Azərbaycan milli mətbuatı - 135

"...Millət sizə rəhmət oxuyacaq"

1907-ci ilin dekabrında - H.B.Zərdabinin vəfatından bir neçə gün sonra Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev "Ağa Məhəmməd şah Qacar" faciəsinin uğurlu tamaşası ilə bağlı onu şöhrətpərəstlikdə ittiham edən bir tənqidçiyə cavabında yazmışdı: "Mənim şöhrətə ehtiyacım yoxdur və nə qədər millətə qələm ilə qulluq eləsəm də, mərhum Həsən bəy Məlikovun elədiyi xidmətlərin yüzdə birini edə bilməyəcəyəm; nə qədər Həsən bəy şöhrət qazanmışdı, onun yüzdən birini də mən qazanaram".

Böyük yazıçının millətə xidmət etməyin və bunun müqabilində halal şöhrət qazanmağın nümunəsi kimi Həsən bəy Zərdabini yada salması təsadüfi deyildi. H.B. Zərdabi bu haqqı bütün cəfakeş həyatı və fədakar fəaliyyəti ilə qazanmışdı. Ancaq Əbdürrəhim bəyin sözləri həm də ikili məna daşıyırdı, çünki əslində Həsən bəy sağlığında millət üçün elədiklərinin qədir-qiymətini layiqincə almamışdı. Yalnız bu fani dünyadakı məşəqqətli həyatı başa çatanda xalq sanki kimi itirdiyini anlamış, Həsən bəyə o çağacan müsəlman dünyasında görünməmiş əzəmətli bir dəfn mərasimi təşkil olunmuşdu. Xalqa xidmət yolunu seçən Həsən bəy hələ sağlığında bu yolun keşməkeşlərini əvvəlcədən görərək yazmışdı: "Öz işinə qiymət, yəni mükafat umma. Səni tərifləyib göylərə qaldıracaqlarını düşünmə. Xalq üçün işlə. Onda o, ardınca gedəcək və sənin qədrini biləcək".

Hər bir xalqın tarixinə onun ictimai-mədəni həyatının ən önəmli hadisələrindən sayılan teatr və mətbuatın yaradıcısının, xeyriyyə cəmiyyəti və məktəb şəbəkəsi təşkilatçısının adları qızıl hərflərlə yazılır. Azərbaycan, bəlkə də, dünyada yeganə ölkədir ki, bu şərəfli missiyaların hamısı eyni bir şəxsə - məhz Həsən bəy Zərdabiyə nəsib olmuşdu. Başqa sözlə desək, Həsən bəyin bu böyük mənəvi hünərlərindən təkcə biri də xalqımızın tarixində onun şərəfli bir yer tutması üçün kifayət edərdi.

Ancaq reallıq başqa cür idi. 1925-ci ildə ilk Azərbaycan qəzetinin - "Əkinçi"nin nəşrə başlamasının 50 illiyi tamam olurdu. Milli mətbuatımızın bu ilk böyük yubileyi sovet respublikasında layiqincə qeyd olunmadı. Həsən bəyin ömür-gün yoldaşı Hənifə xanımın 1925-ci ildə yazdığı memuar və maarifpərvər ziyalı və pedaqoq Fərhad Ağazadənin "Kommunist" qəzetinin təşəbbüsü ilə 1926-cı ildə çap olunmuş kitabçası nəzərə alınmasa, bu tarixi hadisə, demək olar ki, sükutla qarşılandı.

Ancaq Vətəndən uzaqlarda - Parisdə siyasi mühacir həyatı yaşayan milli azadlıq hərəkatının və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin liderlərindən biri olmuş, Həsən bəyin kürəkəni və məsləkdaşı Əlimərdan bəy Topçubaşov bu əlamətdar ildönümünə həsr edilmiş yarı memuar, yarı araşdırma xarakterli "Azərbaycanın mayakı" adlı dəyərli bir əsər qələmə aldı. Burada ictimai fikir tariximizlə, H.B.Zərdabinin həyat və mücadiləsi ilə bağlı bir sıra dəyərli, indiyəcən geniş oxucu kütləsinə məlum olmayan faktlar öz əksini tapmışdır.

