Milli maraqlara əsaslanan xarici siyasət xətti

2009-cu ildə Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə diplomatiya sahəsində mühüm nailiyyətlər qazanan Azərbaycan beynəlxalq mövqelərini daha da gücləndirmişdir

(əvvəli ötən saylarımızda)

Sınaqdan çıxan strateji müttəfiqlik

2009-cu ilin fevralından rəsmi Ankaranın Ermənistanla sərhədləri açacağı, diplomatik münasibətləri bərpa edəcəyi ilə bağlı məlumatların yayılması fonunda Azərbaycan-Türkiyə strateji münasibətlərinin daha bir sınaqdan da uğurla çıxdığını demək olar. Açıq demək lazımdır ki, müəyyən spekulyativ qüvvələr iki ölkə arasındakı münasibətlərə xələl gətirməyə çalışsalar da, buna nail ola bilmədilər. Azərbaycan və Türkiyə arasındakı münasibətlər ümummilli lider Heydər Əliyevin “bir millət, iki dövlət” devizinə uyğun qurularaq yüksələn templə inkişaf edir və heç bir amil bu əməkdaşlığa mənfi təsir göstərmək gücündə deyildir. Xalqlarımızın iradə və məramının ifadəsi olan tarixin sınaqlarından çıxmış dostluq və qardaşlıq əlaqələri bu gün dövlətlərarası münasibətlərimizin ruhunda bilavasitə öz təcəssümünü tapmışdır. Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri iki qardaş xalqın mənafelərinə xidmət etməklə yanaşı, dünyada və bölgədə sülhün və əmin-amanlığın bərqərar olması işinə də öz töhfəsini verir.

Türkiyə Azərbaycanın müstəqilliyini tanıyan ilk dövlətdir. Azərbaycanda diplomatik nümayəndəliyini açan birinci dövlət də məhz Türkiyə olmuşdur. Bu gün Azərbaycan Türkiyənin ən etibarlı siyasi müttəfiqi, bərabərhüquqlu iqtisadi tərəf-müqabilidir. Bu, Ankarada yerləşən Beynəlxalq Strateji Araşdırmalar Təşkilatının (USAK) 2009-cu ilin sonunda əhali arasında keçirdiyi “Türkiyənin xarici siyasətində istiqamət dəyişikliyi və qonşularla əlaqələr anlayışı” adlı sorğunun nəticələrindən də aydın görünür. Ankara, İstanbul, Adana və Trabzon şəhərlərində 2000 nəfər arasında aparılmış sorğuda iştirak edənlərin 19,5 faizinin fikrincə, Azərbaycan Türkiyənin əsas müttəfiqidir. Digər yerləri isə 13 faizlə Bosniya və Herseqovina və 12,5 faiz səslə ABŞ tutur. Nüfuzlu beyin mərkəzinin keçirdiyi rəy sorğusunda Azərbaycanın Türkiyənin müttəfiqi kimi birinci yerdə olması heç də təsadüfi deyildir. Ortaq mənəvi dəyərləri bölüşən xalqlarımızın iradəsi ilə Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri özünün ən yüksək səviyyəsinə çatmışdır. Xalqlarımızın bir-birinə bəslədiyi qardaşlıq duyğularından qaynaqlanan Azərbaycan-Türkiyə tərəfdaşlığı bu gün dövlətlərarası münasibətlərin ən yüksək səviyyəsini bariz nümayiş etdirən örnək sayıla bilər. Ulu öndər Heydər Əliyevin sözləri ilə desək, “Türkiyə ilə Azərbaycan arasında əlaqələrin böyük tarixi var. Biz kökü bir olan xalqıq. Bizim tariximiz bir, dilimiz bir, dinimiz birdir. Tarixin bütün mərhələlərində bizi bir-birimizdən ayırmağa çox çalışsalar da, buna müvəffəq olmamışlar”.

Lakin son illər, xüsusilə Türkiyə ilə Ermənistan arasında İsveçrənin vasitəçiliyi ilə sərhədlərin açılması ilə bağlı gedən danışıqlara ABŞ Prezidenti Barak Obamanın Türkiyəyə səfəri zamanı verdiyi dəstək Azərbaycan tərəfdən birmənalı qarşılanmadı və Ermənistana açıq-aşkar dəstək kimi qəbul edildi. Beləliklə, Türkiyə hökumətinin Ermənistanla sərhədləri açacağı ilə bağlı kütləvi informasiya vasitələrində aramsız olaraq məlumatların yayılması Azərbaycanda haqlı narahatlıq doğurmaya bilməzdi.

