Azıx dünya arxeologiyasında

Alimlərin apardıqları kompleks elmi tədqiqatlar zamanı Azərbaycan ərazisinin ən qədim tarixə və mədəniyyətə malik olması elmi faktlarla sübuta yetirilmişdir. Respublikamızın ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində bəşər tarixinin müxtəlif inkişaf mərhələlərinə aid çox zəngin maddi mədəniyyət qalıqları və abidələri aşkara çıxarılaraq tədqiq olunmuşdur. Onların çoxu əsrlər boyu torpağın altında, mağara düşərgələrində, təbiətin qoynunda öz sirlərini insanlardan gizli saxlamışdır. Diqqətəlayiq haldır ki, Azərbaycan ərazisində ibtidai insanın meydana gəlməsi, inkişafı və formalaşması tarixinin tədqiqi istiqamətində də çox böyük elmi uğurlar əldə olunmuşdur. Tapılmış arxeoloji mənbələr əsasında Azərbaycanın ən qədim tarixi, insanlığın ilkin inkişaf mərhələləri, ulu sakinlərin maddi və mənəvi mədəniyyət qalıqlarının ayrı-ayrı xüsusiyyətləri öyrənilir və tədqiq olunur.

Son illərdə Azərbaycan ərazisindən tapılmış maddi mədəniyyət qalıqları əsasında respublikamızda ibtidai insanların 2,5 milyon il bundan əvvəllərdən yaşamağa başlamaları elmi faktlarla sübuta yetirilmişdir. Halbuki, 1953-cü ilədək respublikamızın ərazisində ibtidai insan düşərgələrinin olmadığı və burada ilk sakinlərin yaşamadıqları göstərilirdi. Lakin Azərbaycan alimlərinin apardıqları arxeoloji tədqiqat işləri bu fikrin yanlış və əsassız olduğunu göstərdi, respublikamızın ərazisinin ilk ibtidai insanın yarandığı və formalaşdığı ərazilərdən biri olduğunu, paleoantropoloci və paleontoloji tapıntılarla sübuta yetirildi. Eyni zamanda, Azərbaycan ərazisində qədim sivilizasiyanın özünəməxsus xüsusiyyətləri olduğunu və bunun əsasında ölkəmizdə və Yaxın Şərq ərazisində ən qədim arxeoloji mədəniyyətin müəyyən olunmasına zəmin yaratdı. Bu qədim mədəniyyət tarixə Quruçay arxeoloji mədəniyyəti kimi daxil oldu.

Hazırda Azıx, Tağlar, Şuşa, Daşsalahlı, Damcılı, Qazma, Buzeyir, Zuvandçay və Qobustan Cənubi Qafqazda ən qədim insan məskənləri hesab olunur.

Məhz bu baxımdan Azərbaycanın ən səfalı diyarlarından biri olan Qarabağ ərazisində aparılmış arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində aşkar olunmuş qədim insan düşərgələrinin maddi mədəniyyət qalıqlarının mühüm elmi əhəmiyyəti vardır. Paleolit arxeoloji ekspedisiyası görkəmli arxeoloq Məmmədəli Hüseynovun rəhbərliyi altında 1960-cı ilin iyun-iyul aylarında Qarabağın Quruçay və Köndələnçay vadilərində arxeoloji kəşfiyyat işləri aparmışdır. Aparılan arxeoloji kəşfiyyat işlərində əsas məqsəd bu ərazidə daş dövrünə aid qədim insan düşərgələrinin qeydə alınıb tədqiq edilməsindən ibarət olmuşdur. Paleolit arxeoloji ekspedisiyasının apardığı kəşfiyyat işləri zamanı dünya şöhrətli Azıx və Tağlar paleolit düşərgələri qeydə alınmışdır (şəkil 1).

Aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı aydın olmuşdur ki, Qarabağın dağlıq ərazilərində karst mağaraları vardır. Lakin hələlik bu diyarda ən zəngin maddi mədəniyyət nümunələrinə malik arxeoloji tapıntılar Azıx və Tağlar qədim insan düşərgələrindən aşkar olunmuşdur.

Çoxtəbəqəli Azıx paleolit düşərgəsi Qarabağın ən səfalı guşəsində, Quruçayın sol sahilində, Tuğ çökəkliyində olub, dəniz səviyyəsindən 900 metr yüsəklikdə və Füzuli şəhərindən 16 km şimal-qərbdə yerləşir.

