə qarşı davamlı olaraq həyata
keçirdikləri soyqırımı nəticəsində on
minlərlə tarixi adlar dəyişdirilərək erməniləşdirilmişdir".
Əziz oxucu, son 182 il ərzində
bilavasitə Rusiyanın himayəsi ilə ermənilərin
İrandan və Osmanlı ərazisindən Cənubi Qafqaza
köçürülməsi, onların tarixi Azərbaycan
torpaqlarında məskunlaşdırılması, İrəvan
xanlığının yerində əvvəlcə Erməni
vilayəti, sonra İrəvan, Cümrü, Yeni Bayazid, Sürməli
qəzaları, daha sonra İrəvan quberniyası və nəhayət,
Ermənistan Respublikası adı altında qondarma siyasi
qurumların yaradılması tarixini olduğu kimi öyrənmək
istəyirsinizsə, o zaman rəsmi sənədlər, təkzibolunmaz
dəlil və sübutlar əsasında yazılmış
"İrəvan xanlığı" əsərini oxuyun!
Bu, sözün əsl mənasında, yüksək peşəkar
səviyyədə yazılmış çox sanballı bir
elmi tədqiqat əsəridir. Burada tariximizlə bağlı
erməni yalanları, erməni saxtakarlıqları
bütunluklə, həm də tam çılpaqlığı
ilə açılaraq ifşa edilmişdir. İnanın, bu əsəri
həyəcansız oxumaq qeyri-mümkündür.
Peşəkar tarixçi
kimi deyə bilərəm ki, ən azı düşmənimizin
kimliyini və zaman-zaman kimlərin qucağında oturduğunu
bilmək, onun nə dərəcədə saxtakar, hiyləgər
və riyakar olduğunu anlamaq baxımından "İrəvan
xanlığı" əsəri hər birimizin daimi
stolüstü kitabı olmağa layiqdir. Hesab edirəm ki, bu əsəri
yazanların, onun Azərbaycan, rus və ingilis dillərində
nəşrinə yardımçı olan insanların
ünvanına nə qədər xoş söz deyilsə, yenə
də azdır.
"İrəvan
xanlığı" kimi çox gərəkli və
sanballı bir əsərin Azərbaycan dili ilə
yanaşı rus və ingilis dillərində də nəşr
olunması, əlbəttə ki, təqdirəlayiq haldır.
Amma təəssüflə bildirməliyəm ki, əsərin
tirajı onun nəinki xaricdə, hətta Azərbaycanın
özündə belə geniş yayılması
üçün yetərli deyil. Əslində, "İrəvan
xanlığı" kitabı müxtəlif dillərdə
elə böyük tirajla çap olunmalıdır ki, onu həm
Azərbaycanda, həm də xaricdə hər kəs əldə
edib oxuya bilsin. Buna bizim ehtiyacımız var. Bu, erməni xislətini
dünyaya tanıtmaq baxımından çox vacibdir. Yəni,
ermənilərin yalanlarını və
saxtakarlıqlarını ifşa etmək üçün ilk
növbədə biz öz həqiqətlərimizi ortaya
qoymalıyıq. Bununla da biz Qarabağ məsələsində
ikili standartlardan çıxış edənləri, ermənilərin
dövlət siyasətinə çevirdikləri terror və
işğala göz yumaraq xristian həmrəyliyi
nümayiş etdirilənlərin özünü də fakt
qarşısında qoymuş olarıq. Elə isə
aidiyyatı dövlət qurumlarımız və imkanlı
iş adamlarımız kimi və nəyi gözləyirlər?
Mən Tarix İnstitutunun direktoru, professor Yaqub Mahmudovun
tarixçi alimlərimiz tərəfindən ərsəyə
gətirilən çox vacib əhəmiyyətli əsərlərin
çapı ilə bağlı yaşadığı çətin
və qayğılı anları dəfələrlə
öz gözlərimlə görmüşəm, bu məsələ
ilə bağlı silsilə yazılarını oxumuşam,
radio və televiziya ilə efirə gedən emosional
çıxışlarını dinləmişəm.
Axı, insaf da yaxşı şeydir! Məgər yüksək
elmi və siyasi səviyyədə yazılan bu kimi əsərlərin
müxtəlif dillərdə geniş tirajla nəşr
olunması ilə bağlı maliyyə qayğıları
barədə də Tarix İnstitutu və onun rəhbərliyi
düşünməlidir?!
Qafar CƏBİYEV
Xalq qəzeti.- 2010.- 18 avqust.- S. 5.