Aqrar sahə iqtisadiyyatının innovasiya yönümlü inkişafını təmin edən strategiya

İctimai həyatın bütün sahələrində yüksək tərəqqi və intibaha imza atan, sürətlə modernləşərək qarşıya qoyduğu strateji hədəflərə yetişən Azərbaycan son illərdə həm də özünəməxsus milli inkişaf modeli ilə müasir dünyanın yeni iqtisadi fenomeninə çevrilmək əzmi nümayiş etdirir. Bir sıra qabaqcıl Qərb dövlətlərinin onilliklər boyu keçdiyi inkişaf mərhələlərini qısa zamanda adlamağa müvəffəq olmuş respublikamızın dünyanı sarsıdan qlobal böhrandan minimum itki ilə çıxması və ümumi daxili məhsul istehsalında əvvəlki yüksək tempi qoruyub saxlaması dünyanın nüfuzlu iqtisadi-maliyyə dairələrində də heyrətlə qarşılanır. İqtisadi sahədə keçid dövrünü geridə qoyan Azərbaycanın bazar iqtisadiyyatı sisteminə sürətli transformasiyanın spesifik cəhətləri, “İnkişafın Azərbaycan modeli” ilə bağlı müzakirələrə hazırda dünyanın nüfuzlu elm mərkəzlərində də kifayət qədər ciddiliklə yanaşılır.

Uğurla gerçəkləşdirilən sosial-iqtisadi islahatların - davamlı və tarazlı inkişafı stimullaşdıran dövlət proqramlarının, sosial həyatın bütün sahələrini əhatə edən fərman və sərəncamların nəticəsi kimi respublikamız son illərdə dünyanın sürətli inkişaf yolunda olan, qlobal maliyyə-iqtisadi böhrana qətiyyətlə sinə gərən dövlətləri sırasına yüksəlmişdir. Cənab İlham Əliyevin elmi təmələ əsaslanan iqtisadi strategiyası respublikanın hərtərəfli inkişafı prosesində dinamizmi və məqsədyönlülüyü təmin etmiş, hər bir mərhələ üçün qarşıda duran vəzifələrin həllinə real imkanlar açmış, cəmiyyətin ümumi potensialının milli məqsədlər naminə səfərbər olunmasına etibarlı zəmin formalaşdırmışdır.

İnsan kapitalının formalaşdırılmasını prioritet məqsəd kimi önə çəkən, dövlətin innovasiya inkişafında müasir biliklərin, nanotexnologiyaların roluna mühüm yer ayıran bu effektiv iqtisadi strategiyanın elmi cəhətdən təhlili və əsaslandırılması mövcud uğurların davamlılığının təmini baxımından son dərəcə vacibdir. Məsələni aktuallaşdıran həm də odur ki, Azərbaycan iqtisadi sahədə keçid dövrü kimi xarakterizə edilən son dərəcə ağır və üzücü prosesi başa vuraraq sosial-iqtisadi modernləşmənin keyfiyyətcə yeni mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Postkeçid dövrünün paradiqmalarının elmi cəhətdən əsaslandırılması və proqnozlaşdırılması üçün ilk növbədə respublikanın son 15 ildə inamla gerçəkləşdirdiyi iqtisadi islahatları elmi-fəlsəfi təhlil prizmasından dəyərləndirmək, əldə olunan nəzəri-təcrübi qənaətləri ümumiləşdirmək lazımdır. Azərbaycanın milli inkişaf modelinin elmi prinsiplər əsasında tədqiqi zərurəti respublikanın iqtisadçı alimlərinin qarşısında ciddi vəzifələr qoyur.

