Qori seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin yaradıcısı

(əvvəli qəzetimizin 20 iyun 2010-cu il tarixli sayında

2. Günahsız məhbus

-Əmi, Vəli dayıya deynən ki, Nüsrətin kiçik qardaşı Cümşüd Əfəndizadə də burdadı...

Hər dəfə nəzarətçi içəri girəndə yeniyetmə bu sözləri təkrar edir, ona yalvarırdı. Üç gün idi ki, bu günahsız gənc karvansara-dustaqxanada əzab-əziyyət çəkirdi. Üç gün idi gözü qapıda qalmışdı. Ancaq bu Vəli dayı kim idisə, nə nəzarətçi ondan bir xəbər deyirdi, nə də onun özü gəlib çıxırdı. Yeniyetməni sayıb məhəl qoymayan nəzarətçi heç elə bil onu eşitmirdi, ona cavab da vermirdi.

Gündə üç-dörd dəfə içəri girən yaşıl furajkalı nəzarətçi qışqıra-qışqıra bu böyük karvansaradakı yüzə yaxın dustağı cərgəyə düzür, kefi istədiyi adamları seçib aparırdı. Aparılan dustaqları karvansaranın çöl divarları dibindəcə güllələyirdilər. Yaşıl furajkalı nəzarətçi hər dəfə içəri girəndə hamı səksəkə ilə yerindən durardı. Dustaqlar onun nəzərlərini, əl hərəkətlərini həmişə qorxu içində izlərdilər. Barmağını tuşladığı adam bir daha geri qayıtmazdı.

Üsyanla əlaqədar şəhər əhalisinin çoxu Gəncə dustaqxanasına doldurulmuşdu. Günahlı da, günahsız da. Qazax, Şamxor qəzalarından da buraya gətirilənlər var idi. Həbs olunanlar o qədər çox idi ki, şəhər dustaqxanası tutmadığından karvansaralar, məscid və mədrəsələr də dustaqxana kimi istifadə olunurdu. Üsyanın əsas təşkilatçıları 1918-ci ildə Azərbaycana köməyə gələn türk qoşunlarının baş komandanı Nuru Paşa, birinci Gəncə piyada diviziyasının generalları Cavad bəy Şıxlinski, Teymur bəy Novruzov, general-qubernator Əmirxan Xoyski, Sarı Ələkbər İmamquluoğlu, Qəmbər Bəhmənli, məşhur mülkədar Şamil bəy İsgəndərov, polkovnik Cahangirbəy Kazımbəyov və başqaları idilər.

Dəmir qapı açılanda hamı bir nəfər kimi ayağa durdu. Dərhal neçə-neçə göz, qorxu və vahimə ilə qırx-qırx beş yaşlı, qıvraq geyimdə əli mauzerli nəzarətçiyə dikildi. O, kinayə ilə gülümsünür, mauzeri əlində oyuncaq kimi saymazyana fırladırdı. Onun arxasındakı iki silahlı əsgər əmrə müntəzir dayanmışdı. Dustaqların heç biri cıqqırını çıxartmır, hamı vahimə ilə onun şəhadət barmağının kimə tuşlanacağını izləyirdi. Yenə on dörd yaşlı Cümşüd irəli yeriyib:

-Əmi, - dedi,- Vəli dayıya deynən ki, Nüsrətin qardaşı Əfəndizadə də burdadı...

-Yaxşı, gəl, - deyə bu dəfə səbri tükənən nəzarətçi onun üstünə qışqırdı. - Çıx, bayıra, özün deyərsən.

Dustaqlar bir-birinin üzünə baxıb, oğlanın dalınca heyfsləndilər. Oğlan ölümcül addımlarla irəli yeridi. Birdən nəzarətçi sürətlə geri çıxıb çöldə dayandı.

- Çıxın, hamınız çıxın! - deyib çöldən içəriyə bağırdı. - Heç nə götürmək lazım deyil...

Həyətdə bir-birinə sıxılan dustaqlar günəşə boylanır, yayın isti havasını acgözlüklə udurdular.

Nəzarətçi həyətdə tökülmş pryanikləri göstərib:

-Buyura bilərsiniz, cənablar, bu da musavatın sizə göndərdiyi hədiyyə, buyurun, nuş edin. Üç gün ac-yalavac qalan dustaqlar sel kimi irəli cumdular. On dörd yaşlı Cümşüd zorla iki-üç pryanik götürə bildi. Yenidən hamını karvansara-dustaqxanaya doldurdular. Nəzarətçi içəriyə ötəri göz gəzdirib qapını örtmək istəyəndə Cümşüd yenidən yalvardı:

-Əmi, Vəli dayıya deynən ki...

