Azərbaycan milli mətbuatı-135

"...Millət sizə rəhmət oxuyacaq"

(əvvəli ötən sayımızda)

Biz "Əkinçi"nin nəşrə başladığı tarixi yaddaşımızda qoruyur, milli mətbuatımızın yaranma günü kimi bayram edirik. Zərdabi yolunun davamçıları olaraq bu bayram bizim halal haqqımızdır. Ancaq "Əkinçi"nin niyə qapandığını (qapadıldığını) xatırlamasaq, dəyərləndirməsək, bu tarixi reallıqdan ibrət dərsi almasaq, Zərdabinin həqiqi varisləri adını daşımağa haqqımız çatmaz.

Qəzetin tutduğu milli dirçəliş yolunun imperiya hakimiyyətini təmin etmədiyi aydın bir həqiqətdir. Əslində, hakimiyyət belə bir qəzetin nəşrinə icazə verdiyi üçün çox tez peşman olmuşdu və onun fəaliyyətini hər vasitə ilə məhdudlaşdırmağa çalışır, qapatmağa bəhanə gətirdi. Zərdabinin ilk bioqrafı Fərhad Ağazadə haqlı olaraq yazırdı: "Həsən bəy məxarici mədaxilindən çox olan bir qəzetəyi davam etdirir, aldığı məvacibin çox qismini qəzətə üçün sərf edirdi. Çar hökuməti məmanət etməsə idi, Həsən bəy qəzetəyi müvəffəqiyyətlə özü öz məsarifini ödəyə biləcək bir halə vardıra biləcəkdi. Təəssüf olsun ki, çar hökuməti bu qəzetənin davam etməməsinə qərar vermişdi".

Hakimiyyətin mövqeyi aydındır, ancaq təəssüf ki, xalqın haqq yoluna xəyanət edərək yadelli ağalarına yalmanan mənsəbpərəstlər özümüzünkülərin içərisində də tapılırdı. Xalqın gələcəyi üçün çalışan qələm sahiblərinin avamlığa, savadsızlığa, mövhumatçılığa qarşı "Əkinçi"nin səhifələrində apardığı mübarizə özlərini bu millətin övladı sayan bəzi şəxsləri narazı salırdı. Qəribədir ki, azadlıq və tərəqqi əleyhinə səs ucaldanlar sıravi xalq kütləsinin içərisindən yox, "yüksək təbəqə"dən çıxan şair Həsən Qara Hadi, kapitan Sultanov, general Əlixanov kimi adamlar idi. M. F. Axundov və S. Ə. Şivraninin onlara cavablarını çap etməyə senzura icazə vermədi. Əlacsız qalan H. B. Zərdabi Həsən Qara Hadinin onun ünvanına göndərdiyi təhqiramiz həcvi nəzərdə tutaraq yazırdı: "Fikrim budur ki, bizim Zərdab kəndində bir daş qoydurub onun üstünə zikr olunan həcvi yazıdırım ki, gələcəkdə bizim övladlar o yadigara baxıb bilsinlər ki, mən nə zəhmət ilə milləti-islamı qəflətdən ayıltmaq istəyən vaxtda necə nadanlara rast gəlmişəm".

Təəssüf ki, cəhalət yolçularının "Əkinçi"yə və onun naşirinə qarşı şər davası yalnız həcv və təhqirlərlə bitmirdi. Onlar dövlət orqanlarına, jandarm idarəsinə böhtan dolu "donos"lar göndərməkdən usanmırdılar. Həsən bəy özü həmin günləri belə xatırlayırdı: "Müsəlmanların düşmənləri hər tərəfdən "Əkinçi"nin üstünə tökülüb onun bağlanmasına səy etdilər. Jandarma polkovnikinə hər gündə məndən və "Əkinçi"dən adsız donoslar göndərdilər".

Bunları bəhanə edən dövlət orqanları "Əkinçi"ni bağlamaq üçün tədbirlər görməyə başladı. Həsən bəyin üzərinə jandarm nəzarəti qoyuldu, qəzetə siyasi xəbərlər, ilk növbədə cərəyan edən Rusiya-Osmanlı müharibəsi haqqında informasiyalar dərc etmək qadağan edildi. Həmin günləri təsvir edərkən Ə.B. Topçubaşov yazır: "Həddini aşmış hakimiyyətin təqib, basqı və haqsızlıqlarına dözmək, bütün bunları cavabsız buraxmaq üçün böyük soyuqqanlılıq, səbr və dözüm tələb olunurdu. Hakim dairələrin vəhşi, yırtıcı təbiətinə yaxşı bələd olan Həsən bəy üçün doğma xalqının taleyi ilə bağlı çətin mənəvi əzablar dövrü başlanmışdı". Bütün bu şər və böhtan kompaniyasının məntiqi sonluğu isə o oldu ki, bir gün jandarm idarəsinə çağırılan Həsən bəy gəlib gördü ki, çapçısı erməni Minasov orada qəzetin siyasi xəbərlərinin "sətiraltı məna" daşıması barədə çuğulçuluq edir. Bununla da "Əkinçi"nin nəşri dayandırıldı.