Bu tədqiqatı nə Vətəndə, nə də xaricdə çap etdirmək niyyətində və ümidində olmayan Əlimərdan bəy onu böyük qızı - H.B.Zərdabinin böyük nəvəsi Sara xanıma hədiyyə etmişdi. Orijinalı rus dilində yazılmış bu qiymətli əsər uzun illərdən sonra ilk dəfə 2002-ci ildə " Literaturnıy Azerbaydjan" jurnalında dərc edilmişdir. Mətbuat tariximizin bir sıra mühüm məqamlarına işıq salan bu qiymətli mənbə ana dilimizdə 2009-cu ildə "Xalq qəzeti"nin 21-26 iyun nömrələrində Ərşad Əzimzadənin, 2010-cu ildə isə "525-ci qəzet"in may-iyun nömrələrində filologiya elmləri doktoru Vilayət Quliyevin tərcüməsində "Azərbaycanın yolgöstərəni" adı ilə oxuculara təqdim olunmuşdur.

Sovet dövründə "Əkinçi" qəzetinin və H.B.Zərdabinin sonrakı yubileyləri yada salınmamış, otuzuncu illərdə hətta məzarı da yerlə yeksan edilmişdi. Yalnız sovet-bolşevik rejiminin repressiv xarakteri bir qədər yumşaldıqdan sonra, 1957-ci ildə Həsən bəyin cəsədi indiki layiqli yerində - Fəxri Xiyabanda yenidən dəfn edilmişdi...

Moskva Universitetini bitirərək xalqına xidmət üçün böyük arzularla Vətənə dönən gənc Həsən bəyin üzləşdiyi sərt reallığı Ə.B.Topçubaşov belə təsvir edir: "...Hələ mövcud şəraitin mahiyyətinə dərindən varmadığı, lakin xalq üçün faydalı olmağı qəti qərara aldığı ilk vaxtlarda Həsən bəy hər şeydən öncə Qafqaz idarəçiliyində hökm sürən özbaşınalıq və dərəbəyliklə, məhkəmələrdəki qanunsuzluq və rüşvətxorluqla, hərc-mərclik və nizamsızlıqla, nəhayət, bütün bunların mənbəyi olan cahillik və hüquqsuzluqla, kütlələrin mədəni və iqtisadi səfaləti ilə tanış olmalı idi".

Əvvəlcə qüvvəsini hüquqsuzluğa qarşı mübarizə, indiki terminologiya ilə desək, hüquq müdafiəçiliyi işi üçün səfərbər edən, vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olan Həsən bəy sonra ilk növbədə cəhalətə qarşı mübarizənin vacibliyini dərk edərək müəllimlik peşəsini seçdi.

Bakı realnı gimnaziyasında müəllim işləyərkən 1873-cü ilin Novruz bayramı günlərində şagirdləri ilə birlikdə ilk teatr tamaşası hazırlamaqla Azərbaycanda peşəkar teatrın əsasını qoyan Həsən bəy böyük ustadı Mirzə Fətəli Axundovun qaldırdığı maarifçilik bayrağını daha yüksəklərə ucaltmaq, millətini tərəqqi yolunda daha irəliyə aparmaq üçün ən təsirli vasitə kimi mətbuatın yaradılmasını görürdü: "Elmsiz bu zəmanədə dolanmaq mümkün deyil. Ələlxüsus bizim yerlərdə ki qonşularımız elm təhsil edib günü-gündən irəli gedir, bizim əlimizdə olan mülkü malımıza sahib olurlar və bir az vaxtdan sonra biz onlara rəncbərlik edib, onların malını daşımaqdan ötrü kirəkeşlik edəcəyik.

Belədə nə qayırmalı? Hər kəsi çağırıram gəlməyir, göstərirəm görməyir, deyirəm qanmayır. Axırda gördüm ki, onları haraylayıb çağırmaqdan, onlara deməkdən başqa qeyri əlac yoxdur. Olmaz ki, mənim sözümü eşidənlərdən heç biri qanan olmasın.

...Belədə qəzet çıxarmaqdan savayı bir qeyri-əlac yoxdur ki, kağız üstə yazılmış doğru sözlər qapı-pəncərələrdən o iman mənzillərinə çata bilsin. Heç olmaz ki, doğru söz yerdə qalsın. Hər ildə on qəzet oxuyandan birisi oxuduğunu qansa, onların qədəri ilbəil artar".