İqtisadi sahədə keçid dövrünün başa çatması elmlə iqtisadiyyatın qarşılıqlı təsir mexanizmləri əsasında qırılmaz vəhdətinin təmin edilməsini, innovativ biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın formalaşdırılmasını, müxtəlif elm sahələrinin yeni dövrün tələblərinə uyğun müasirləşdirilməsini, habelə siyasi idarəetmə elmi proqnozlardan məqsədyönlü istifadəni obyektiv zərurətə çevirir. Elmin əyalət ab-havasından, ətalətdən qurtularaq zamanla ayaqlaşmasını, iqtisadi inkişaf prosesində əsas təkanverici amilə çevrilməsini ilk növbədə Azərbaycan dövlətçilik maraqları tələb edir.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyevin “İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış” məqaləsində bu zərurət konseptual elmi təhlil prizmasından əsaslandırılmış, mövcud problemlər və onlardan çıxış yolları dəqiqliklə göstərilmişdir. Mövcud problemlərə yanaşmada akademik Ramiz Mehdiyev dəqiqliklə müşahidə etdiyi mənzərəni postkeçid dövrünün reallıqları kontekstində canlandırmış, vəziyyətdən çıxış yolu ilə bağlı dəyərli təkliflərini vermişdir. Məqalədə yalnız humanitar və ictimai elmlərin deyil, ümumən təbiət elmlərinin qarşısında duran vəzifələr yeni dövrün reallıqlarına nəzərən diqqətə çəkilmiş, eyni zamanda postkeçid mərhələsində cəmiyyət üçün aktuallaşan yeni paradiqmalar üzərində tədqiqatların vacibliyi vurğulanmışdır: “Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev keçən il noyabr ayının 2-də Bakı Dövlət Universitetinin 90 illik yubileyi mərasimindəki çıxışında ölkəmizin iqtisadiyyatında keçid dövrünün artıq başa çatdığını bəyan etdi. Hər bir Azərbaycan vətəndaşı və bütünlükdə ölkəmiz üçün tarixi əhəmiyyət kəsb edən bu bəyanat elmi və intellektual elita qarşısında xeyli mürəkkəb və strateji əhəmiyyətli məsələlər qoyur. Yaranmış vəziyyətlə əlaqədar biz, müəyyən mənada, artıq başa çatmış bir prosesin yekunlarından nəticə çıxarmalı, cəmiyyətimiz üçün aktuallaşan yeni paradiqmalar haqqında düşünməliyik” .

Aqrar elmin inkişaf perspektivləri və problemləri

Müstəqil Azərbaycan sosial-iqtisadi inkişafının elə həlledici mərhələsindədir ki, hazırda milli maraqlar baxımından bütün elm sahələri eyni məsafədə dayanır: hər birinin müstəsnalığı, əhəmiyyəti birmənalı qəbul olunur. Hesab edirik ki, respublikanın milli iqtisadi inkişaf modelinin nəzəri-praktik əsaslandırılması baxımından aqrar sektorda həyata keçirilmiş islahatlara, mövcud problemlərə də nəzər salmaq, aqrar elmin qarşısında duran vəzifələri müəyyənləşdirmək zəruridir. Bu zərurəti şərtləndirən həm də odur ki, Azərbaycan qeyri-neft sektorunun prioritetliyinə əsaslanan inkişaf yolu seçməklə yanaşı, tarixən aqrar-sənaye respublikası kimi tanınmış və ixtisaslaşmışdır.

Respublikada bazar təsərrüfatçılıq sisteminə transformasiya prosesi də məhz aqrar sahədən başlamışdır. Ulu öndər Heydər Əliyevin xalqın təkidli istəyi ilə 1993-cü ilin iyununda hakimiyyətə gəlişindən sonra bir çox sahələr kimi kənd təsərrüfatında da 90-cı illərin əvvəllərindən özünü kəskin büruzə verən tənəzzül meyilləri aradan qaldırılmış, səmərəli islahatların əsası qoyulmuşdur. Hər bir vətəndaşın mənafeyi əsas tutulmaqla gerçəkləşdirilən aqrar islahatlar ölkə iqtisadiyyatında bazar münasibətlərinin qurulmasına, torpaq və əmlakın səmərəli istifadə edilməsinə, aqrar bölmənin sahə strukturunun təkmilləşdirilməsinə, sahibkarlığın formalaşması və inkişafı bütünlükdə bazar mexanizminin qanunauyğunluqları və prinsiplərinə tabe etdirilmiş, bu sahədə çoxsaylı normativ-hüquqi aktlar qəbul edilmiş, məhsulun satışı, gəlirlərin bölüşdürülməsi və digər texnoloji proseslərdə mülkiyyət mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçılarının təsərrüfat-iqtisadi müstəqilliyi təmin edilmişdir.

Bu kursu keyfiyyətcə yeni mərhələdə uğurla davam etdirən Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyevin çevik və işlək mexanizmlər əsasında gerçəkləşdirdiyi islahatlar nəticəsində respublika aqrar-sənaye kompleksini inkişaf etdirmək, ərzaq təminatını yaxşılaşdırmaq üçün ilk növbədə qanunvericilik bazası təkmilləşdirilmiş, fermerlərə yanacağın, motor yağının, gübrənin alınmasına çəkilən xərclərin 50 faizinin dövlət tərəfindən ödənilməsi, taxıl əkinlərinə görə subsidiyaların verilməsi təmin edilmiş, texniki təminatın yaxşılaşdırılması üçün istehsalçılara lizinq yolu ilə güzəştli şərtlər əsasında texnikanın və gübrələrin verilməsinə başlanılmışdır. Bütün bunların nəticəsi kimi, hazırda kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalında özəl bölmənin xüsusi çəkisi 99,7 faizə yüksəlmişdir.

