Azərbaycan milli mətbuatı - 135

Cəhalət və zülmət dünyasını nurlandıran "məşəl"

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 11 iyun 2010-cu ildə Azərbaycan milli mətbuatının 135 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında sərəncam imzalamışdır. Sərəncamda deyilir: "2010-cu ildə zəngin tarixi ənənələrə malik Azərbaycan milli mətbuatının 135 ili tamam olur. 1875-ci il iyulun 22-də görkəmli maarifçi və publisist Həsən bəy Zərdabi tərəfindən nəşr olunmağa başlayan "Əkinçi" qəzeti ilə əsası qoyulmuş Azərbaycan milli mətbuatı bütün dövrlərdə həqiqət carçısı olmuş, cəmiyyəti düşündürən problemləri, dövrün qabaqcıl ideyalarını və mütərəqqi fikirlərini əks etdirmiş, xalqımızın maariflənməsində, milli və bəşəri dəyərlərin təbliğində mühüm rol oyanmışdır".

Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, XIX əsrin 70-ci illərinədək orta məktəblərin elmi-fənn müəllimləri içərisində azərbaycanlılara rast gəlmirik. Azərbaycanlılardan olan müəllimlər yalnız şəriət və Azərbaycan dilinin tədrisi ilə məşğul olurdular. 1870-ci illərdən başlayaraq, orta məktəbin elmi-fənn müəllimi vəzifəsində azərbaycanlıların da işləməsini görürük. Azərbaycanlılardan olan ilk ali təhsilli müəllimlərdən birincisi gələcəyin məşhur pedaqoqu Həsən bəy Zərdabi idi.

1865-ci ildə Moskva Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsinin təbiətşünaslıq şöbəsini müvəffəqiyyətlə bitirən Həsən bəy Məlikov (Zərdabi) 1869-cu il noyabrın 18-də QTD popeçitelinin əmrilə Bakı Realnı Gimnaziyasına təbiyyat tarixi müəllimi vəzifəsinə təyin edildi.

Həsən bəy Cənubi Qafqazda azərbaycanlılar arasında ilk ali təhsilli elmi-fənn müəllimi idi. QTD-nin popeçiteli Qafqaz məzunlarından olub, Rusiyanın müxtəlif ali məktəblərində təhsil alaraq orta məktəblərdə müəllimliyə göndərilənlərdən bəhs edərək, 1869-cu ilə aid hesabatında Qafqaz canişininə yazırdı: "Belə müəllimlərdən biri müsəlman dininə mənsub olan Həsən Məlikov bu il Bakı Realnı Gimnaziyasına təbiyyat müəllimi təyin edilmişdir və o, öhdəsinə düşən vəzifəni böyük şərəflə yerinə yetirir. O, gimnaziyada müsəlmanlardan olan yeganə elmi-fənn müəlliminin ilk nümayəndəsidir".

Bakı realnı məktəbinin ən nümunəvi müəllimlərindən birincisi olan H.Zərdabi səmərəli fəaliyyətinə görə, 1874-cü il dekabrın 20-də İmperatorun fərmanı ilə III dərəcəli Müqəddəs Anna ordeni ilə təltif edildi. 1876-cı ilə aid bir məlumatda deyilir ki, Həsən bəy tədris ili ərzində 607 saat dərs demiş, lakin, bir dəfə də olsun nə dərsə gecikməsi, nə də dərs buraxması qeydə alınmışdır. H.Zərdabi cidd-cəhdlə çalışırdı ki, Bakı Realnı Məktəbində və digər məktəblərdə oxuyan azərbaycanlıların sayı artsın. O, özünün geniş elmi-pedaqoji və ictimai fəaliyyəti nəticəsində azərbaycanlıların məktəbə, elm və təhsilə marağını artırmış, onun əhəmiyyətini xalqa dönə-dönə izah etmiş, xalq maarifi, ana dili təlimi ideyasını inkişaf etdirmişdir. Onun yaratdığı, ana dilli mətbuatımızın ilk "qaranquşu" olan "Əkinçi" qəzeti XIX əsrdə Azərbaycanda xalq maarifinin carçısı olmuşdur. H.Zərdabi təcrübi müəllimlik fəaliyyəti ilə azərbaycanlı balalarını təhsil almağa, elm öyrənməyə, rus dilini mənimsəməyə yönəldir, onlara mənəvi ruh verirdi. "Əkinçi"nin məqsədi geniş xalq kütlələrinin gözünü açmaq, xalqı cəhalət yuxusundan oyatmaq idi.

XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda ana dili məktəbi uğrunda mübarizə aparan görkəmli maarifçilər içərisində H.Zərdabi fəxri yer tutur. Azərbaycanın görkəmli filosofu H.Hüseynov hələ 1943-cü ildə məqalələrindən birində yazırdı: "Azərbaycanda ictimai fikir inkişafının tarixi yazıldıqda onun ən parlaq səhifələrindən birini xalqımızın fəxri olan H.Zərdabi tutacaqdır. Bu böyük cəmiyyət xadimi, maarifçi, mütəfəkkir şəxsiyyət xüsusi tədqiqə layiqdir".

Zərdabinin ən mühüm xidmətlərindən biri və birincisi budur ki, professor Z.Göyüşovun dediyi kimi, o, mövhumat və orta əsr geriliyinin hökm sürdüyü, xalqımızın cəhalət və zülmət içərisində boğulduğu bir dövrdə maarif məşəlini yandıranlardan biri olmuş və ömrünün sonunadək bu məşəli əlindən yerə qoymamışdır. "Maarifdən, elmdən məhrum olan xalq işıqdan məhrumdur" - deyən H.Zərdabinin bütün həyatı xalqın maariflənməsi işi ilə bağlı olmuşdur.

Həsən bəy Zərdabinin tarixi xidməti bir də bundadır ki, o, M.F.Axundovdan sonra ana dili təlimi ideyasını inkişaf etdirərək yeni yüksəkliyə qaldırdı. Savad təlimi ideyasını irəli sürən Həsən bəy M.F.Axundovdan fərqli olaraq, uşaqların ümumi elmi təhsilini, ana dilində dünyəvi məktəblər yaratmaq ideyasını dövrün tələblərinə müvafiq olaraq əsaslandırdı. Mürtəce adamların, cahil ruhanilərin onun cəhdlərinin müvəffəqiyyətlə nəticələnməsinə imkan verməmələrinə baxmayaraq, o, ömrünün sonunadək bu ideyaya sadiq qaldı. Bütün bunlara görədir ki, o, haqlı olaraq Azərbaycanda ana dilində təhsilin, həmçinin qadın təhsilinin, Azərbaycan teatrı və mətbuatının banisi hesab edilir. Ömrünün 40 ildən artıq bir dövrünü Azərbaycan xalqının səadəti və tərəqqisi uğrunda mübarizəyə həsr edən Həsən bəy Azərbaycan ziyalılarının bütöv bir nəslini yetişdirmişdir. Məhz buna görədir ki, müasirləri onu "Zaqafqaziya müsəlman ziyalılarının müəllimi və mənəvi atası" adlandırmışlar. 1875-ci il iyul ayının 22-də Azərbaycanda ilk milli qəzet olan "Əkinçi"nin birinci sayı çapdan çıxdı. "Əkinçi" qəzeti özünün meydana gəlməsilə "bütün Rusiyada olan müsəlmanları hərəkətə gətirdi".

Səhifələrindən maarif, elm ziyası nurlanan "Əkinçi" nüsxələri dövrün qabaqcıl adamlarının qəlbini riqqətə gətirdi, onları maarifçilik işi uğrunda mübarizəyə ruhlandırdı. Rusiyanın bir çox şəhərlərindən göndərilən təbrik teleqramlarında "Əkinçi" "maarif xəzinəsinin qapısını yazıq dağlı xalqlarının üzünə açan sehirli bir açar" adlandırılırdı".

H.Zərdabi "Əkinçi" qəzetini nəşr edərkən yaxın köməkçiləri onun şagirdləri idi. "Onlar yazmaqdan savayı, qəzeti müftə paylamağa, poçta verməyə də kömək edirdilər. Onlar qəzet oxumaqla yazıb- oxumağı öyrənmişdilər və vətən dilində qəzeti görəndə çox şad olurdular. O günü onlar üçün böyük bayram olurdu".