Lakin bu böyük ideyanı həyata keçirmək ilk baxışda göründüyü qədər də asan məsələ deyildi. İmperiya əsarətdə saxladığı türk-müsəlman xalqlarının ictimai oyanışına təkan verə biləcək belə bir qüdrətli vasitənin meydana çıxmasına imkan yaratmaq istəmirdi. Buna görə də hökumət dairələri əvvəlcə Həsən bəyə rus dilində qəzet buraxmağı "məsləhət gördülər". Lakin Həsən bəyin öz niyyətindən dönmədiyini gördükdə məsələni süründürməçiliyə saldılar. Qəzetin nəşrinə icazə verilməsi prosesi bir neçə il çəkdi. O zamankı Bakı qubernatoru general Staroselskinin Həsən bəyə rəğbətli münasibəti sayəsində maneələri dəf etmək mümkün oldu. Ancaq bununla da hər şey həll olunmadı. Məsələ ondadır ki, o zaman Bakıda türk dilində qəzet buraxmaq üçün texniki vasitələr və kadr potensialı yox idi. Texniki məsələlər yoluna qoyulandan sonra isə Azərbaycan dilini bilən çapçı, mürəttib tapmaq müşkülə çevrildi. Taleyin istehzası ilə Həsən bəy bu işə "müsəlman hürufatını alayarımçıq düzən Minasov adlı bir erməni"ni götürməyə məcbur oldu.

1875-ci il iyulun 22-də "Əkinçi" qəzetinin ilk nömrəsi çap olundu. "Mənim əvvəlinci köməkçilərimi" adlandırdığı şagirdləri yay tətilində olduğundan qəzetin fəhləlik işini də Həsən bəy özü görürdü. 1877-ci ilin 29 sentyabrına qədər nəşr olunan "Əkinçi"nin 1875-ci ildə 12, 1876-cı ildə 24, 1877-ci ildə isə 20 nömrəsi çıxmışdı. Qəzet ayda iki dəfə, 300-400 tirajla çap olunurdu.

Qəzetin əksər materiallarını H.B.Zərdabi özü yazırdı. Bununla belə, onun ətrafına o dövr Azərbaycan maarifçiliyinin əsas simaları olan Mirzə Fətəli, əqidə yoldaşları Seyid Əzim və Əhsənül-Qəvaid imzası ilə yazan Hacı Məmmədsadıq, tələbələri Nəcəf bəy Vəzirov və Əsgər ağa Adıgözəlov-Gorani kimi ziyalılar toplaşmışdılar.

Əsas amalı milli oyanış və yeni cəmiyyətin qurulması zərurətini təbliğ etmək olan Azərbaycan maarifçiliyinin bayraqdarına çevrilən "Əkinçi"nin ilk nömrəsində H.B.Zərdabi bu ideyanı ifadə edərək yazırdı: "Olmaz ki, dünyada həmişə bir qayda ilə rəftar olsun. Bizim zəmanə dəyişilməyi tələb edir".

Bu məqsədə çatmaq üçün ilk növbədə xalqı bir ideya ətrafında birləşdirmək lazım idi. Bütün ictimai-siyasi amal və əqidələri, mədəni-mənəvi dəyərləri gözdən salmadan etiraf etmək lazımdır ki, hər bir xalqı birləşdirən ən böyük amil onun ana dilidir. Azərbaycan dilində ilk qəzetin nəşri kimi mühüm və ağır bir işə başlayan Həsən bəy bununla həm də, Ə.B.Topçubaşovun sözləri ilə desək, "özünəməxsus qətiyyət və enerji ilə ana dilinin müdafiəsinə qalxdı. O, mövcud terminologiyanın imkan verdiyi tərzdə "Əkinçi"də fars və ərəb sözlərindən mümkün qədər istifadə etməməyə, istisnasız şəkildə təmiz türk-Azərbaycan dilində yazmağa çalışırdı".

Dil məsələsində Həsən bəyin mövqeyini Hənifə xanım belə xatırlayırdı: "Həsən bəy ömrünün axırına qədər saf türkcə tərəfdarı olmuşdur. Türk dilinə ərəb və fars kəlmələrinin qatılmasının əleyhinə idi. O, bu barədə çox yazmışdır. Onun"Əkinçi"sinin dili bütün Qafqaz müsəlmanları arasında aydın anlaşılırdı".