Aqrar sahə SSRİ dövründə olduğu kimi, bu gün də respublika iqtisadiyyatının prioritet inkişaf istiqamətlərindən biridir. Respublikanın ümumi daxili məhsulunun təxminən 8,3 faizi kənd təsərrüfatının payına düşür. İqtisadi fəal 3,8 milyon əhalinin 1,5 milyonundan çoxu, yaxud 39 faizi aqrar sahədə çalışır. Əhalinin təxminən yarısının gəlirləri məhz aqrar sahədə formalaşdığından, qeyri-neft sektorunda bu sahə xüsusi yer tutur. Azərbaycanın zəngin və əlverişli torpaq-iqlim şəraiti, nisbətən ucuz işçi qüvvəsi və ekoloji cəhətdən təmiz məhsul istehsal etmək imkanları dünya bazarında yüksək rəqabət qabiliyyətinə malik olub keyfiyyətli ərzaq məhsulları istehsalı üçün əlverişli şərait yaradır. Kənd təsərrüfatının dinamik inkişaf etdirilməsi yolu ilə əhalinin keyfiyyətli ərzaq məhsulları ilə təminatının gerçəkləşdirilməsi təkcə iqtisadi deyil, həm də milli təhlükəsizliklə bağlı strateji məsələdir. Bütün bunlar isə aqrar elmin müasir dövrün tələblərinə uyğun müasirləşdirilməsini, aqrar-sənaye sahəsində elmi-tədqiqat işlərinin keyfiyyətinin yüksəldilməsini, elmi-təcrübi yeniliklərin istehsalata tətbiqini, bir sözlə, innovasiya yönümlü inkişafın təmin edilməsi vacibliyini ön plana çıxarır.

Hazırda respublikada aqrar sahə üzrə 24 elmi tədqiqat institutu, o cümlədən Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzinin strukturuna daxil olan 14 elmi tədqiqat institutu, “Araz” Elm İstehsalat Birliyi (Naxçıvan Muxtar Respublikası), 10 regional aqrar elm mərkəzi və elmi tədqiqat institutlarının 40-a yaxın təcrübə-istehsalat bazası fəaliyyət göstərir. Aqrar elmin əsas məqsədi tədqiqatların regionlar üzrə təsərrüfat fəaliyyətinin prioritet istiqamətlərinə uyğunluğunu təmin etmək, mövzu planlarını sahibkarların tələbləri əsasında formalaşdırmaq, tədqiqatın nəticələrinin tətbiqi və yayılması sistemini təkmilləşdirmək, elmin maddi-texniki bazasını və kadr potensialını gücləndirməkdən ibarətdir. Hesab edirik ki, bununla əlaqədar tədqiqatların planlaşdırılması və maliyyələşdirilməsi sistemi təkmilləşdirilməli, bazar iqtisadiyyatı tələblərinə cavab verən elmi nəticələrə nail olmaq üçün elmi-tədqiqat institutları üçün yüksək iş şəraiti, müasir laboratoriya, cihaz və avadanlıq, səmərəli kənd təsərrüfatı texnikası və digər maddi-texniki vasitələrlə təmin olunmalıdır.

Məlumat üçün bildirək ki, ABŞ-da yalnız elmi-tədqiqat işlərinin aparılması üçün 50-si özəl ali məktəb olmaqla, 100 universitetin 1 il ərzində maliyyələşdirilməsinə ayrılan vəsaitlər bir çox ölkələrin ümumiyyətlə, təhsilə ayırdıqları ümumi xərclərdən çoxdur: Con Hopkins Universitetinə ildə orta hesabla 569 milyon, Vaşinqton Universitetinə 299 milyon, Stənford Universitetinə 266 milyon dollar vəsait ayrılır. Bütün bunlar isə elm sahəsində praktiki olaraq uğurlu nəticələrə yol açan elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasına imkan verir.

Aqrar sahənin spesifikliyi onunla şərtlənir ki, burada bəzən səmərəsi özünü uzun illər göstərən təcrübi tədqiqatları da maliyyələşdirmək zərurəti yaranır. Yəni elmi tədqiqatlara ayrılan vəsaitlər bəzən uzun müddət sonrakı iqtisadi inkişaf üçün zəruri olan elmi-innovativ yenilikləri stimullaşdırır. Azərbaycana gəlincə, aqrar sahədə elmi-tədqiqat işlərinin maliyyələşdirilməsi mexanizmlərinin dövrün tələblərinə cavab verməməsi hazırda hökumət səviyyəsində də etiraf olunur. Lakin hazırda bu sahədə mövcud olan problemləri “maliyyə çatışmazlığı” kimi ümumi sözlərlə pərdələmək də doğru yanaşma deyildir. Əslində, mövcud imkanlar daxilində də çox iş görmək olar, sadəcə ətalətdən, əyalət ab-havasından çıxıb yeni tədqiqatçılıq metodlarını əxz etmək mümkündür.