Ancaq iki qardaş dövlət arasında belə anlaşılmazlıqların uzun sürməyəcəyi şübhəsiz idi. Artıq ötən il mayın əvvəllərində Prezident Abdullah Gül və Baş nazir Rəcəb Tayyib Ərdoğan səviyyəsində məsələyə aydınlıq gətirən açıqlamalar gündəmə gəldi. Açıqlamaların mahiyyəti son dövrlərə qədər olan mövqeyin eyni idi. “Azərbaycanın işğal altında olan torpaqları azad olunmayana, Ermənistanın işğalçı qüvvələri bu ərazilərdən çıxmayana qədər sərhədlərin açılması danışıqlar mövzusu ola bilməz”.

Etiraf etmək lazımdır ki, bu dövrdə Azərbaycanın dövlət başçısı siyasi müdriklik, qətiyyət və çevik diplomatik fəaliyyət nümayiş etdirdi. Nəhayət, münasibətlərə müəyyən gərginlik gətirən proseslər onunla nəticələndi ki, 2009-cu il mayın 14-də Azərbaycana səfərə gələn Türkiyənin Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğan mətbuat nümayəndələri üçün verdiyi bəyanatda bildirdi: “Dağlıq Qarabağ işğal edildiyi üçün Türkiyə sərhədləri bağlamışdır. İşğala son qoyulmayınca bilavasitə sərhədlərin açılması da mümkün deyildir. Bunu çox açıq şəkildə bir çox yerdə ifadə etdiyim kimi, bu gün Bakıda da bunu ifadə edirəm”.

Prezident İlham Əliyev də öz növbəsində jurnalistlərin sualına cavabında bəyan etdi ki, “...Heç kim üçün sirr deyil, son aylar ərzində Azərbaycan cəmiyyətində müəyyən mənada bir narahatlıq hissləri var idi. O hisslərin yəqin ki, müəyyən təbii səbəbləri də var idi. Ancaq ən önəmlisi odur ki, hesab edirəm və bu gün mən üzümü Azərbaycan xalqına tutub demək istəyirəm ki, heç bir şübhə üçün, möhtəkirlik üçün yer qalmadı. Türkiyə hökumətinin başçısı, Türkiyə Prezidenti dəfələrlə bu məsələyə aydınlıq gətirmişlər və bu gün də dəyərli qardaşım cənab Baş nazirin sözləri, bir daha demək istəyirəm ki, bunun ən gözəl cavabıdır”.

Bu yaxınlarda Türkiyə mediasına müsahibəsində Baş nazir Rəcəb Tayyib Ərdoğan protokolların imzalanmasına rəğmən, Ermənistanla münasibətlərin bundan sonrakı taleyinin, habelə sərhədlərin açılmasının Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ədalətli həlli ilə bağlı olduğunu bir daha vurğulamışdır. İki strateji müttəfiq arasında psixoloji diskomfort yaradan anlaşılmazlığın tamamilə aradan qalxması ikitərəfli münasibətlərin perspektiv inkişafı baxımından da vacib amildir.

Xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, 2009-cu ildə Azərbaycan Türkiyə də daxil olmaqla, bütün türkdilli dövlətlərin ümumi maraq və mənafelər naminə konsolidasiyası istiqamətində inamlı addımlar atmışdır. Bu birlik və həmrəylik, eyni zamanda, çoxqütblü əməkdaşlığın subregional inteqrasiya modelini – türkdilli dövlətlərin müxtəlif qlobal enerji və kommunikasiya layihələrinin gerçəkləşdirilməsi naminə birgə səy göstərməsini, geniş iqtisadi əlaqələr qurmasını təmin edir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ümumtürk birliyinin möhkəmləndirilməsi xəttini xarici siyasətdə mühüm istiqamətlərdən biri kimi müəyyənləşdirərək, təkcə Türkiyə ilə deyil, Mərkəzi Asiyanın türkdilli dövlətləri ilə münasibətləri gücləndirmək xəttinə üstünlük verir. Dövlət başçısı türkdilli xalqların oxşar milli irsinə, ülvi və pak dəyərlərinə, mental xüsusiyyətlərinə həm də ümumi müqaviməti və səfərbərliyi təmin edən güclü ideoloji-siyasi təsir vasitəsi kimi yanaşır. Türk dövlətlərinin, xalqlarının, diaspor təşkilatlarının vahid ideya və məqsədlər uğrunda mübarizə aparması, ideoloji-siyasi cəbhədə eyni nöqtəyə vurması, bədnam erməni lobbisinə qarşı mütəşəkkil mübarizəyə qoşulması cənab İlham Əliyevin ən çox səy göstərdiyi məsələlərdəndir.