Bu mənada "Əkinçi" qəzeti həm də ana dilimizin inkişafında yeni bir mərhələnin əsasını qoydu, Azərbaycan ədəbi dilinin yeni bir qolunu - publisistik üslubu yaratdı.

Həsən bəy "Əkinçi"nin nəşri ilə öz qarşısına qoyduğu, daha doğrusu zamanın onun qarşısına qoyduğu, məqsədləri yerinə yetirməyə nail ola bildi. Yenə də Ə.B.Topçubaşovun sözlərinə müraciət edək: "Əkinçi", həqiqətən də, doğma xalqının salnaməsinə çevrilmişdi. Təmiz, ləkəsiz güzgü kimi təmsil etdiyi milləti bütün təbii keyfiyyət və çatışmazlıqları, zəngin mədəni keçmişi, Şərqin böyük tarixi yolundakı bütün qəhrəmanlıq və faciələri, yad qüvvələrin hakimiyyəti altında üzləşdiyi məhrumiyyət və sarsıntıları ilə göstərirdi".

Dünyanın hər yerində olduğu kimi, Azərbaycanda da milli və ictimai azadlıq ideyaları maarifçilik hərəkatının qoşa qanadı idi. Bu gün də Azərbaycan cəmiyyətinin, millətimizin qarşısında bir nömrəli vəzifə kimi duran azad cəmiyyət, demokratik dövlət qurmaq ideyalarını ictimai təfəkkürümüzə ilk dəfə məhz bu hərəkatın ideoloqları gətirmişdilər. Söz, fikir, seçki, vicdan, şəxsiyyət azadlıqları, hüquq bərabərliyi anlayışları Azərbaycan ictimai mühitinə ilk dəfə onların yazılarında daxil olmuşdu.

Ədəbiyyatın yeni cəmiyyət quruculuğuna xidməti yeni ideyaların tərənnümündən daha çox köhnə cəmiyyətin, köhnəlmiş həyat normalarının tənqidi ilə mümkün olur. Buna görə də dünyanın hər yerində olduğu kimi, Azərbaycan ədəbiyyatında da maarifçilik dövründə satira aparıcı rol oynamağa başladı. Bu tənqid pafosuna, "milləti gözdən saldıqlarına" görə bəzən hətta indi də M.F.Axundovu, S.Ə.Şirvanini, H.B.Zərdabini, N.B.Vəzirovu, C.Məmmədquluzadəni, Ə.B.Haqverdiyevi, M.Ə.Sabiri, Ü.B.Hacıbəyovu qınayanlar tapılır. Ancaq başa düşmək lazımdır ki, milləti irəli aparmaq üçün tərəqqi yolunu tarixin tör-töküntülərindən təmizləmək zəruri idi. H.B.Zərdabinin bu yöndəki xidmətlərini Ə.B.Topçubaşov belə qiymətləndirir: "Zavallı xalqın hiylə və riya toruna salınmasına səy göstərən qara qüvvələr qəzet naşirinin diqqətini daha çox cəlb edirdi. Cahil mollalar, qolçomaqlar, yerlərdəki satqın hakimiyyət nümayəndələri, acgöz mülkədarlar, qudurğan bəylər, aralıq vəkilləri bir-birinin ardınca "Əkinçi"nin səhifələrinə çıxarılıb sorğu-suala tutulurdu. Ehtiyatlı ifadələrlə də olsa, məhkəmə və idarəçilik orqanlarının fəaliyyətindəki yarıtmaz cəhətlər tənqid olunurdu".

Sonralar M.Ə.Sabirin "Bəli, hüriyyət olan yerdə də insanlıq olur" misrası ilə bəyan etdiyi fikri H.B.Zərdabi müqayisə yolu ilə belə ifadə edirdi: "Nə qədər Avropa əhli bizim təki azadlıqdan bixəbər olub, o vaxtacan bizdən bədtər avam olub".

(davamı gələn nömrəmizdə)

İlham ABBASOV

Xalq qəzeti.- 2010.- 23 iyul.- S. 7.