Təcrübə göstərir ki, əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatı sahəsində müasir tələblərə cavab verən kadr potensialının olması həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Ali və orta ixtisaslı kənd təsərrüfatı mütəxəssislərinin müasir tələblər baxımından professional hazırlıq səviyyəsi isə hələ aşağıdır. Bu ixtisasların kənd yerlərində cəlbedici olması üçün müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsinə, mütəxəssislərin sosial-məişət problemlərinin həllinə ehtiyac duyulur. Hazırda Azərbaycan Respublikasının ali məktəblərində 30, orta ixtisas məktəblərində 6, texniki peşə məktəblərində 23 ixtisas üzrə kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının istehsalı, emalı, saxlanılması və iqtisadiyyatı sahəsində mütəxəssis hazırlanır.

Ölkədə kənd təsərrüfatı üzrə baza ali təhsil müəssisəsi olan Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetində kənd təsərrüfatı və onun məhsullarının emalı, iqtisadiyyatı və marketinqi sahəsində “bitkiçilik məhsullarının saxlanılması və emalı texnologiyası”, “aqrar istehsalatın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi”, “marketinq”, “menecment” ixtisasları üzrə mütəxəssis hazırlığı aparılır. Lakin etiraf etməliyik ki, bu sahələrdə yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin hazırlanması üçün maddi-texniki baza lazımi tələblərə cavab vermir. Kənd təsərrüfatı sahəsində effektiv təcrübi tədqiqatlar aparmaq üçün müasir laboratoriyaların və avadanlıqların olmaması da müəyyən problemlər doğurur. Yüksək ixtisaslı pedaqoji kadrların çatışmazlığı da özünü qabarıq göstərən problemlərdir.

Ümumiyyətlə, hazırda aqrar elmin üzləşdiyi əsas problemləri aşağıdakı kimi səciyyələndirmək olar:

-Maddi-texniki təminatın qənaətbəxş səviyyədə olmaması nəticəsində elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işlərinin mövzuları azalmış, elmi-texniki araşdırmaların həcmi və keyfiyyəti aşağı düşmüşdür. Elmi təşkilatların çoxunda müasir səviyyədə eksperimentlərin aparılması praktik olaraq qeyri-mümkündür;

- aqrar sahə üzrə elmi işçilərin “qocalması ” müşahidə olunur, gənc nəslin kənd təsərrüfatı sahəsində elmi-tədqiqatlara marağı arzuolunan səviyyədə deyildir;

-aqrar elmin istehsalata tətbiqi mexanizmləri dövrün tələblərinə cavab vermir. Elmi-tədqiqat təşkilatları tədqiqat planlarını müəyyənləşdirərkən dövlətin imkanlarını, ictimai əhəmiyyətli prioritetləri deyil, “öz imkanlarını” əsas götürürlər.

-aqrar elmin dünyadakı müasir inkişaf meyillərinin öyrənilməsi və tətbiqində lənglik müşahidə olunur;

-ərzaq təhlükəsizliyi probleminə dair sanballı elmi-tədqiqat işlərinə rast gəlinmir. Kənd təsərrüfatının inkişaf perspektivləri ilə bağlı proqnozların siyasi idarəetmə üçün səmərəliliyi lazımi səviyyədə deyildir;

- fövqəladə halların, eləcə də ziyanvericilərin kənd təsərrüfatına vura biləcəyi zərərin minimum səviyyəyə endirilməsi məqsədilə preventiv xarakterli elmi-tədqiqat işləri azlıq təşkil edir.

Akademik Ramiz Mehdiyevin “İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış” məqaləsində dissertasiyaların mövzusunun zamanla uzlaşmaması, elmi səmərəsinin, keyfiyyətinin aşağılığı, eləcə də alimlik dərəcələrinin müxtəlif yollarla əldə olunması ilə bağlı qətiyyətli açıqlamaları ümumən bütün elm sahələrində mövcud olan xoşagəlməz mənzərəni əks etdirir. 1977-1993-cü illərdə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin Elmi-Tədqiqat Əkinçilik İnstitutunda çalışmış elm adamı kimi deyə bilərəm ki, aqrar sahə üzrə müdafiəsi keçirilən dissertasiyaların əksəriyyəti praktik baxımdan formal səciyyə daşıyır. Qərb dövlətlərində elmi həllini çoxdan tapmış mövzuların yenidən işlənilməsi, şablon mövzulara yer verilməsi aqrar sahənin innovasiya yönümlü inkişafı prosesinə elə bir töhfə vermir. Hələ 1987-ci ildə – Sovet İttifaqı dövründə kənd təsərrüfatı üzrə dissertasiya müdafiə etmiş şəxs kimi deyirəm ki, o zaman təsadüfi şəxslərin elmə gəlməsi qətiyyən mümkün deyildi. Çünki ilk növbədə mövcud mexanizm buna imkan vermirdi. Keyfiyyətcə yeni mərhələdə də ayrı-ayrı elm sahələri üzrə dissertasiya müdafiələrinə tələbkarlığın artırılması alimlərimiz qarşısında ciddi vəzifə kimi dayanır.