Qapı taqqıltı ilə onun üzünə bağlandı. Bu dəfə də naümid qalan gənc geri qayıdıb özünə sığınacaq elədiyi tağın küncündə oturdu.

-Cümşüd, ay oğul...

Oğlan tez qapıya baxdı, ətrafına boylandı.

Hamı üçbir, dördbir söhbət edirdi, kimisi də fikir-xəyal içində uzanmışdı.

-Mənəm, səni çağıran, oğul...

Onunla üzbəüz oturan ağ saqqallı, eşmə bığlı qoca üç gündə bir nəfərlə belə kəlmə kəsməmişdi. Bu şux geyimli, qədd-qamətli kişi bütün günü dinməz oturur, heç kəsə qaynayıb qarışmırdı. Diqqətlə baxan olsa onu öz-özünə danışan görərdi. "Axı, mənim nə günahım, nə iş görmüşəm. Mən musavat partiyasındakı hansı xidmətlərimə görə bu cəzanı çəkməliyəm. Nə səbəbə məni həbs ediblər".

Bütün günü ürək ağrısı ilə öz-özünə inləyə-inləyə danışan qarayanız qocaya Cümşüdün yazığı gəlirdi. Durub onunla yanaşı oturdu.

-Bala, sən hardan bura düşmüsən?

Cümşüd elə bil dindirilməyə bənd idi. Ağlaya-ağlaya:

-Mən Nüsrətin qardaşıyam...

-Nüsrət kimdi, qardaşın da burda işləyir?.. - qoca kinayə ilə soruşdu.

-Yox, qardaşımı öldürdülər, bunlar bu...- söymək istədi. Qorxu içində ətrafına boylanıb, qabağa əyildi. - Bunlar, daşnaklar öldürdülər.

-Qardaşın harada işləyirdi?

-Müəllim idi, həm də Dörd- yol küçəsindəki məktəbin müdiri idi. - Yenə qabağa əyilib sakitcə: - bolşevik idi, - dedi.

Qoca zəndlə gəncə baxıb:

-Adı, familiyası necə idi?

Cümşüd ürəkləndi, qocanın qardaşını tanıdığını zənn edib ağlamsınan bir səslə:

-Nüsrət, - dedi, - Nüsrət Əfəndizadə.

-Gəncənin hansı məhəlləsindənsiniz?

-Heç birindən. Biz Şamaxılıyıq. İnişil orda erməni-müsəlman davası oldu. Daşnaklar Şamaxını yandırdılar. Biz də ev-eşiyimizdən didərgin düşdük. Kürdəmirə, ordan da Ağdaşa gedib bir qohumumuzgildə qaldıq. Dolana bilmədik. Dayım Camo Cəbrayılbəyli burda olur. Əlacsız qalıb ona pənah gətirdik. Bir həftə onu tapa bilmədik. Şah Abbas məscidinin həyətində qaldıq. Nəhayət, Camo dayını tapdıq. O, bizə Ozan küçəsində bir ev kirayələdi. Məni aptekdə işə düzəltdi. Nüsrət də müəllim işləyirdi. Bir ildən sonra Dördyol küçəsindəki ibtidai məktəbin müdiri oldu.

Vəziyyətimiz yenicə babatlaşırdı ki, bir gün obaşdan atışma səsinə oyandıq. Gündüz saat ikiyə kimi atışma kəsmədi. Küçələr silahlı adamlarla dolu idi, şəhəri mühasirəyə aldılar. Qardaşımın müəllim dostarı da bizə toplaşmışdılar. Günortadan sonra qaçıb şəhərə çıxdım, küçələr meyitlə dolu idi. Bəzilərini XI Ordu əsgərləri yorğan-döşəkdə öldürüb çölə atmışdılar. Səhərisi Bakıdan zirehli qatar gəldi. Vağzalyanı rayonda Musavat əsgərləri ilə XI Ordu döyüşçülərinin vuruşması gedirdi. Altı gün gecə-gündüz vuruşma kəsmədi. Qırmızılar pulemyotun gücünə yavaş-yavaş şəhəri aldılar, musavatçılar geri çəkilməyə başladılar.