Məmmədəli Hüseynovun rəhbərliyi altında Paleolit arxeoloji ekspedisiyası 1960-1986-cı illərin yay aylarında çoxtəbəqəli Azıx paleolit düşərgəsində apardığı kompleks elmi tədqiqatlar zamanı 10 arxeoloji təbəqəni qeydə alaraq tədqiq etmişdir. Aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı Azıx qədim insan düşərgəsinin müxtəlif arxeoloji dövrlərinə aid olan təbəqələrdən 7 mindən artıq daş məmulatı və bir milyondan artıq ovlanmış heyvan sümüklərinin qalıqları tapılmışdır.

Paleolit arxeoloji ekspedisiyasının Qarabağın dağlıq və dağətəyi ərazilərində apardığı elmi tədqiqatlar zamanı müəyyən edilmişdir ki, hələ çox qədim zamanlardan bu diyarda canlı həyatın inkişafı üçün əlverişli təbii coğrafi şərait olmuşdur. Ərazidə aparılan kompleks elmi araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, hələ 3 milyon il bundan əvvəllər Qarabağın Quruçay vadisində mülayim iqlim şəraitində yaşayan çoxlu heyvanlar olmuşdur. Eyni zamanda, Quruçay vadisi, Azıx və Tağlar qədim insan düşərgələri yerləşən ərazidən ibtidai insanlar əmək alətləri hazırlamaq üçün xammal mənbəyi kimi istifadə etmişlər. Elmi tədqiqatlar zamanı məlum olmuşdur ki, Quruçay vadisində çaxmaq, kvars, kvarsit, bazalt, felzit, yaşma və s. daşlar mövcud olmuşdur.

Azıx paleolit düşərgəsinin VII-X təbəqələrində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı 300-dən artıq daş məmulatı və bir neçə ədəd daşlaşmış heyvan sümükləri tapılmışdır. Düşərgənin VII-X təbəqələrinin daş məmulatı içərisində kobud əl çapacaqları, kubvari alətlər, kobud qaşov tipli alətlər, vurma səthi yaxşı saxlanmış qəlpələr və digər alətlər də qeydə alınmışdır. Azıx paleolit düşərgəsində arxeoloji təbəqələrin yerləşmə səviyyəsindən asılı olmayaraq VII-X təbəqələrin daş məmulatı demək olar ki, eyni texniki üsulla hazırlanmışlar. Bu xüsusiyyətlər əmək alətlərinin tipologiyasında, ümumi görünüşündə, ərqlə örtülməsindən asılı olmayaraq saxlanma dərəcəsində və texniki cəhətlərində özünü göstərir.

Çoxtəbəqəli Azıx paleolit düşərgəsinin VII-X təbəqələrindən tapılmış daş alətlər əsasən kənarlarından mərkəzə doğru vurub qoparma üsulu ilə kobud formada hazırlanmışlar. Belə texniki üsulla hazırlanmış alətlər daş məmulatı içərisində çoxluq təşkil edir. Qeyd olunan alətləri uzunsov çay daşının bir ucu və ya onun uzununa bir kənarın qoparılması yolu ilə hazırlamışlar. Belə əmək alətlərinin meydana gəlməsi bir daha sübut edir ki, bu cür daş məmulatı iki üzü işlənmiş kobud çapma alətlərin ilk istehsal pilləsini təşkil edir. Düşərgənin VII-X təbəqələrinin daş məmulatı arasında qəlpələrdən hazırlanmış əmək alətləri də qeydə alınmışdır. Qəlpələrdən hazırlanmış əmək alətləri içərisində əsas yeri qaşov tipli alətlər tutur.

Azıx paleolit düşərgəsinin ən aşağı təbəqələrinin daş məmulatı içərisində 3-4 kq ağırlığında olan nəhəng kobud çapma alətləri diqqəti cəlb edir. Hələlik ölkəmizin və Cənubi Qafqaz ərazisində olan paleolit abidələrindən belə alətlər tapılmamışdır. Təsvir olunan əmək alətləri Azıx tipli kobud çapma alətlər adlandırılmışdır. Azıx paleolit düşərgəsinin VII-X təbəqələrindən aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqlarının olduqca mühüm elmi əhəmiyyəti vardır. Aşağı təbəqələrin maddi mədəniyyət qalıqları düşərgədə ibtidai insanların ilkin məskunlaşmasını sübut edən arxeoloji mənbələrdir.

Təbiidir ki, mağara yaxınlığından axan Quruçayın Azıxda məskunlaşmış ibtidai insanların həyatında mühüm rolu olmuşdur. Qədim Azıx sakinləri əmək alətləri hazırlamaq üçün əsrlər boyu çay daşlarını Quruçay vadisindən toplayaraq düşərgəyə gətirmişlər. Eyni zamanda Azıx düşərgəsinin sakinləri Quruçay vadisində ovçuluq və yığıcılıqla məşğul olmuşlar. Bir sözlə, Quruçay vadisində ibtidai insanların yaşaması üçün zəruri olan bütün vasitələr mövcud olmuşdur.