"Əkinçi" qəzeti az vaxt içərisində qabaqcıl fikirlərin mərkəzinə çevrildi. Xalq maarifi və mədəniyyətinin, ana dili məktəblərinin carçısı oldu. Xalqın səadəti uğrunda, millətin gözünü açmaq üçün onu elmə, mədəniyyətə qovuşdurmaq uğrunda mübarizə "Əkinçi" qəzetinin əsas məqsədini təşkil etmişdir.

Mübaliğəsiz demək lazımdır ki, XIX əsrdə Azərbaycanda xalq maarifi, məktəb və pedaqoji ideyaların inkişafı tarixinin ən parlaq səhifələrindən birini "Əkinçi" qəzeti tutur. Milli mətbuatımızın, o cümlədən pedaqoji mətbuatın başlanğıcı olan "Əkinçi" mövhumat və orta əsr geriliyinin hökm sürdüyü, xalqın cəhalət və zülmət içərisində boğulduğu bir dövrdə maarif məşəlini yandırmış, dünyəvi məktəb uğrunda ardıcıl mübarizə aparmış, mütərəqqi pedaqoji fikirlər yaymış, ən başlıcası isə ana dili təlimi ideyasını geniş təbliğ etmişdir.

"Əkinçi" təlimin ana dilində aparılması məsələsində mühafizəkar mövqe tutanları vaxtında, həm də kəskin tənqid və ifşa edirdi. "Bizim öz elmimiz bizə bəsdir və əgər hər kəs o elmləri (yəni dünyəvi elmləri - H.Ə.) öyrənmək istəsə, getsin xarici dillərdə öyrənsin, dəxi elm kitablarını gətirib öz dilimizə tərcümə etdirib çap etmək nə lazım?" deyənləri "Əkinçi" öz xalqının zəkasına inanmayan, xarici təsirlərə uyan meşşan, kütbeyin adlandırır, belələrinin nifrətə layiq olduqlarını göstərirdi.

Həsən bəy Zərdabi ana dili məktəbləri ilə bərabər, dünyəvi təhsil uğrunda da mübarizə aparırdı. Moskvada təhsil alarkən, ola bilsin ki, o, 60-cı illərdə Rusiyada klassik və real təhsil tərəfdarları arasında gedən mübarizədən xəbərdar idi. Lakin onun "Əkinçi" qəzetində "elmi-əbdan" və ya "elmi-ədyan" haqqında qaldırdığı məsələ Azərbaycan xalqının həyatından irəli gəlirdi və Rusiyada gedən mübarizənin Azərbaycanda özünəməxsus inikası idi.

Dünyəvi və dini elmlər haqqında mübahisə qəzetin 1875-ci il 10-cu nömrəsində dərc edilmiş Heydərinin məqaləsi ilə başlandı. Bu məqalə tərəqqipərvər müxbirlər ilə qaragüruhçular arasında qızğın mübahisəyə səbəb oldu, Qabaqcıl ziyalıların fikrini təmsil edən "Əkinçi" dünyəvi elmlərə üstünlük verirdi.

H.Zərdabi başda olmaqla "Əkinçi" qəzeti və onun müxbirləri M.F.Axundovun ideyalarını inkişaf etdirərək öz məqalələrində "elmi-əbdan"ı "elmi-ədyan"dan, dünyəvi elmlərin öyrədilməsini ilahiyyatçılıqdan ayırmağı tələb edir, məktəblərdə dünyəvi elmlərin tədrisinin təbliğinə çalışırdılar. H.Zərdabi yazırdı: "...Elmi-əbdan hədisi 1293 ildir ki, xalqın ipini əllərində saxlayan şəxslərə məlumdur. Amma onlar bəzi səbəblərə binaən bıçağacan nə ki, o hədisi xalqa bəyan etməyiblər, amma özləri də onun dalınca olmayıb, müsəlman millətini sərgərdan qoyublar".