Ötən ilin oktyabr ayında Bakıda Türkdilli Ölkələrin Parlament Assambleyasının birinci sammitinin keçirilməsi isə ümumtürk birliyinin möhkəmləndirilməsi istiqamətində həyata keçirilən məqsədyönlü strategiyanın uğurlu davamıdır. İlk dəfə 2006-cı ildə türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının sammitində Prezident Nursultan Nazarbayev Türkdilli Ölkələrin Parlament Assambleyasının yaradılması ideyasını irəli sürmüşdür. Ortaq mədəni irsə, dinə, dilə malik olan dövlətləri bir araya gətirdiyi üçün assambleya böyük əhəmiyyətə malikdir. Türkdilli Ölkələrin Parlament Assambleyası parlamentlərarası ünsiyyətin demokratik forumu kimi təşəkkül tapacaq, bölgələrin əmin-amanlıq və inkişaf ərazilərinə çevrilməsi məqsədi ilə müxtəlif təşəbbüslərin irəli sürülməsinə və həyata keçirilməsinə əlverişli şərait yaradacaqdır.

Nəhayət, türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının yenə də 2009-cu ilin oktyabrında keçirilmiş IX zirvə görüşü Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Türkmənistan arasında münasibətlərin keyfiyyətcə yeni mərhələdə intensiv inkişafı, ümumi səylərin vahid məqsədlər naminə səfərbər olunması baxımından mühüm nəticələrlə yadda qalmışdır. Faydalı müzakirələrlə əlamətdar olan zirvə toplantısında türk dövlətləri arasında hərtərəfli siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələrin yaradılması vacibliyi önə çəkilmişdir. Eyni zamanda, türkdilli dövlət başçıları ildə iki dəfə – rəsmi və qeyri-rəsmi görüşmək barədə razılığa gəlmişlər. Rəsmi imzalanmış Naxçıvan Bəyannaməsinə görə isə yaxın perspektivdə Türkdilli Ölkələrin Əməkdaşlıq Şurasının yaradılması nəzərdə tutulur.

Danışıqlarda intensivlik artır

Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ədalətli həlli ötən il də Azərbaycan Respublikasının yeritdiyi xarici siyasətin prioritet istiqaməti olaraq qalmış, bu məsələ daim diqqət mərkəzində saxlanmışdır. Münaqişənin həlli ilə bağlı danışıqlar prosesinin fəallaşması ölkə diplomatiyasını bu yöndə daha çevik fəaliyyətə sövq etmiş, ərazi bütövlüyü ilə öz müqəddəratını təyinetmə prinsiplərinin hüquqi tətbiq edilməsində kolliziyanın aradan qaldırılması məsələsində taktiki hücum fəaliyyətinə keçid əldə olunmuşdur.

İl ərzində münaqişənin nizamlanması üzrə aparılmış danışıqlar intensivliyi ilə səciyyələnmişdir. ATƏT-in Minsk qrupu həmsədrlərinin iştirakı ilə Ermənistan və Azərbaycan prezidentləri arasında il ərzində altı, xarici işlər nazirləri arasında isə bir neçə dəfə görüşün keçirilməsi buna dəlalət edir. Eyni zamanda, il ərzində beynəlxalq ictimaiyyətin də münaqişəyə diqqəti kifayət qədər yüksək olmuşdur.