Biz məktəbin zirzəmisinə dolmuşduq. XI Ordu əsgərləri qarşılarına çıxan canlını sorğusuz güllələyirdi. Bir azdan məktəbin böyük darvazası bərk-bərk döyüldü. Məktəbin xidmətçisi qoca bir kişi idi. Onu göndərdilər ki, get, darvazanı aç. Qoca darvazanı açan kimi vurub öldürdülər.

Qardaşım Nüsrət rus dilini yaxşı bilirdi. Vəli Xuluflu və İbrahim Eminbəyli ilə dostluq eləyirdi, qırmızılara rəğbəti vardı. Müəllim yoldaşları dedilər ki, rusca bilirsən, onların partiyasının həvəskarısan, çörəklə çıx onların qabağına sənə dəyməzlər. Nüsrət getdi. Darvazanın qabağına çatan kimi XI Ordu geyimində bir əsgər onu ermənicə söydü və güllələdi. Gəlib zirzəmini güllələdilər. Biz hamımız ağzıüstə uzandıq, xoşbəxtlikdən heç kimə güllə dəymədi. Bayıra çıxartdılar. Ögey qardaşımın qızı Gülsüm xanım da biznən idi, onun qulağından sırğanı, barmağından üzüyünü dartıb çıxartdılar. Onu ayırıb İran konsulluğunun həyətinə apardılar, məni də bura gətirdilər.

-Atan Şamaxıda harada işləyirdi?

-Məhkəmədə katib idi. Ancaq onu şair kimi daha yaxşı tanıyırlar. Ağaəli bəy Naseh, bəlkə eşitmisiniz, Əfəndizadə...

Qocanın sifəti bulud arxasından çıxan günəş kim açıldı. Təəccüb və maraqla oğlanın əlindən yapışdı. Köksünü ötürüb kədərlə, daxili həyəcanla əli əsə-əsə alnını övkələdi. Ürəyi zəif adamlar kimi ağır-ağır nəfəs aldı. Onun qəlbi qüssə ilə dolurdu. Taleyin hökmünə bax, - deyə fikirləşdi. Uzun illər məktub vasitəsilə dostluq elədiyim Ağaəli bəyin oğlu ilə gör harda görüşdüm?.. Firidun bəy Köçərli ötən əsrin sonlarından ta 1914-cü ilə kimi Şirvan şairi Ağaəli bəy Nasehlə məktublaşmışdı. O, dostundan aldığı məktublar əsasında öz ədəbiyyat tarixində "Şirvan şairləri" fəslini yazmışdı. Hətta "Ağaəlibəy Naseh" məqaləsində onun şeirlərinin qayət dərəcədə gözəlliyini, rusca savadlı bir şəxs olub Şamaxının müslih divanxanasında qulluq etdiyini xatırlayırdı. Ağaəli bəyin ona köməkliyini isə ayrıca qeyd edirdi:"Xüsusən Ağaəlibəyin haqqı bizim boynumuzda artıq dərəcədədir ki, Şamaxı şüərasının tərcümeyi-hallarına dair bir çox məlumat bizə cəm edib göndərmişdi. Bu barədə ol cənabə səmimi-qəlbdən razılıq izhar edib, cənab haqqdan ona xoşbəxtlik və tuli-ömr mərhəmət olunmağını təmənna edirik".

Gecdən gec xəyaldan ayrılan Firidun bəy oğlanı sakitcə ağlayan görüb:

-Ağlama, oğlum, - dedi, - ağlama, həyatın enişi, yoxuşu çoxdu. Bu da bir bəladı gəlib bizi tapıb. Ondan nə qaçıb qurtarmaqla uzaqlaşa bilərsən, nə də axtarmaqla taparsan. Bəla elə şeydi ki, o özü gəlib səni tapar. Bircə səbirli olmalı. Yeri gələndə canavar arasında aslan olmaq gərəkdir. Sən cavansan, ehtiyatlı ol, özünü hayıf edərsən. Atanın bir müxəmməsi yadıma düşdü. Yazır ki, dünyanın işləri qaydasınca getmir. Haqqın yerini nahaq tutub. Rəhmətlik elə bil bizim bu günümüzü, vəziyyətimizi görüb, bilib yazıb.

Basıb aləmləri bidadü ədalət yoxdur,

Qövllər gizb, əməl ləğv, sədaqət yoxdur.

Həsədü büğzdən özgə dəxi adət yoxdur.

Heç bir kəsdə vəfa, sidqü dəyanət yoxdur,

Nasəza föhşü izə, qeybətü böhtan görürəm.