Azərbaycanda dünyəvi elmlərə maraq göstərilməməsinin bir səbəbi də bu idi ki, ta qədimdən bəri dünyəvi elmlərlə ruhani elmlərin tədrisinə fərq qoyulmayıb, "hər ikisinin bir məktəbxanada, bir ustaddan, bir qayda ilə" öyrənmələri idi. Həm də ruhanilər hakim təbəqə olduqlarından dini elmlərin tədrisinə daha çox fıkir verilirdi. Bu məktəblərdə ümdə mətləb elmi-ədyan oxutmaq idi. Dünyəvi elmlər isə kölgədə qalır, Zərdabinin dediyi kimi, ya heç oxudulmur, ya oxudulursa da ona elə səy edilmirdi.

Məktəblərdə dünyəvi elmlərin oxudulmasını vacib hesab edən Zərdabi göstərirdi ki, "...bu qayda qədim zəmanə qaydasıdır və zəmanə dəyişildiyinə gərək o qayda da dəyişilsin". İndi hər bir sənətin sənətkarı olduğu kimi, elmlərin də hamısını bir ustaddan, bir məktəbxanada öyrənmək olmaz. Həm də hər iki elm bir məktəbdə bir ustaddan öyrənildikdə oxuyanlar hər ikisindən avara olurlar.

"Əkinçi"nin açdığı mübahisələrdə H.Zərdabı ilə yanaşı, N.Vəzirov, Əhsənül-Qəvaid, Ələkbər Heydəri, Zaqafqaziya Şeyxülislamı axund Əhməd Hüseynzadə, Məhbus Dərbəndi və başqaları yaxından iştirak edirdilər. "Əkinçi"nin dağıstanlı müxbiri Ə.Heydəri gənclərin mükəmməl şəkildə elmlərin əsaslarına yiyələnmələrini zəruri məsələ kimi irəli sürürdü. O, köhnə təlim-tərbiyə üsullarını pisləyir, məktəb və mədrəsələrdəki təlimin yarıtmazlığını, orada tədris edilən fənlərin puçluğunu açıb göstərirdi.

"Əkinçi"nin pririsipial müxbirlərindən olan Əhsənül-Qəvaid maarifçi olmaq etibarı ilə idrakın gücünə möhkəm inanır, hətta onun vasitəsilə insanların azad, dinc, qayğısız yaşayacaqlarına bel bağlayırdı. O, yazırdı: "İnsanı da tifliyyətdə gərək atası və böyüyü hərfətə və tərbiyətə (təlim-tərbiyəyə - H.Ə.) qoysun ki, dəmir soyuyandan sonra çəkic ona kar etməz".

"Əkinçi" qəzetinin xalq maarifi və məktəb uğrunda mübarizəsindən bəhs edərkən M.F.Axundovun "Əkinçi"də dərc edilmiş bir məqaləsini nəzərdən keçirmək çox maraqlıdır. Qəzetin 1877-ci ildəki 2-ci sayında dərc edilən həmin məqalədə deyilirdi: "Bizim əzizimiz və gözümüzün işığı, Həsən bəy! Sən hər qəzetində biz müsəlman tayfasına elmin fəzilətini və səməratını zikr edib, bizə hey təklif edirsən elm öyrənin, elm öyrənin!... Çox yaxşı, sözün baməna və nəsihətin müfid və xeyirxahlığın sabit. İndi biz hazırıq ki, sənin nəsihətini əmələ gətirək. Bizə de görək, elmi harada öyrənək və kimdən öyrənək, hansı dildə öyrənək?".

M.F.Axundovun məktubunda göstərilən üç mühüm məsələ o dövrdə xalq maarifi və ana dili məktəbinin təşkili qarşısında duran çox mühüm pedaqoji problemlər idi. Bu problemlərdən birincisində - kütləvi xalq məktəblərinin olmamasına işarə edən M.F.Axundov yazırdı: "Əgər şəhərlərdə öyrənək, şəhərlərdə məktəbxanalar yoxdur. Əgər külli - şəhər xalqı padşahlıq məktəbxanalarda oxusalar, yer tapılmaz. Deyəcəksən ki, özümüz şəhərlərdə məktəbxanalar bina edək. Çox yaxşı. Hansı istitaətlə?!"