Kənd təsərrüfatında innovasiya siyasəti və kadr hazırlığının prinsipləri

Hər bir ölkənin innovasiya inkişafının səmərəliliyi aqrar sektorda həyata keçirilən innovasiya siyasəti – elmi-texniki istiqamətlərin düzgün seçilməsi, zəruri iqtisadi şəraitin, o cümlədən kənd təsərrüfatına maliyyə dəstəyinin mövcud olması ilə şərtlənir. Dünya iqtisadiyyatının qloballaşması şəraitində Azərbaycanda aqrar bölmənin sabitliyi və dünya kənd təsərrüfatı bazarına inteqrasiyası, ərzaq təhlükəsizliyinin təmini, əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, ilk növbədə, səmərəli elmi nailiyyətlərdən istifadə yolu ilə gerçəkləşə bilər.

Hesab edirəm ki, respublikada aqrar sahədə vahid innovasiya siyasəti yürüdülməli, bu məqsədlə Milli Məclisdə “İnnovasiya haqqında” Qanun qəbul edilməlidir. Qəbul ediləcək qanun, proqram və qərarlar innovasiya sahibkarlığının inkişafına təkan verməklə yanaşı, eyni zamanda yeni iş yerlərinin açılmasını (biznes inkubatorları, texnoparkların, və s. yaradılması) da təmin edə bilər.

Aqrar sektorda innovasiya sistemi maddi-texniki resursların mövcudluğu və elmi-texniki potensialla müəyyənləşir. İnnovasiya siyasətinin məqsədi məhsulun rentabelli istehsalı, makrosəviyyədə isə innovasiya fəallığının artırılması üçün şəraitin yaradılması, elmi mexanizmlərin formalaşdırılmasından ibarətdir. Məhz həmin mexanizmlərin köməyi ilə istehsalın təşkilati, iqtisadi, texniki və texnoloji yeniləşdirilməsi prosesi həyata keçirilir. İnnovasiya siyasətinin formalaşdırılmasında bir sıra mühüm amillərin nəzərə alınması vacibdir:

-İnnovasiya bazarında, iqtisadiyyatda, məhsulların və texnologiyaların çeşidində strateji dəyişikliklərin qabaqcadan proqnozlaşdırılması;

-innovasiya qərarlarına müvafiq münasibət bildirilməsi və onların dəstəklənməsi üçün zəruri tədbirlərin hazırlanması;

-innovasiya dinamikasının ilkin şəraitinin aşkar edilməsi.

İnnovasiya fəaliyyətinin səviyyəsi kadrların təhsilindən, texniki-texnoloji hazırlıq səviyyəsindən, baza ixtisasının mövcud olub-olmamasından asılıdır. Bu amil innovasiyanın qavranılmasını və istehsalatda onun istifadəsindən gözlənilən səmərənin əvvəlcədən qiymətləndirilməsini təmin edir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində çoxukladlı kənd təsərrüfatının səmərəliliyi mütəxəssislərin hazırlıq səviyyəsindən və işgüzar keyfiyyətlərindən asılıdır. İstehsalın təkmilləşdirilməsi, sahibkarlıq, menecment, marketinq və qiymətyaratma, vergitutma və maliyyə-kredit təminatı, xarici iqtisadi fəaliyyətin əsasları, habelə hüquq məsələlərinə dair biliklərin mənimsənilməsi praktik mütəxəssis və rəhbər işçi üçün zəruri keyfiyyətlərdir. Kadr ehtiyatlarının zəruri keyfiyyət dəyişiklikləri aqrar sahə mütəxəssislərinin hazırlanmasını, əmək bazarında vəziyyətin dəyişməsi ilə əlaqədar təkrar hazırlıq və ixtisas səviyyəsinin artırılması sisteminin təkmilləşdirilməsini nəzərdə tutur. Bu sistem işçinin bazar konyunkturunun dəyişməsi şəraitində peşəkarlıq baxımından səriştəli və mobil, lazım gəldikdə qısa müddətdə başqa peşə öyrənməyə hazır, informasiya axınından baş çıxara bilən, innovasiyaları qavramağı, daim öz ixtisas səviyyəsini artırmağı bacaran vəziyyətdə olmasına imkan verən biliklər həcmində fundamental baza təhsili almaq konsepsiyasını əsas götürməlidir.

