Azərbaycan elminin və təhsilinin parlaq
nümayəndəsi
Şəfaət
Mehdiyev - 100
Şərəfli
ömür yolu keçmiş dünya şöhrətli alim,
akademik Şəfaət Mehdiyev XX əsr Azərbaycan elm
tarixində parlayan ulduzlardan biri olmuşdur. O, Azərbaycan xalqının,
onun elminin, mədəniyyətinin, təhsilinin böyük
simalarından biri kimi elm tariximizdə silinməz izlər
qoymuşdur.
Şəfaət Mehdiyev 1910-cu il dekabr ayının
15-də İranın Sərab vilayətinin Şalqun
kəndində dünyaya göz açmışdır. 4
yaşında atasını itirmiş, uşaqlığı
Bakının Sabunçu qəsəbəsində
keçmiş və orada birinci dərəcəli
məktəbi bitirmişdir. Ailəni saxlamaq
üçün o, oxumaqla yanaşı, həm də
işləyirdi. 1930-cu ildə Ş.Mehdiyev M.Əzizbəyov
adına Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunun
geoloji-kəşfiyyat fəkültəsinə daxil olur.
Çalışqanlığı və dərin biliyi ilə
tezliklə tələbə yoldaşlarının və
müəllimlərinin diqqətini cəlb edir. 1932-ci
ildə onun rus dilindən Azərbaycan dilinə
tərcümə etdiyi professor P.P.Suşinskinin
"Kristalloqrafiya kursu" kitabı nəşr olunur. Bu kitab
20-25 il ərzində respublika institutlarının Azərbaycan
bölmələrində dərslik kimi istifadə edilir.
Ş.Mehdiyev
hələ tələbəlik illərində elmi-tədqiqat
işləri ilə ciddi məşğul olurdu. O
illərdə Azərbaycanda milli mütəxəssislərin
çox az olması ilə əlaqədar Şəfaət
Mehdiyev oxuduğu institutda və Azərbaycan Pedaqoji
İnstitutunda (indi Azərbaycan Pedaqoji Universitetində)
kristalloqrafiya fənnindən Azərbaycan
bölmələrində dərs deyirdi. O,
1938-ci ildə Pirsaat və Neftçala neft
mədənlərində baş geoloq və Azərbaycan Neft
Elmi-Tədqiqat İnstitutunun direktor müavini
vəzifələrində fəaliyyət göstərir.
1939-1941-ci illərdə Şəfaət müəllim
Azərbaycan geoloji fondunun və Abşeron geoloji
partiyasının rəisi vəzifələrində
çalışır. Bu dövrdə o, Abşeron
yarımadasının geoloji xəritələrinin tərtib
edilməsində mühüm işlər
görmüşdür.
Müharibənin
ilk günlərindən Şəfaət Mehdiyev ordu
sıralarına gedir. Neft və qaz
sahəsində tanınmış mütəxəssis
olduğundan o, 1944-cü ildə cəbhədən geri
çağırılır və Azərbaycan Elmlər
Akademiyası Geologiya İnstitutunda elmi fəaliyyətə
başlayır. Şəfaət Mehdiyev burada elmi
işçidən institut direktoru vəzifəsinə kimi
ucalır. O, 1945-ci ildə neft
geologiyasında mühüm təcrübi
əhəmiyyətə malik olan "Abşeron
yarımadası neft yataqlarının geotermikası"
mövzusunda namizədlik işini müdafiə edir. 1945-50-ci
illərdə Azərbaycanın ən az öyrənilmiş
geoloji rayonu olan Lənkəran rayonunun və Talış
dağ silsiləsinin geoloji tədqiqat işləri
ilə məşğul olur. Nəticədə
Şəfaət Mehdiyev 1950-ci ildə "Lənkəran
rayonunun geoloji quruluşu və neftlilik perspektivliyi"
mövzusunda geologiya-mineralogiya elmləri doktoru alimlik
dərəcəsini almaq üçün dissertasiya işini
müdafiə edir. Sonralar bu iş monoqrafiya şəklində
çap olunur.
Şəfaət
müəllim 1958-1965-ci illərdə Azərbaycan
Dövlət Universitetinin rektoru vəzifəsinə təyin
olunur. 1965-ci ildən ömrünün axırına kimi
isə Geologiya İnstitutunda "Neft və qaz
geologiyası" şöbəsinə rəhbərlik edir.
O, eyni zamanda, Neft və Kimya İnstitutunda (indiki Azərbaycan
Neft Akademiyası) və Azərbaycan Dövlət Universitetində
(indiki Bakı Dövlət Universiteti) kafedra müdiri
işləmiş və uzun illər bu tədris ocaqlarında
mühazirələr oxumuşdur.