Beynəlxalq birlik münaqişədə status-kvonun saxlanılmasının yolverilməzliyini və münaqişənin tezliklə həllinin zəruriliyini dərk edir. Bu xüsusda, 2009-cu il iyulun 10-da “Böyük səkkizliyin” İtaliyanın Akvil şəhərində keçirilmiş sammitində ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədr ölkələri prezidentlərinin Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı birgə bəyanatının, habelə dekabrın 1-də Afinada keçirilmiş ATƏT-in Nazirlər Şurası çərçivəsində Minsk qrupunun həmsədr ölkələri nümayəndə heyətlərinin rəhbərləri olan Rusiya və Fransa xarici işlər nazirlərinin və ABŞ dövlət katibinin müavininin, Azərbaycan və Ermənistanın xarici işlər nazirlərinin birgə bəyanatının qəbul olunması münaqişənin nizamlanmasına ən yüksək səviyyədə diqqətin artdığını göstərir.

ATƏT-in xarici işlər nazirləri səviyyəsində Afinada keçirilən iclasında bu münaqişənin məhz ərazi bütövlüyü çərçivəsində həllinə dair sənəd qəbul edilmişdir. Münaqişə dövrü ərzində ilk dəfə Ermənistan bu sənədə qoşulmuş və etiraf etmişdir ki, problemin həlli yalnız ərazi bütövlüyü çərçivəsində mümkündür. Beləliklə, ərazi bütövlüyü prinsipinin xalqın öz müqəddəratını təyin etməsi problemi ilə qarşı-qarşıya qoyulduğu uzun dövr başa çatmışdır. Nəticə sadədir: öz müqəddəratını təyinetmə məsələsi ərazi bütövlüyü prinsipi çərçivəsində həll olunmalıdır. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Nazirlər Kabinetinin 2009-cu ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına həsr olunmuş iclasında demişdir: “Xalqların öz müqəddəratını təyinetmə məsələləri ölkələrin ərazi bütövlüyünü pozmamalıdır və bu məsələ yalnız ölkələrin ərazi bütövlüyü çərçivəsində həll oluna bilər. Bu düstur Dağlıq Qarabağ məsələsinin həlli üçün hesab edirəm ki, həlledici ola bilər. Məsələ Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində həll olunacaqdır. Bütün işğal edilmiş torpaqlardan Ermənistanın işğalçı qüvvələri çıxarılmalıdır. Bizim soydaşlarımız – məcburi köçkünlər ora qayıtmalıdırlar. Təhlükəsizlik tədbirləri görülməlidir. Gələcəkdə Dağlıq Qarabağın Azərbaycan və erməni icmaları yüksək muxtariyyət şəraitində, Azərbaycan dövləti tərkibində yaşamalıdırlar. Bizim mövqeyimiz bundan ibarətdir. Afinada ATƏT-in xarici işlər nazirlərinin səviyyəsində keçirilən görüşdə qəbul edilmiş sənəd məhz bu yanaşmanı təsdiq edir. Ondan əvvəl – 2008-ci ildə Moskvada Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya prezidentlərinin birgə imzaladıqları bəyanatda da məhz bu yanaşma göstərilir. Məsələ beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində qəbul edilmiş qətnamələr və qərarlar əsasında həll olunmalıdır. Bu hansı qərarlar və qətnamələrdir – bunu siyasətdən bir az başı çıxan adam dərhal deyə bilər. İlk növbədə BMT Təhlükəsizlik Şurasının 4 qətnaməsi - hansılar ki, Ermənistan silahlı qüvvələrinin Azərbaycan torpaqlarından qeyd-şərtsiz çıxarılmasını tələb edir. ATƏT-in sənədləri, digər beynəlxalq təşkilatların qəbul etdiyi sənədlər ki, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü təsdiq edir”.

Qeyd etmək lazımdır ki, ATƏT-in Minsk qrupu çərçivəsində aparılan danışıqlar prosesinin intensivləşməsi bir sıra reallıqlarla şərtlənir. Məsələ bundadır ki, Azərbaycan Cənubi Qafqazda sürətlə inkişaf edən dövlətə çevrildiyi halda, Ermənistan özünü regionda həyata keçirilən strateji əhəmiyyətli layihələrdən kənarda saxlayır, beləliklə, gələcək inkişafını sual altında qoyur. Təcavüzkar dövlət həm də regionda daha geniş əməkdaşlıq imkanlarına mane olmağa çalışır. Halbuki münaqişənin həllinin uzanmasına, region dövlətləri ilə münasibətlərin gərginliyinə görə ən böyük zərbə məhz Ermənistana dəyir. Təcavüzkarlıq siyasətindən əl çəkməyən Ermənistan bu səhv siyasətin nəticəsi olaraq özünü Cənubi Qafqazda gerçəkləşən bütün mühüm layihələrdən tamamilə təcrid etmişdir.