Azərbaycanın aqrar elmi fəal innovasiya siyasətinin həyata keçirilməsini təmin etmək üçün hazırda zəruri potensiala malikdir. Respublikamızda sanballı elmi araşdırmalar aparmağa, səmərəli innovasiya məhsulları yaratmağa qadir, intellektual səviyyəli elmi kadr potensialı mövcuddur. Azərbaycanın təbiət elmləri-xüsusən biologiya və kənd təsərrüfatı sahələri daim inkişafda olmaqla, dünya elminə davamlı inteqrasiya edir. Bu sahə üzrə gənc alimlərin son zamanlar xarici ölkələrdə qazandığı böyük uğurlar buna əyani nümunə ola bilər. Xüsusi vurğulamaq istərdim ki, hörmətli akademik Cəlal Əliyevin rəhbərliyi ilə AMEA-nın Botanika İnstitutunun və Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Elmi -Tədqiqat Əkinçilik İnstitutunun 23 nəfər əməkdaşı hazırda dünyanın nüfuzlu elm mərkəzlərində, universitetlərində çalışır. Həmin alimlər bu gün dünyanın ən nüfuzlu universitet və institutlarında müasir elmin aparıcı sahələri ilə məşğul olurlar. ABŞ, Kanada, Birləşmiş Krallıq, Fransa, Almaniya, İsveç, Yaponiya, Avstriya, Rusiya, Cənubi Koreya, İspaniya, Türkiyə... azərbaycanlı alimlərin işlədiyi və uğur qazandıqları ölkələrin heç də tam olmayan siyahısıdır. Akademik Cəlal Əliyevin və yetirmələrinin elmi əsərlərinin dünyanın ən aparıcı elmi jurnallarında (“Photosynthetika”, “Plant Physiology”, “Bioshemistry and Molecular Biology”, “Fiziologiya Rasteniy”, “Bioximiya”, “Aqroximiya” və s.) dərc olunması elmimizin uğuru kimi dəyərləndirilməlidir.

Respublika Prezidenti cənab İlham Əliyevin təhsilə və elmə olan qayğısı xalqımız tərəfindən daim yüksək qiymətləndirilir. Bu günlərdə dövlət başçısının sərəncamı ilə respublikamızda gənc alimlərin Avropada doktorantura təhsili alması üçün 500.000 manat vəsait ayırması Azərbaycan elminin inkişafına və gənclərə olan diqqət və qayğının bariz nümunəsidir. Qeyd etmək lazımdır ki, respublika üzrə doktoranturaya gedəcək gənclərin 2 nəfəri AMEA Botanika İnstitutunun alimləridir.

Şübhəsiz, alimlərimizin xarici ölkələrdə apardıqları elmi araşdırmalar Azərbaycanda da elmin inkişafına şərait yaradır. Xarici ölkələrdə işləmələri get-gedə daha çox gənc mütəxəssisin dünyanın nüfuzlu elmi müəssisələrində nəzəri və praktiki təcrübə keçməsinə, tədqiqat aparmasına imkan verir. Gənc alimlərin çoxu yeni bilik və ideyalarla zənginləşmiş halda Vətənə qayıdır, dünya elminin nailiyyətlərini ölkəmizdə istehsalata, elmin müxtəlif sahələrində nəzəri-fundamental araşdırmalara tətbiq edirlər.

Aqrar sahədə elmi proqnozlar ərzaq təhlükəsizliyinin vacib amilidir

Etibarlı ərzaq təminatı hər bir ölkənin iqtisadi sabitliyinin və sosial dayanıqlılığının başlıca şərtidir. Son illərdə enerji daşıyıcılarının qiymətinin artması, aparıcı ölkələrin maliyyə bazarında baş verən neqativ meyillər, habelə əhalinin sayının çoxalması nəticəsində ərzaq məhsullarına olan tələbatın yüksəlməsi, iqlim dəyişkənliyi, su ehtiyatlarının məhdudluğu və digər səbəblər üzündən əsas ərzaq məhsullarının dünya bazarlarında qiymətləri artmağa başlamış, bəzi ölkələrdə ərzaq qıtlığı real təhlükəyə çevrilmişdir.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) məlumatına görə, əgər 1950-1985-ci illərdə ərzaq istehsalının illik artımı 30 milyon ton, 1985-1995-ci illərdə 12 milyon ton təşkil edirdisə, 2030-cu ilədək bu göstərici cəmi 9 milyon ton səviyyəsində olacaqdır.