İkinci mühüm problem xalq müəllimlərinin olmaması idi. Bu vacib cəhəti göstərən M.F.Axundov deyirdi: "Bərfərz ki, etdik, müəllimləri haradan alaq? Türki və farsi və ərəb dillərində bilən müəllimlər yoxdur və bu dillərdə elm kitabları yoxdur. Pəs necə edək?"

Üçüncü problem hansı dildə oxumaq məsələsi idi. Bu məsələ demək olar ki, bütün Azərbaycan maarifçilərini düşündürən və xalq maarifinin inkişafını ləngidən, həmçinin, öz həllini gözləyən mürəkkəb və çətin məsələ idi. Belə ki, o zamanlar ana dili gözdən düşmüş bir dil idi. Dövlət məktəblərində tə'lim rus dilində, məscid məktəblərində isə ərəb və fars dillərində aparılırdı. Bu məsələyə işarə edən M.F.Axundov yazırdı: "Deyəcəksən ki, rus dilində oxuyun, öyrənin. Çox yaxşı, şəhərlərdə məktəbxanalar açdıq, rus dilində elm öyrənməyə başladıq. Aya, ünas və kənd əhlimız necə etsinlər? Kəndlərdə də məktəbxanalar açaq və müəllim gətirək ya yox? Əgər deyirsən açın, insaf elə, hansı istitaət ilə və hansı qüdrət ilə?".

Həqiqətən, o zamanlar dövlət tərəfindən yalnız şəhərlərdə məktəblər açılmışdır, kəndlərdə isə düzgün təşkil edilmiş məktəblər hələlik yox idi. Təkcə şəhər əhalisinin təhsili qayğısına qalmaqla əsas məqsədə - bütün xalq kütlələrini savadlandırmağın qeyri-mümkün olmasına işarə edən M.F.Axundov yazırdı: "Əgər deyirsən ki, kənd əhli qalsın, ancaq şəhər xalqı elm öyrənsin, onda sənin muradın əmələ gəlməz. Bir gül ilə bahar olmaz. Şəhər xalqı kənd əhlinə nisbət qətrədir dəryaya nisbət".

M.F.Axundov həmin məqaləsində ümumi təhsil ideyasını irəli sürürdü. O yazırdı ki, ana dilində məktəb açmaq üçün, hər şeydən əvvəl, üç şey: vəsait, birlik və ana dilində dərsliklər, - əlifba lazımdır. Bunsuz xalq maarifini inkişaf etdirməyi M.F.Axundov mümkün hesab etmirdi.

M.F.Axundovun həmin məqaləsi "qışın çilləsində olan çovğun kimi onu diqqət ilə oxuyanın bədəninə qorxu lərzəsi salırdı". Lakin bununla belə, həyata daha optimist münasibət bəsləyən Həsən bəy M.F.Axundovun göstərdiyi çətinlikləri aradan qaldırmağın yollarını düşünür, xalqın dərdinə çarə axtarır, konkret yol göstərməyə cəhd edirdi.

"Əkinçi" qəzetinin səhifələrində M.F.Axundovun qaldırdığı ana dili məktəbi məsələsinin müzakirəsində "Əkinçi"nin fəal müxbirlərindən olan N.Vəzirov, Məmmədtağı Əlizadə Şirvani yaxından iştirak edir, dəyərli fikirlər söyləyirdilər.

Ümumiyyətlə, "Əkinçi"nin bütün materiallarında, xüsusən, baş məqalələrində maarifçilik ideyası əsas xətt kimi keçib gedir.

Onu da qeyd edək ki, zaman keçdikcə Zərdabiyə və "Əkinçi"yə qarşı mürtəcelərin ardı-arası kəsilməyən böhtanları, hədələri və açıq hücumları başlandı. "Əkinçi"nin maarifçilik fəaliyyətindən yalnız Azərbaycanın imtiyazlı feodal silklərinin nümayəndələri deyil, həm də çar hökuməti narahat olmağa başladı. Qabaqcıl ideyaları yaydığına görə qəzet üzərində Bakı qubernatoru tərəfindən son dərəcə ciddi senzor nəzarəti qoyuldu.