Region dövlətləri sıx şəkildə iqtisadi inteqrasiya proseslərində fəal iştirak etsələr də, Ermənistan faktiki olaraq bu imkandan məhrum olub, davamlı inkişaf perspektivini itirərək xarici borcların və yardımların ümidinə qalmış, xarici borcları da artmışdır. Böhranla əlaqədar Ermənistanda ümumi daxili məhsulun 20 faiz azalması, sosial-iqtisadi tənəzzülün dərinləşməsi əhalinin sosial vəziyyətini daha da ağırlaşdırır. Qlobal böhran şəraitində xarici borclarını ödəmək iqtidarında olmayan Ermənistan bütün strateji əhəmiyyətli müəssisələrini itirir.

Üstəlik, ABŞ və Qərb dövlətləri Türkiyənin sərt mövqeyini nəzərə alaraq bu ölkə ilə münasibətlərini sahmana salmağa çalışan Ermənistanın münaqişənin həllində konstruktivlik nümayiş etdirməsinə çalışırlar. Bu və digər reallıqlar isə təcavüzkar tərəfi geri çəkilmək məcburiyyətində qoyur.

Ötən il Azərbaycan və Ermənistan prezidentlərinin ATƏT-in Minsk qrupu həmsədrlərinin vasitəçiliyi ilə gerçəkləşən görüşləri danışıqlar prosesinin pozitiv məcrada inkişafının təmin edilməsi, prinsipial mübahisə predmeti olan məqamlar üzrə müzakirələrin davam etdirilməsi baxımından faydalı sayıla bilər. Prezident İlham Əliyev Azərbaycan televiziyasına müsahibəsində danışıqlar prosesinin gedişində müsbət dinamikanın olduğunu bildirmişdir: “Danışıqlara gəldikdə, deyə bilərəm ki, müsbət dinamika vardır. Əgər bu olmasaydı, indiyə qədər bu danışıqlar aparılmazdı. Danışıqlara bizim sadiq qalmağımızın əsas səbəbi ondan ibarətdir ki, danışıqlar prosesində çətin də olsa, irəliləyiş vardır. Son 5-6 il ərzində çox vacib məsələlər razılaşdırılıb. İlk növbədə, Ermənistan qüvvələri Dağlıq Qarabağın ətrafında yerləşən bütün işğal edilmiş torpaqlardan qeyd-şərtsiz çıxarılmalıdır. Bu, deyə bilərəm ki, danışıqlar prosesində böyük irəliləyişdir. Çünki 4-5 il bundan əvvəl 4 rayonun, ondan sonra 5 rayonun boşaldılmasından söhbət gedirdi. Ancaq danışıqlar prosesində atılan addımlar nəticəsində bu gün artıq deyə bilərəm ki, bu, razılaşdırılıbdır”.

Rusiyalı politoloq Aleksey Vlasov yazır: “Azərbaycan liderinin əsaslandırılmış və təmkinli mövqeyi hələ Heydər Əliyev dövründən Azərbaycan Respublikasının xarici siyasət doktrinasının əsasını təşkil edən çoxvektorluluq və praqmatizm siyasətinin təbii davamı olmaqla yanaşı, həm də dünyadakı yeni reallıqların dəqiq başa düşülməsinə dəlalət edir. İndi çoxqütblülük şəraitində region üzrə tərəfdaşlarla qarşılıqlı fəaliyyət kənardan təklif edilən ambisiyalı layihələrdə iştirak etməkdən daha artıq xeyir verə bilər”.

Beləliklə, keçən il Azərbaycan diplomatiyası Ermənistan və Azərbaycan arasında silahlı münaqişənin Azərbaycanın suverenliyi, ərazi bütövlüyü və beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərinin toxunulmazlığına hörmət prinsipləri əsasında həll edilməsi istiqamətində ardıcıl fəaliyyətini davam etdirmişdir. Münaqişəni tənzimləmək üçün ATƏT-in Minsk qrupunun vasitəçiliyi ilə aparılan danışıqlarda tərəqqiyə nail olmaq üçün Azərbaycan öz tərəfindən mümkün olan bütün siyasi-hüquqi vasitələrə əl atmış, konstruktivlik nümayiş etdirmişdir. Lakin təcavüzkar Ermənistanın beynəlxalq hüququn hamı tərəfindən qəbul olunmuş prinsip və normalarını qulaqardına vurması, hərbi təcavüzün nəticələrini əbədiləşdirmək cəhdləri nizamlama prosesini irəli aparmağa, regionda çoxdan gözlənən sülhü və əmin-amanlığı bərpa etməyə imkan verməmişdir.