Ş.Mehdiyevin,
demək olar ki, yarım əsrdən çox neft və qaz
sahəsində apardığı çoxşaxəli elmi-
tədqiqat işləri bu elmin nəzəri və
təcrübi problemlərinin ən aktual sahələrini
əhatə edir. Onun rəhbərliyi altında yüksək
dərinliklərdə yatan çöküntü
qatlarının neft-qazlılığının elmi
əsaslandırılması və
proqnozlaşdırılması üzrə apardığı
tədqiqat işləri böyük elmi və praktiki
əhəmiyyətə malikdir. Tədqiqatların
nəticələri göstərdi ki, Cənubi Xəzər
çökəkliyində 5-10 kilometr dərinliklərdəki
çökmə süxurlar sənaye əhəmiyyətli
neft və qaz yığımlarının əmələ
gəlməsi üçün özünəməxsus
struktur-tektonik, litoloji-fasial və termodinamik
şəraitlərə malikdir. 10 kilometrə qədər
dərinliklərdə yatan kollektor laylarının həcm
tutumu və süzmə qabiliyyətini saxlama halları
təcrübədə yoxlanılmışdır. Bu o deməkdir ki, böyük
dərinliklərdəki laylarda xeyli miqdarda nəinki qaz,
həm də o illərdə ümumi qəbul edilmiş fikrin
əksinə olaraq, neft yığımları toplana bilər.
Şəfaət müəllim Abşeron yarımadasından
şimalda yerləşən akvatoriyanı diqqətlə
öyrənməyi tövsiyə etmiş və bunu
Xəzər dənizinin bu hissəsinin neft-qazlılıq
perspektivliyi ilə əlaqələndirmişdi. Beləliklə, görkəmli alim Abşeron
yarımadasına bitişik dəniz sahələrinin və
bütövlükdə Abşeron arxipelaqının yeni
zəngin neft və qaz yataqları aşkar etmək
üçün ən yüksək perspektivliyə malik
olduğunu qeyd etmişdir.
Bir neçə il keçdikdən sonra Abşeron
arxipelağının perspektivliyi barədə akademik
Ş.Mehdiyevin proqnozları reallaşmağa başladı.
Xəzər dənizinin 5-6,5 min metr dərinliklərində
bir sıra iri neft və qaz ("Günəşli",
"Kəpəz", "Bulla-dəniz", "Qum
adası", "Bahar", "Cənub-2", "Şahdəniz"
və s.) yataqlarının aşkar edilməsi Cənubi
Xəzər çökəkliyinin zəngin neft və qaz
ehtiyatlarına malik olması haqqında akademik Ş.Mehdiyevin
böyük uzaqgörənliklə söylədiyi
fikirlərin doğru olduğunu təsdiq etdi. Qeyd edilən
yataqlarda sənaye əhəmiyyətli neft-qazlılıq
əsasən məhsuldar qatın alt şöbəsinin
horizontları ilə əlaqədardır.
Aparılan
çoxillik tədqiqatlara əsasən akademik Ş.Mehdiyev
neftin mənşəyinin dərinlik-biogen
nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür.
Bütün bunlarla respublika neft-qaz sənayesinin və neft
geokimyası elminin gələcək inkişafı
üçün möhkəm baza yaradılmışdır.
Akademik Şəfaət Mehdiyev digər həmkarları
ilə birgə ilk dəfə olaraq elmi-tədqiqat
işləri nəticəsində "Vulkan
püskürmələrinin fəza-zaman paylanmasının
qanunauyğunluğu"nu da kəşf etmişdir.
Ş.Mehdiyev bir sıra müxtəlif miqyaslı geoloji atlas
və xəritələrin baş redaktoru olmuş və
onların tərtib edilməsində yaxından iştirak
etmişdir. Onu qeyd etmək kifayətdir ki,
1985-ci ildə onun elmi redaktəsi və bilavasitə
iştirakı ilə ilk dəfə olaraq 1:500000 miqyaslı
"Azərbaycan Respublikasının neft və qaz yataqlarının
və perspektivli strukturlarının xəritəsi",
altı çap vərəqi həcmində ətraflı
məlumat kitabçaları çap olunmuşdur.
Keçmiş SSRİ-də yeganə hesab edilən belə
xəritə ölkənin elmi ictimaiyyəti və
istehsalatçı mütəxəssisləri
tərəfindən çox yüksək
qiymətləndirilmişdir. Məhz bu xəritəyə
görə o, Dövlət mükafatına layiq
görülmüşdür.
Akademik
Ş.Mehdiyev geologiya elminin tarixçisi kimi, geologiya elminin
tarixi üzrə beynəlxalq komissiyanın müxbir
üzvü, SSRİ EA Neft və Qazın Geologiyası və
Geokimyasına dair Qafqaz və Zaqafqaziya üzrə Regional
Komissiyanın Elmi Şurasının sədri idi. Respublikanın əməkdar elm xadimi, SSRİ-nin
fəxri neftçisi və SSRİ qaz sənayesinin fəxri
işçisi adlarına layiq görülmüşdür.