Ərzaq təhlükəsizliyi probleminə beynəlxalq miqyasda ciddi diqqət yetirilməsinin nəticəsidir ki, BMT-nin təşəbbüsü ilə 1996-cı ildə “Ümumdünya ərzaq təhlükəsizliyi haqqında Roma Deklarasiyası” qəbul edilmişdir. Roma Deklarasiyasının qəbul edilməsinin səbəbi dünyada aclıq çəkən və doyunca qidalanmayanların sayının sürətlə artması olmuşdur. Dünya miqyasında müşahidə olunan bu meyillər siyasi və iqtisadi gerilik yaşayan Asiya və Afrika ölkələrində də özünü göstərməkdədir. Roma Deklarasiyasında 2015-ci ilə qədər olan dövrdə doyunca qidalanmayanların sayının 2 dəfəyə qədər azaldılması və cəmiyyət üzvlərinin ərzaq təminatının yaxşılaşdırılması vəzifəsi qarşıya qoyulmuşdur.

Hazırda kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların müəyyən hissəsi ilbəil başqa məqsədlər üçün istifadəyə verilir (yeni yaşayış yerləri-kəndlər, şəhərlər və yeni yollar salınır, sənaye müəssisələri və s. tikilir). Ekspertlərin hesablamalarına görə, bu tendensiya hər hektar kənd təsərrüfatına yararlı torpağın 1/112 hissəsinin bu məqsədlər üçün istifadəsinə əsaslanır. Beləliklə, 2020-ci ilə kimi dünya üzrə 410 milyon hektar kənd təsərrüfatına yararlı sahə qeyri-kənd təsərrüfatı təyinatı üzrə istifadə olunacaqdır.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin bu reallıqları nəzərə almaqla ilk gündən xüsusi diqqət mərkəzində saxladığı mühüm məsələlərdən biri də respublikanın ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsidir. Dövlət səviyyəsində həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində son illər respublikamızda əhalinin ərzaq məhsulları ilə təminatında yerli istehsalın rolu xeyli yüksəlmişdir. Artıq kartof, bostan, meyvə, tərəvəz məhsullarına görə adambaşına istehlak norması tam daxili istehsal hesabına ödənilir, Azərbaycan Respublikası bu sahədə idxalçı ölkədən ixracçı ölkəyə çevrilir. İxracın coğrafiyası, həcmi və çeşidi də dinamik olaraq genişlənir: respublikadan 85 ölkəyə 25-30 adda bitkiçilik mənşəli ərzaq və qida məhsulları ixrac edilir.

Araşdırma və təhlillər göstərir ki, kənddə azad sahibkarlığı inkişaf etdirmək, istehsal vasitələri və torpaq üzərində sahibkarlıq hissini yaratmaq, sərbəst mütərəqqi təsərrüfatçılıq üsullarına keçmək, yeni mülkiyyət münasibətlərini formalaşdırmaq, torpaqdan, texnikadan, sudan və sair maddi ehtiyatlarından səmərəli istifadə etmək yolu ilə məhsul istehsalını artırmaq mümkündür. Bütün bu məqsədlərin uğurla gerçəkləşdirilməsində isə, ilk növbədə aqrar elm öz sözünü deməlidir. Eyni zamanda, bu sahənin mütəxəssisləri Azərbaycan vətəndaşlarının gələcəkdə ərzaq məhsullarına tələbatının elmi proqnozlarını irəli sürməli, istehsal prosesinin effektivliyini artırmağa xidmət edən, təcrübədə özünü doğruldan yeni metodlar üzərində işləməlidirlər. Bir sözlə, aqrar sahədə effektiv və əsaslandırılmış elmi proqnozların irəli sürülməsi Azərbaycanın ərzaq təhlükəsizliyinin etibarlı təminatı baxımından son dərəcə vacib və aktual məsələdir.

Aqrar elmin praktik tətbiq mexanizmləri təkmilləşdirilməlidir

Təcrübə göstərir ki, elm və informasiya arasında daim dərin və sabit inteqrasiya əlaqələri mövcud olduqda qazanılan nəticələr də effektivliyi ilə seçilir. Elmi nailiyyətlər kifayət qədər əsaslandırılmadıqda onların cəmiyyət üçün dəyəri və praktiki fəaliyyətdə tətbiq imkanları da zəif olur. Müasir cəmiyyətin inkişafı informasiya resurslarının olmasını tələb edir.