Prezident İlham Əliyev dəfələrlə bəyan etmişdir ki, Azərbaycan bütün qonşuları ilə dostluq münasibətləri saxlayır və regionda sabitliyin və təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün hər cür səy göstərməyə hazırdır. Lakin ölkəmizi ən çox narahat edən - uzun illər boyu gedən danışıqlar prosesinə baxmayaraq, münaqişənin hələ də həll olunmamasıdır. “On beş ildir ki, atəşkəs rejimi mövcuddur, lakin təəssüf ki, münaqişə hələ də həll olunmayıbdır. Bizim mövqeyimiz tam aydındır: münaqişə beynəlxalq hüquq normaları əsasında, Ermənistan qoşunlarının ərazilərimizdən dərhal çıxarılması ilə bağlı BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələri əsasında həll olunmalıdır. Amma əfsus ki, Ermənistan beynəlxalq hüquq normalarına əməl etmir və bu, münaqişənin həll olunmamasının əsas səbəbidir. Danışıqlarda irəliləyiş olmuşdur, amma bu, kifayət deyildir”.

Biz, bölgənin sabitliyi və təhlükəsizliyi üçün nəticələrin tələb olunduğu bir dövrdə yaşayırıq. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bölgənin ən böyük probleminin həlli ilə bağlı danışıqlar prosesində Ermənistan tərəfinin nümayiş etdirdiyi qeyri-konstruktiv mövqe münaqişənin nizama salınması yolunda başlıca maneəyə çevrilmişdir. Bu münaqişə yalnız ərazi bütövlüyü prinsipi əsasında nizama salına bilər. Ermənistan tərəfinin danışıqlarda əsas gətirdiyi “öz müqəddəratını təyin etmə” prinsipi “ərazi bütövlüyü” prinsipi ilə ziddiyyət təşkil etməməlidir. Azərbaycan tərəfi hər zaman Dağlıq Qarabağa yüksək status verməyə hazır olduğunu bəyan edib. Lakin bu status bütün hallarda Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində müəyyənləşməlidir. Dağlıq Qarabağa Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində status verilməsi təklifi ilə bağlı dünya təcrübəsində kifayət qədər misallar var.

Həmçinin Türkiyə-Ermənistan sərhədlərinin açılmasının Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə aid olmadığını düşünənlərə bölgədəki proseslərə ehtiyatla yanaşmağı tövsiyə etmək olar. Əgər Dağlıq Qarabağ münaqişəsində irəliləyiş əldə olunmasa, nə Türkiyə-Ermənistan münasibətlərinin yeni mərhələyə daxil olmasından, nə də ki, Cənubi Qafqazda sabitliyin yaranmasından söhbət gedə bilməz. Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi və Türkiyə-Ermənistan münasibətlərinin normallaşması bir-biri ilə bağlıdır və proseslərin hər ikisində paralel olaraq irəliləyişin əldə edilməsi zəruridir.

Münaqişə həll olunmadan Avropaya enerji idxalı üçün yeni yollar haqqında danışmaq da qeyri-mümkündür. Regionda davamlı sülhün və sabitliyin təminatı olan kommunikasiyaların və yolların açılması üçün Azərbaycanın işğal altındakı ərazilərinin azad edilməsi əsas şərtdir.

Dünya birliyi münaqişənin həll olunması istiqamətində səylərini artırsa, Cənubi Qafqazda real dəyişikliklərə töhfə verə bilər. Cənubi Qafqazdakı mahiyyətcə eyni münaqişələrə münasibət də eyni olmalıdır. Münaqişə ətrafında yaranmış vəziyyət həm Minsk qrupunun həmsədr ölkələrinin, həm də beynəlxalq qurumların sülhməramlı səylərinin daha da fəallaşdırılmasını tələb edir.

Münaqişənin bir anda nizama salınması sxemi yoxdur. Lakin sülhün yaradılması üçün lazım olan şərtlər, hər bir tərəf üçün məqbul olan sülh, hamını razı salacaq gələcək münaqişə tərəflərin ayırd edilməsindən bilavasitə asılıdır.