Əslində hakimiyyət dairələrinin öz qurması olan bütün bu "donos"bazlıq oyunları və erməni çuğulçuluğu "Əkinçi"nin qapadılması üçün səbəb yox, bəhanə idi. Qəzetin amalını əks etdirən həqiqi məzmununu xarakterizə edərkən Ə. B. Topçubaşov yazır: "Həsən bəyin xalqı qəflət yuxusundan ayılmağa, cəhalət pəncəsindən xilas olmağa, sağlam və mədəni həyata, milli şüura səsləyən çağırışları "Əkinçi"yə xüsusi bir məna verirdi". Qəzetin qapadılmasının əsl səbəbi məhz bu "xüsusi məna" idi. İmperiya hakimiyyəti yaxşı başa düşürdü ki, qəflət yuxusundan ayılmış, öz haqqını dərk etmiş xalqı əsarətdə saxlamaq çətin, bəlkə də qeyri-mümkün olacaq.

Hənifə xanımın xatirələri bu məsələyə bir daha aydınlıq gətirir: "Hökumət onu ona görə işdən azad edirdi ki, bu insan müsəlman idi və qaranlıqda olan öz müsəlman qardaşlarını maarifləndirmək istəyirdi."

...Hökumət həmişə Həsən bəydən çəkinirdi. Yaşlı quberniya müşavirlərindən biri Həsən bəyə demişdi: "Biz istəyirdik, başınızdan neft töküb sizi diri-diri yandıraq. Siz olmasaydınız, bizim dilsiz-ağızsız qoyun sürüsü ilə işimiz asan olardı".

"Əkinçi"nin qapadılması və H. B. Zərdabinin sonrakı taleyindən bəhs edərkən bir məqama diqqəti cəlb etmək istərdik. Məsələ burasındadır ki, H. B. Zərdabi özü "Əkinçi"nin nəşri tarixindən bəhs edən və "Həyat" qəzetinin 28 dekabr 1905 və 2,3 yanvar 1906-cı il nömrələrində dərc olunmuş "Rusiyada əvvəlinci türk qəzeti" məqaləsində bir çox məsələlərlə, o cümlədən "Əkinçi"nin bağlanması və özünün Bakıdan uzaqlaşdırılması ilə bağlı tam həqiqəti deyə bilməmişdi. Unutmayaq ki, imperiya hakimiyyəti və senzura hökmranlığı hələ davam edirdi. Həsən bəy həmin məqalədə bu barədə belə yazmışdı: "Mən istəyirdim qəzetəni vəqtilə (müvəqqəti - İ.A.) bağlayıb dava qurtarandan sonra çıxardım. Amma müsəlmanların düşmənləri əl çəkmədilər. ... Dava qurtardı, amma mənim Bakıda qalmağım müşkül oldu. ... Belədə mən nə ki, "Əkinçi"ni dəxi çıxarda bilmədim, hətta Bakıda da qala bilməyib öz kəndimizə köçüb getdim". Sovet dövründə nəşr olunan bütün mənbələr, ədəbiyyat və jurnalistika tarixinə dair kitablar, H. B. Zərdabinin həyat və yaradıcılığı haqqındakı araşdırmalar, hətta xatirələr bu "həqiqəti" təkrarlayır: "Həsən bəy Bakıda qala bilməyib öz kəndlərinə köçüb getdi".

Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, Ə. B. Topçubaşovun "Azərbaycanın yolgöstərəni" əsərində "Əkinçi"nin qapadılması və Həsən bəyin sonrakı taleyi ilə bağlı indiyəcən üstündən sükutla keçilmiş bir sıra əhəmiyyətli məsələlərə aydınlıq gətirilir. H. B. Zərdabiyə qarşı təzyiqlərin get-gedə güclənməsindən bəhs edən Əlimərdan bəy daha sonra yazır: "Məhkəmə və cəzanı çox gözləmək lazım gəlmədi. Qafqaz canişinliyinin göstərişi ilə Həsən bəy Bakı real məktəbinin müəllimi vəzifəsindən azad edildi və beş illiyinə Stavropol şəhərinə sürgün olundu. Onun sevimli övladı "Əkinçi" isə həmişəlik qapadıldı".