-Atamın dostusunuz, onu hardan tanıyırsınız?

-Dostu deyəndə ki... Mən Qoridə yaşayanda Şirvan şairləri ilə məktublaşırdım. Mirzə Sabirlə, Abbas Səhhətlə, Məhəmməd Tərrahla müntəzəm olaraq yazışırdıq. Onlar mənə öz yazılarından başqa qədim təzkirə və çünklərdə itib-batmaqda olan Şirvan şairlərinin şeirlərini göndərərdilər.

-Demək siz də şairsiniz? - səbri çatmayan Cümşüd maraqla soruşdu.

Firidun bəy gülümsündü. Ani olaraq baxışlarını oğlanın üzündən çəkdi. Cümşüd öz sualı ilə elə bil onu pis vəziyyətdə qoymuşdu. Oturmaqdan uyuşmuş ayağını irəli uzadıb:

-Bilmirəm, səni necə başa salım, -dedi. - Mən şair deyiləm. Mən şairlərə, şeirə, sənətə qiymət qoyan adamlarla məktublaşıram. O ziyalılardan şəxsən kitabxanalarında, arxivlərində olan materialları alıb ədəbiyyat məcmuəsi, ədəbiyyat tarixi yazıram. Belə sənət sahibinə ədəbiyyatşünas, ədəbiyyat toplayıcısı deyirlər. Onu bil ki, oğul,"bir millətin ədəbiyyatı, demək olar ki, onun məişətinin ayinəsidir. Hər millətin dolanacağını, ovzal-məişətini, dərəcəyi-tərəqqisini, mərtəbəyi-kamalını, qüdrət və camalını onun ədəbiyyatından bilmək olar".

Atanla da belə tanış olmuşuq. Atanın məndə şeirləri çoxdu. Şirvan şairi Məhvəşi, Zülali, Vaiz Əfəndi Şirvani, Əsgər Şirvani, Nəbi Əfəndi Şirvani, Hümmət Şirvani, Asəf Şirvani, Nəsimi Şirvani, Məhzun Şirvani, Molla Qədir Hacı Şirvani və qeyriləri haqqında nə yazmışamsa, rəhmətlik atan Ağaəli bəyin xidməti sayəsindədir. Firidun bəy nəyisə xatırlayırmış kimi, gülümsünüb sözünə davam etdi:- Bir gün atandan yenə məktub aldım. O, Naseh təxəllüslü bir şairin şeirini də göndərmişdi. Şeir qayət dərəcədə xoşuma gəldi. Dərhal ona məktub yazıb xahiş elədim ki, həmin şairin nə qədər şeiri varsa göndərsin. Sağ olsun, göndərdi. Ancaq bir neçə gündən sonra Səhhətdən aldığım məktub məni heyrətdə qoydu. O yazırdı ki, şeirlərini "Naseh" təxəllüsü ilə imzalayan Ağaəli bəy Əfəndizadənin özüdür. Rəhmətlik atan çox təvazökar adam idi. Şirvan şairləri Sabir, Hadi, Səhhət, Tərrah onu öz aralarında zarafatla, "Mizanüş-şüəara", yəni şairlərə qiymət verən ən düzgün tərəzi adlandırırlarmış.

Firidun bəy özünə həmsöhbət tapdığına sevinirdi. Ac, susuz olmasına baxmayaraq, kefi bir az açılmışdı. Danışıb ürəyini boşaldan Firidun bəy özündə bir yüngüllük hiss edirdi. Bir tərəfdən isə qarşısında nəzakətlə əyləşən dostunun oğluna baxanda yanıb-yaxılırdı. Bunun nə vaxtıdı, həbsxana küncündə çürüyür. Zəmanənin üzü qara olsun. O qədər qarışıqlıqdı ki...".

-Son vaxtlar atan gərək ki, məhkəmədə işləyirdi? - xəyaldan ayılan Firidun bəy yenidən dostu haqqında soruşdu.

Bəli, "Mirovoy sudya"nın idarəsində katib idi. Atamı məhv eləyən də bu vəzifə oldu. Ailəmiz böyük idi, altı baş idik. Üstəlik də beş baş olan Camo dayımgilin aiəsi ehtiyac içində idi. Maaşla on bir baş ailəni o ağır illərdə atam güclə saxlayırdı. Kobud və kimsəni adam saymayan sudya Jurpinski ilə işləməyi atam özünə təhqir sayırdı. Sudya Şamaxıda heç kəslə hesablaşmır, hətta ən bacarıqlı, maarifpərvər müsəlman ziyalılarını belə təhqir edirdi.