Hazırkı danışıqlar prosesi münaqişənin həll olunmasında pat vəziyyətinin aradan qalxacağına ümidləri artırır. 2008-ci ilin noyabrında Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya prezidentləri tərəfindən Moskvada imzalanmış bəyannamədə Ermənistan tərəfinin münaqişənin beynəlxalq hüququn norma və prinsipləri əsasında mərhələli həllini qəbul etməsi yaxşı əlamətdir. Azərbaycan Cənubi Qafqaz regionunda və ondan kənarda təhlükəsizlik və sabitlik naminə Ermənistan rəhbərliyi ilə danışıqları davam etdirir və bu da gələcəkdə geniş regional imkanları bütün tərəflərin faydası üçün istifadə etməyə şərait yaradacaqdır.

20 ildir davam edən, beynəlxalq və regional sülhə, təhlükəsizliyə ciddi təhlükə olan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərinin kobudcasına pozulmasının ən canlı nümunəsidir. Ermənistan tərəfindən həyata keçirilən təcavüzün nəticəsi olaraq Azərbaycan ərazilərinin beşdə biri zəbt olunmuş, etnik təmizləməyə məruz qalmış bir milyonadək azərbaycanlı qaçqın və məcburi köçkünə çevrilmiş, ölkənin minlərlə tarixi-mədəni irsi dağıdılaraq qarət edilmişdir.

Münaqişənin həllinin hüquqi əsasları BMT-nin Nizamnaməsi, Helsinki Yekun Aktı, BMT Təhlükəsizlik Şurasının 822, 853, 874 və 884 saylı qətnamələri, BMT Baş Məclisinin 2008-ci ildə qəbul etdiyi A/RES/62/243 saylı qətnaməsi, habelə ATƏT və Avropa Şurasının müvafiq sənədləri və qərarlarında əks olunan beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərinə söykənir. Bütün bu sənədlər Azərbaycanın suverenliyi, ərazi bütövlüyü və beynəlxalq səviyyədə tanınan sərhədlərinin toxunulmazlığını təsdiqləyir.

Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı BMT Təhlükəsizlik Şurasının qəbul etdiyi 4 qətnamədə başqa bir dövlətin ərazisinin güc tətbiq etmək yolu ilə ələ keçirilməsinin yolverilməzliyi və Azərbaycanın ərazi bütövlüyü, suverenliyi vurğulanmış, Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın bir hissəsi kimi tanınmış, zəbt olunmuş Azərbaycan torpaqlarından işğalçı qüvvələrin qeyd-şərtsiz çıxması çağırışı əksini tapmışdır. BMT Baş Məclisinin 14 mart 2008-ci il tarixli Azərbaycanın “işğal edilmiş ərazilərində vəziyyət” qətnaməsində Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə və suverenliyinə dəstək bir daha ifadə olunmuşdur. BMT Təhlükəsizlik Şurasının və Baş Məclisinin qətnamələrində əks olunmuş yanaşma Azərbaycanın tutduğu mövqe ilə tamamilə üst-üstə düşür. Azərbaycan ilk gündən münaqişənin mərhələli həllinin yeganə mümkün yol olduğunu demişdir. İşğal olunmuş bütün ərazilərdən erməni silahlı qüvvələrinin çıxarılması, həmin ərazilərin bərpası, qaçqın və məcburi köçkünlərin doğma yurdlarına – Dağlıq Qarabağa və ətraf rayonlara geri qayıtması, qarşılıqlı istifadə üçün bütün kommunikasiyaların açılması kimi bir sıra vacib işlər görülməlidir. Bu, müharibənin nəticələrini aradan qaldırmağa, regionun azərbaycanlı və erməni icmalarının qarşılıqlı razılığı nəzərə alınmaqla Azərbaycan daxilində Dağlıq Qarabağ regionunun hüquqi statusunun işlənib hazırlanmasına, regionda davamlı sülhün və sabitliyin təşəkkül tapmasına zəmin yaradacaqdır.

(ardı var)

Kamal ADIGÖZƏLOV,

Azərbaycan Respublikasının

Prezidenti yanında Strateji

Araşdırmalar Mərkəzinin eksperti

Xalq qəzeti.- 2010.- 18 fevral.- S. 3.