Vətəndən və doğma xalqından uzaq düşməsi, vərdiş etdiyi mühitdən, həyat tərzindən və sevimli məşğuliyyətindən ayrılması, maddi cəhətdən tam müflüsləşməsi, daimi stress və mənəvi əzablar Həsən bəyin səhhəti, xüsusən də əsəb sistemi üçün təsirsiz ötüşmədi. O, sağlamlığını itirərək hələ orta yaşlarında ikən bir ilin içində saç-saqqalı tamam ağarmış, üzgün bir qocaya çevrilmişdi. Ancaq sonrakı illər göstərdi ki, bu iztirablar Həsən bəyin daxilindəki mübarizə əzmini və xalqına xidmət eşqini söndürə, şəxsiyyət və ləyaqətini sındıra bilməyib.

1881-ci ildə Həsən bəy Zərdab kəndinə qayıda bildi. Bu zaman onun cəmi 44-45 yaşı vardı. Keçirdiyi sarsıntılar nəticəsində səhhəti nə qədər pozulsa da, özünə qapanıb sakit ömür sürmək onun həyat amalına uyğun deyildi. Əvvəlcə kənddə məktəb açmaq istəyinə düşür, lakin icazə vermirlər. Amma Həsən bəy yenə də yolundan dönmür. Gəncliyində olduğu kimi kənd əhalisinin haqqını dövlət məmurlarının özbaşınalığından qorumaq üçün hüquq müdafiəçiliyi, ictimai vəkillik fəaliyyətinə başlayır. Bununla yanaşı həmin illərdə Tiflisin rusdilli mətbuatı, xüsusən "Obzor" qəzeti ilə əməkdaşlıq edir, soydaşlarının dözülməz həyat şəraiti, addımbaşı üzləşdikləri haqsızlıqlar barədə kəskin məzmunlu məqalələr çap etdirir.

Hər iki fəaliyyət forması Həsən bəy üçün ciddi təhlükə doğururdu. Xalqının haqqını tələb eləmək naminə o, yenə də həyatını və taleyini riskə qoymaqdan çəkinmirdi. Ə. B. Topçubaşov bu barədə yazır: "O, yenidən çox asanlıqla Qafqaz hakimiyyət dairələrinin hədəfinə çevrilə bilərdi. Onlar hələ "Əkinçi"nin yaratdığı baş ağrılarını yadan çıxarmamışdılar. Cəmiyyətdəki sakitliyi pozan, hökumətə problemlər yaradan ünsür kimi Həsən bəyin yenidən Qafqaz hüdudları xaricinə sürgün edilməsi üçün bəhanə axtarılırdı.

Haqlı olduğuna ürəkdən inanan, xalqa sona qədər sədaqətli xidmət yolundan çəkilməyi ağlına da gətirməyən Həsən bəy fəaliyyətini əvvəlki kimi əzmlə davam etdirirdi".

1896-cı ildə Həsən bəy Zərdabi əzablarla dolu 17 illik məcburi fasilədən sonra yenidən Bakıya dönə bildi. Həmin il onun kürəkəni Əlimərdan bəy Topçubaşov da Tiflisdən Bakıya köçmüş, Bakı dairə məhkəməsində iclasçı və vəkil vəzifələri tutmuşdu. Sonrakı il həm Həsən bəy, həm də Əlimərdan bəy Bakı Şəhər Dumasına üzv seçildilər. Əlimərdan bəy Hacı Zeynalabdin Tağıyevin maliyyələşdirdiyi rusdilli gündəlik "Kaspi" qəzetinin baş redaktoru oldu və 1897-ci ildən Həsən bəyin bu qəzetlə ömrünün sonuna qədər davam edən çox fəal əməkdaşlığı başlandı. Eyni zamanda həmin illərdə şəhər Dumasının üzvü kimi H. B. Zərdabi əhalinin hüquqlarının qorunması, abadlıq işlərinin görülməsi, müsəlman uşaqları üçün "rus-tatar" məktəbləri şəbəkəsinin yaradılması kimi mühüm layihələrin həyata keçirilməsinin təşəbbüskarı oldu.

"Əkinçi"nin son nömrəsində Həsən bəy oxuculara müraciətlə yazmışdı: "Biz naxoş olduğumuza görə bu ilin axırıncı nömrələri öz vaxtında çıxmayacaq və onların haçan çıxması məlum deyil". Burada Həsən bəy "biz" deyərkən şəxsən özünü nəzərdə tutmuşdu, amma bu gün tarixin yüksəkliyindən baxanda bu "biz" kəlməsinin həqiqətən bizim hamımıza, bütün cəmiyyətə aid olduğunun simvolikliyi aydın görünür. ... Və aradan ötən 135 illik zaman müddəti heç də hər şeyi dəyişə bilməyib. Sanki mətbuatın maarifçilik missiyası tamam unudulub. Söz azadlığından sui-istifadə edilərək siyasi, iqtisadi, sosial, mədəni, dil və s. baxımdan nə qədər savadsız və qərəzli yazılar çap olunur! Dini dəyərlərə qayıtmaq adı altında yenə də çox zaman mövhumatçılıq, təriqətçilik təbliğ edilir.