Atam hər gün evə gələndə şikayət edirdi, yeməyini belə çox iştahasız yeyərdi:

-Mənim otuz illik məhkəmə idarəsindəki xidmətimin nadan Jurpinskinin gözündə bir qara qəpik qədər qiyməti yoxdu. - Atam son illər lap əsəbi olmuşdu. Allah kəssin, - deyirdi, - belə qulluğu, bu qulluq adamı lap mal edərmiş.

Bir dəfə evə lap əsəbi gəldi. Sabah, - dedi - gedib o vicdansızın üzünə tüpürüb, bu olmazın həqarətdən qurtaracam. Səhərisi qulluqdan azad olmaq üçün ərizə verən atam Jurpinskini bərk təhqir etmişdi. Evə qayıdanda əsəbdən tir-tir əsirdi. Halsız yatağa uzandı.

-Oğul, -dedi, - mal kimi qulluq edib yaşamaqdansa kişi kimi ölmək yaxşıdır. Bütün günü od-alov içində çırpındı, danışdı. Axşamüstü yaş dolu gözlərini tavana zilləyib birdəfəlik susdu.

Divara söykənən Firidun bəy söhbətin ağrı-acısından gözlərini yummuşdu. Dinib-danışmırdı. Atasının faciəsini söyləyən Cümşüd də susmuşdu. O, gözlərində gilələnən yaşı əlinin dalı ilə silir, axşamın toranında həmsöhbətini alayarımçıq görə bilmirdi. Birdən avazla dustaqxananı bürüyən mahnının səsinə gözlərini açdı. Arakəsmənin o üzündə bir dustaq yanıqlı-yanıqlı oxuyurdu:

Mən aşiq, Gəncəm haray,

Tiflisdən gencəm, haray!

Dustaq canım çürüdü,

Mənə bir əncam, haray!

Tən ortadakı yoğun tağın dibində üç-dörd nəfər baş-başa oturmuşdu. Tez-tez bir gəncin çiyninə toxunur və təkidlə:

-Cəmil, sən allah, bir oxu, o yazığın səsinə səs ver. Sənin ki, yaxşı səsin var. Bir ağız oxu, sən allah, ürəyimiz partladı, - deyirdilər.

Cəmil deyilənin zil səsi karvansaranı qəfildən başına götürdü:

Gəncənin küçələri,

Banlamaz beçələri.

Necə sənsiz yatım mən

Bu uzun gecələri?

Qapı bərkdən döyüldü. Yarısınıq pəncərədən dalbadal atılan güllələr tavandan qopardığı suvaqqarışıq daş qırıntılarını yerə tökdü.

Kim idi bu yaşılpapaq nəzarətçi?

1920-ci il mayın 26-dan 30-dək olan Gəncə qiyamında XI Ordu sıralarına soxulmuş mauzerçi-müstəntiq Liberman. O, bu qarışıq vaxtda bəzi rəhbərlərin hörmətini qazandı. Özünü onlara sadiq göstərib XI Ordunun xüsusi şöbə rəisi kimi məsul vəzifəyə irəli çəkildi. Əlinə girəvə düşdüyünü görən Liberman Sovet hökuməti adından istifadə edərək Azərbaycanın qiymətli oğullarının kimisini güllələyir, kimisini də zindanda çürüdürdü. Elə adamları şübhə toruna salmışdı ki, onlar xalqın gələcəyi, düşünən beyni idi. Ondan soruşan yox idi ki, əgər qiyam Gəncədə olubsa, yüz kilometr aralıda xalq müəllimi işləyən, heç vaxt siyasətə qarışmayan Firidun bəy Köçərli bu qiyamın necə təşkilatçısı, rəhbəri ola bilərdi?

Əslində, onun heyif almaq istədiyi üsyanın təşkilatçısı, Musavat generalı Cavad bəy Şıxlinski, jandarm idarəsinin hissə rəisi Sarı Ələkbər İmamqulu oğlu, Musavat xəfiyyə idarəsinin rəisi Qəmbər Bəhmənli, Gəncə alayının komandiri, polkovnik Cahangir bəy Kazımbəyov idi.

(ardı var)

Şəmistan NƏZİRLİ,

tədqiqatçı-jurnalist

Xalq qəzeti.- 2010.- 11 iyul.- S. 6.