Bu baxımdan Azərbaycanda elmi biliklərin nəticələrinin tədqiqatçılardan istifadəçilərə verilməsi ən vacib və aktual məsələlərdən biridir. Elmi-texniki məhsulları yaradanlarla kənd təsərrüfatı müəssisələri arasında əlaqələndirici vasitə rolunu oynayan elmi biliklərin inkişafı vacib əhəmiyyət kəsb edir. Yəni aqrar bölmədə həyata keçirilən elmi tədqiqatların kənd təsərrüfatında praktik tətbiq imkanlarının genişləndirilməsi bu sahə üzrə ixtisaslaşmış elm adamlarının qarşısında duran başlıca vəzifədir.

Kənd təsərrüfatı istehsalının uğurla inkişaf etdiyi ölkələrin əksəriyyətində elmi tədqiqatlar və elmi-texniki araşdırmalar üçün sifarişlərin formalaşması ilə məşğul olan kənd təsərrüfatı məsləhət xidmətinin bölmələri, fermerlərin, kənd təsərrüfatı şirkətlərinin və digər qurumların məsləhətçiləri konkret elmi məhsullarının yaradılmasına tələbatı ümumiləşdirərək elmi sifarişlər verirlər. Fikrimizcə, elmi-tədqiqat və təcrübi-konstruktor işlərinin planlaşdırılması sahəsində Qərbin bu təcrübəsindən istifadə edilməsi aqrar sektorun elmi təminat sistemində müsbət dəyişikliklərin baş verməsini təmin edə bilər. Elmi-tədqiqat işlərinin planlarının “aşağıdan” formalaşması innovasiyaların mənimsənilməsi problemini həll etməyə əhəmiyyətli dərəcədə kömək edən əsas amillərdəndir. Elmi araşdırmalara tələbin müəyyən edilməsinə, bu işlərin planlaşdırılmasına və istehsala tətbiqinə rayon və regional səviyyəli kənd təsərrüfatı məsləhət xidmətləri, baş və regional sahəvi mərkəzlər cəlb edilə bilər.

Bu təcrübəni respublikada tətbiq etmək üçün Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının aqrar sahə üzrə elmi-tədqiqat institutları, Azərbaycan Aqrar Elm Mərkəzinin elmi-tədqiqat müəssisələri, habelə müvafiq ali məktəblər Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin Aqrar Elm Mərkəzinin Rəyasət Heyəti tərəfindən qiymətləndirilməli və seçilərək regional idarəetmə orqanlarına göndərilməlidir.

Hesab edirik ki, Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetində informasiya-məsləhət təminatı üzrə mütəxəssislərin hazırlanması mühüm məsələlərdən biridir. Bu məqsədlə müvafiq kafedralar yaradılmalı, aqrar sektorun informasiya-məsləhət xidməti üzrə yeni fənlər tədris edilməlidir. Bundan başqa, kadr təminatının yüksəldilməsi məqsədilə respublikada fəaliyyət göstərən kənd təsərrüfatı yönümlü ali məktəblərin nəzdində kənd təsərrüfatına dair məsləhətlər verən tədris-metodik mərkəzləri yaradılmalıdır. Bu mərkəzlər azı rübdə bir dəfə regional və rayon informasiya-məsləhət və tədris-məsləhət mərkəzlərinin mütəxəssisləri, ali məktəblərin, kolleclərin, peşə təhsili müəssisələrinin müəllimləri üçün ixtisasartırma seminarları keçməlidirlər.

Ümumiyyətlə, müasir dövrdə intellektual potensial əhəmiyyətinə və gətirdiyi dividendlərə görə hətta zəngin təbii sərvətləri belə üstələyir. Hesablamalara görə, hazırda 1 kq elmtutumlu məhsulun qiyməti 70 ton neftin qiymətinə bərabərdir. Yeni dünya nizamında elmi-informativ biliklər inkişafın mühüm katalizatoruna, innovasiyayönümlü yeniliklərin başlıca təminatına çevrilmişdir. Elmtutumlu informasiyanın yaradılması, əldə edilməsi, tətbiqi sosial-iqtisadi inkişafın, qlobal rəqabətin mühüm amilləridir. Bu baxımdan son illərdə milli gəlir artdıqca, respublikamızda aqrar elmə, bu sahədə innovasiya siyasətinin həyata keçirilməsinə ayrılan vəsaitlər də artır. İnanırıq ki, insan kapitalının formalaşdırılmasına xidmət edən bu effektiv siyasət nəticəsində aqrar elm də üzləşdiyi mövcud problemləri əzmlə dəf edəcək, inkişafının keyfiyyətcə yeni mərhələsinə yüksələrək ölkənin etibarlı ərzaq təhlükəsizliyinin qarantına çevriləcəkdir.

Gülhüseyn ƏHMƏDOV,

Milli Məclisin deputatı,

biologiya elmləri namizədi

Xalq qəzeti.- 2010.- 16 fevral.- S. 4.