Azərbaycan milli mətbuatının 135 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidenti cənab İlham Əliyevin sərəncamında deyilir: "Azərbaycan milli mətbuatı bütün dövrlərdə həqiqət çarcısı olmuş, cəmiyyəti düşündürən problemləri, dövrün qabaqcıl ideyalarını və mütərəqqi fikirlərini əks etdirmiş, xalqımızın maariflənməsində, milli və bəşəri dəyərləin təbliğində mühüm rol oynamışdır.

Mürəkkəb, lakin şərəfli inkişaf yolu keçmiş milli mətbuatımız həmişə xalqımızın şanlı tarixinin güzgüsü olmuşdur".

Bu sözlər müasir Azərbaycan jurnalistikasının qarşısına böyük vəzifələr qoymaqla onun məsuliyyətini daha da artırır.

H. B. Zərdabi yazırdı: "Üç ildir "Əkinçi" qəzeti fəryad edir ki, ay qardaşlar, elm öyrənin, yoxsa zindəganlıq cəngində özünüz, millətiniz, məzhəbiniz bərbad olacaqdır. İndiki bəzi qəzetləri oxuyanda görürsən ki, nəinki üç, hətta yüz otuz beş ildən sonra da bu həqiqətləri başa düşməyənlər var.

Sadəcə qəzet buraxmaq yox, avamlığı, mövhumatçılığı, xurafatı, yalançılığı, elmsizliyi ifşa edən "Əkinçi"nin ideya ənənələrini davam etdirmək lazımdır. "Əkinçi"dən yüksək insani ləyaqət və yazı mədəniyyəti öyrənərək mətbuatı şər, böhtan, söyüş, təhqir və iftira məzmunlu cızma-qaralardan xilas etmək gərəkdir.

Həyatı boyu çəkdiyi bütün məşəqqətlərə baxmayaraq, tale Həsən bəyə "Əkinçi" ilə səpdiyi maarif və mədəniyyət toxumlarının ilk cücərtilərini görmək xoşbəxtliyi bəxş etmişdi. Tale ona Azərbaycanda peşəkar teatrın və peşəkar mətbuatın formalaşmasının, məktəb şəbəkəsinin, xeyriyyə cəmiyyətlərinin yaranmasının canlı şahidi olmaq, yeni meydana çıxan milli ziyalı təbəqəsi üçün ağsaqqal və məsləhətçi missiyasını yerinə yetirmək səadəti vermişdi.

1901-ci ildə Bakıda H. B. Zərdabinin təşəbbüsü, H. Z. Tağıyevin vəsaiti ilə ilk müsəlman qız məktəbi açılmış, Həsən bəyin ömür-gün yoldaşı Hənifə xanım onun ilk müdirəsi olmuşdu.

1906-cı ildə H. B. Zərdabinin təşəbbüsü və sədrliyi ilə Bakıda Azərbaycan müəllimlərinin ilk qurultayı keçirilmişdi.

Həsən bəyin qızı Qəribsoltan xanım atası haqqında xatirələrində yazırdı: "Ömrünün qüruba yaxınlaşdığı günlərdə atam üçün ən böyük təsəlli və yüngüllük fəaliyyətinin başlanğıcında olduğu kimi təklikdə qalmaması idi. Onu tək- tənha başladığı işə və vəsiyyətlərinə sadiq olan sevimli şagirdləri əhatə etmişdi. O, artıq xalqın çoxəsrlik cəhalət yuxusundan ayıldığını, öz müdafiəsinə qalxdığını görürdü".

H. B. Zərdabi həmin "sevimli şagirdlərinə" - dövrünün gənc ziyalılarına müraciətlə yazırdı: "Ey elm təhsil edən cavanlarımız! Doğrudur, bizim vətən qardaşlarımız ilə üns tutmaq çətindir, siz danışığınızı onlar başa düşməyib, ətfalınızı şəriətə namüvafiq hesab edib, sizə kafir deyib incidəcəklər. Pəs ləzzəti-dünyaya tamah etməyib, öz qardaşlarımızı əməli-xeyrə vadar edin, qoy şuəralar sizi həcv etsin, mollalar lənət oxusun, əvamünnas daşa bassın, siz millət üçün zəhmət çəkirsiniz və beşəkk, gələcəkdə millətin gözü açılanda sizi şəhid hesab edib, sizə rəhmət oxuyacaq".

Əlbəttə, bu rəhmətdən ən böyük pay elə Həsən bəyin öz ruhuna düşür.

İlham ABBASOV

Xalq qəzeti.- 2010.- 24 iyul.- S. 7.