İki Qırmızı Əmək Bayrağı,
Şərəf Nişanı, ikinci dərəcəli
Vətən Müharibəsi ordenləri, bir sıra
müxtəlif medallar, Ümumdünya Sülhü
Müdafiə Komitəsinin və bir sıra digər rəsmi
orqanların və cəmiyyətlərin mükafatları,
akademik S.İ.Vavilov adına medalı, habelə Ümumittifaq
"Bilik" Cəmiyyətinin fəxri fərmanları
ilə təltif olunmuşdur.
Şəfaət müəllim xarici
ölkələrdə, o cümlədən ABŞ, Avstraliya,
Almaniya, Hindistan, Kanada, Meksika, Fransa, Çexoslavakiya,
Bolqarıstan, Macarıstan, İran, Türkiyə və
digər ölkələrdə Azərbaycan elmini
yüksək səviyyədə təmsil etmiş,
xüsusən neft geologiyasının geniş
təbliğatçısı olmuşdur. Onun 400-dən çox elmi əsəri ölkəmizin
müxtəlif nəşriyyatlarında və xarici mətbuat
sahifələrində çap olunmuşdur. Şəfaət
müəllimin hər bir əsəri, o cümlədən
elmi monoqrafiyaları, dərslik və dərs vəsaitləri
mütəxəssislər və ali məktəb tələbələri
tərəfindən həmişə böyük maraq və
rəğbətlə qarşılanmışdır. Geologiya
terminləri lüğətinin
tərtibçi-müəlliflərindən birincisi
Şəfaət müəllim olmuşdur. Həmin
lüğət indi də geoloqların masaüstü
kitabıdır. Şəfaət Mehdiyev 1967-ci ildən
Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası redaksiya heyətinin
üzvü olmaqla çox faydalı işlər
görmüşdür. Onun "Ümumi geologiya"
dərsliyi indi də ali məktəblərdə istifadə
olunur. Akademik Ş.Mehdiyev Azərbaycan, Gürcüstan, Qazağıstan,
Türkmənistan, Dağıstan, Sibir, habelə bir sıra
Asiya və Afrika ölkələri üzrə 70-dən
çox elmlər doktoru və namizədi yetişdirmişdir.
Dünya şöhrətli bu görkəmli neftçi-alim
həm də incə qəlbli gözəl publisist
qələminə malik idi. Onun bir sıra siyasi,
ictimai və sosial məsələlərə dair bədii
əsərləri oxucuların dərin rəğbətini
qazanmışdır. Şəfaət Mehdiyevin ədəbi
aləmi onun dörd pyesi, bir çox hekayələri,
miniatürləri, publisistik məqalələri və
şeirlərində öz əksini tapmışdır.
Onun "Mirzə Fətəli", "Ərk
qalası", "Vicdan yükü", "Sabir" kimi
pyesləri, "Su pərisi", "Rüşvət
ustası", "Keçi əhvalatı",
"Falçının məsləhəti",
"Dələduz" və s. onlarcla qiymətli
hekayələri, habelə "Yorğa
müfəttiş", "Timsahın qazancı",
"Nəzəri müalicə" kimi miniatürləri,
"Oxu gözəl", "Unudulmur ilk
məhəbbət", "Ötən ötdü",
"Nazənin olsa", "Dedim-dedi" kimi çoxsaylı
şeirləri öz müəllifinə geniş oxucu
rəğbəti qazandırmışdır.
Böyük alim və gözəl publisist olan
Şəfaət Mehdiyevin ilhamlı qəlbi daim
yazıb-yaratmaq eşqiylə döyünürdü.
Şəfaət müəllim 1993-cü il dekabrın
15-də - anadan olduğu gündə də
dünyasını dəyişdi. İllər
ötəcək, onun elmi və bədii qələminin bəhrələri
hələ neçə-neçə nəsillərə
sevinc gətirəcək, onun ölməz xatirəsi daim
əzizlənəcəkdir.
Akademik Şəfaət Fərhad oğlu Mehdiyevin
xidmətlərini nəzərə alaraq ümummilli liderimiz
HEYDƏR ƏLİYEVİN fərmanı ilə Bakı
şəhərinin küçələrindən birinə
onun adı verilmiş, yaşadığı evin fasadına
xatirə lövhəsi vurulmuş, Bakı Dövlət
Universitetinin və Azərbaycan Neft Akademiyasının geoloji
fakültələrində oxuyan
tələbələrə "Akademik Ş.Mehdiyev adına
təqaüd" ayrılmışdır.
Mənalı
bir ömür yaşamış qüdrətli alim və
gözəl insan Ş.Mehdiyevin əziz xatirəsi onu
tanıyanların qəlbində uzun illər yaşayacaq.
Hikmət MAHMUDOV,
geologiya-mineralogiya
elmləri doktoru, professor
Xalq qəzeti.-2010.-19
dekabr.-S.7.