Beləliklə, Həsən bəy bu işi yalnız 1878-ci ilə qədər davam etdirə bildi. "Əkinçi"nin fəaliyyəti dayandırıldı. 1877-ci ildə Rusiya ilə Türkiyə arasında müharibənin başlanması, Dağıstanda baş verən üsyanlar nəticəsində "Əkinçi"nin üzərində senzor nəzarəti gücləndi, Həsən bəyin özü isə "siyasi cəhətdən təhlükəli və etibarsız" elan edilərək, gizli və aşkar təqiblərə məruz qaldı. Həsən bəy sonralar, 1906-cı ildə bu barədə yazırdı:

"Elə ki, Dağıstanda şuluqluq başlandı, "Əkinçi"nin günü dəxi artıq qara oldu. Bir gün Nəcəf bəy Vəzirovun məqaləsini ki, Moskvadan göndərmişdi, vermişdim düzməyə. Məqalədə bir dərviş bazarda dükanların qabağında qəsidələr oxuyub onları elm, təhsil almağa çağırırdı. Senzor qol çəkib çap olmağa izin vermişdi. Qəzet çap olub paylanandan sonra qubernatorun hökmünə görə, o nömrəni bağlayıb məni istədilər. Gedib gördüm ki, mənim Minasovum oradadır. (Minasov "Əkinçi"nin mürəttibi idi. Erməni millətçiliyi zəhəri ilə zəhərlənmiş Minasovun qəzet barəsində qubernatora yalan məlumatı verməsinə işarədir. - H.Ə.) Qubernator buyurdu ki, Minasov deyir ki, dərvişin sözlərinin qeyri-mənası var. Ona görə nömrəni bağlayıb sənə hökm edirəm ki, bir qeyri nömrə çap edəsən. Cavab verdim ki, qeyri nömrə çıxarda bilmərəm. Mən gedəndən sonra qubernator özü bir nömrə çıxardıb payladı. Çünki nömrə mənim adımdan çıxmışdı, mən təvəqqe elədim ki, dəxi mənim adımdan qəzet çıxarmasınlar".

"Əkinçi"nin üzərində nəzarətin artırılması, adlı və adsız danoslar, Həsən bəyin özünün lsiyasi cəhətdən təhlükəli və etibarsız" elan edilməsi həm qəzetin bağlanması, həm də onun müəllimlikdən azad edilməsi ilə nəticələndi.

Beləliklə, 1878-ci il noyabrın 20-də Azərbaycan mətbuatının banisi, xalq maarifinin görkəmli mübarizi Həsən bəy Zərdabi Bakı realnı məktəbinin müəllimi vəzifəsindən azad edildi.

Müəllimlikdən azad olunması və "Əkinçi" qəzetinin bağlanması ilə əlaqədar olaraq Həsən bəyi tanıyanlar ona çoxlu məktub göndərərək heyfsiləndiklərini və mütəəssir olduqlarını bildirirdilər. Onun həmfikiri, "Bakinskiy listok"un redaktoru Xristian Senk Moskvadan Zərdabiyə yazırdı: "Mən qəlbən narazıyam. Burada sürdüyüm həyat məni ruhən təmin etmir. Mənə bir tikə çörək uğrunda mübarizə lazımdır, mənə bədbəxt kütləni istismar etməkdə öz gücündən və hakimiyyətindən sui-istifadə edənlərə qarşı mübarizə lazımdır. Mən sizin son fəaliyyətinizi məmnuniyyətlə izləyirəm, mən sizin qəhrəmanlıq mübarizənizi alqışladım. Sizin geri çəkilmək məcburiyyəti qarşısında qalmağınızı bildikdə çox qəzəbləndim. Lakin siz mənim nəzərimdə ləyaqətli qəhrəman kimi qalırsınız".

Hüseyn ƏHMƏDOV,

Rusiya Təhsil Akademiyasının həqiqi üzvü,

professor

Xalq qəzeti.- 2010.- 6 iyul.- S. 6.