Azıx paleolit düşərgəsinin VII-X təbəqələrindən tapılmış əmək alətlərinin texnika və tipologiyasının özünəməxsus cəhətləri və belə abidələrin dünyanın heç bir paleolit abidəsindən tapılmaması nəzərə alınıb yeni aşkar olunmuş maddi mədəniyyət nümunələrinə Quruçay arxeoloji mədəniyyəti adı verilmişdir. VII-X təbəqələrin daş məmulatının elmi tədqiqi zamanı Quruçay arxeoloji mədəniyyətinin bir neçə inkişaf mərhələsi müəyyən olunmuşdur. Mədəniyyətin ilkin mərhələsində əmək alətləri olduqca kobud və bəsit hazırlandığı halda, sonrakı inkişaf mərhələsində isə onların hazırlanma texnikası təkmilləşmiş və yeni-yeni əmək alətləri hazırlanmağa başlanmışdır.

Azıx paleolit düşərgəsinin VII-X təbəqələrindən tapılmış əmək alətlərinin əksəriyyəti mağaradan kənarda hazırlanmış və sonradan düşərgəyə gətirilmişdir. Çünki düşərgənin ən aşağı təbəqələrindən çoxlu sayda əmək alətləri tapılmış, istehsal tullantıları isə az miqdarda qeydə alınmışdır. Deməli, Azıx düşərgəsinin qədim sakinləri düşərgədə yaşamazdan əvvəllər Quruçay dərəsinin vadilərində məskən salmış və əmək alətləri hazırlamışlar. Ona görə də VII-X təbəqələrin daş məmulatı içərisində istehsal tullantıları qismən tapılmışdır.

Aparılan elmi tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, Azıx qədim insan düşərgəsinin VII-X təbəqələrindən tapılmış Quruçay arxeoloji mədəniyyətinin əmək alətləri Şərqi Afrikanın Olduvay mədəniyyəti kompleksi ilə oxşar cəhətləri vardır.

Aparılmış arxeoloji tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, Azıx paleolit düşərgəsində Quruçay arxeoloji mədəniyyəti uzun müddət inkişaf mərhələsindən sonra qədim aşel mədəniyyəti ilə əvəz olunmuşdur. Azıx paleolit düşərgəsində qədim aşel dövrü altıncı təbəqənin materialları ilə meydana çıxmaqla yanaşı, yerli çay daşı alətləri - Quruçay arxeoloji mədəniyyəti əsası üzərində inkişaf etməyə başlamışdır. Aparılan kompleks elmi tədqiqatlar zamanı Quruçay arxeoloji mədəniyyətinin 2,5 milyon il bundan əvvəllər başlayıb, 800 min il bundan qabaq qədim aşel mədəniyyəti ilə əvəz olunması müəyyən edilmişdir.

Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, Azıx paleolit düşərgəsində qədim aşel mədəniyyəti əsasən əl çapacaqları, kodud çapma alətləri, qalın qəlpələr üzərində hazırlanmış qaşov tipli alətlər və disk şəkilli nüvələrlə xarakterizə olunur. arxeoloji qazıntılar zamanı Azıx paleolit düşərgəsinin VI təbəqəsindən qədim aşel mədəniyyətinə aid 2 minə qədər daş məmulatı tapılmışdır. Aşkar olunmuş daş məmulatı içərisindən 526 ədəd əmək alətləri qeydə alınmışdır. Daş məmulatının yerdə qalan hissəsini istehsal tullantıları, üzərində işlək izləri olmayan təbii çay daşları və nüvələr təşkil edir. Azıx paleolit düşərgəsində qədim aşel mədəniyyətinə aid tapılmış əmək alətləri içərisində əsas yeri əl çapacaqları, kobud çapma alətləri və qaşov tipli alətlər tutur. Təbəqədən əmək alətləri ilə birlikdə istehsal tullantılarının tapılması qədim aşel dövründə Azıx paleolit düşərgəsində ibtidai insanların əmək alətlərini hazırladıqlarını sübut edir.

Azıx paleolit düşərgəsinin VI təbəqəsindən qədim aşel mədəniyyətinə aid daş məmulatı ilə birlikdə ovlanmış heyvan sümüklərinin qalıqları da tapılmışdır. Tapılmış fauna qalıqları içərisində çənə və kəllə sümükləri, habelə dişlər çoxluq təşkil edir. Sümük məmulatının təyinatı zamanı qədim aşel dövründə Azıx sakinlərinin ovçuluq fəaliyyətində əsas yeri mağara ayıları və nəhəng maralların tutduğu müəyyən edilmişdir.

Qədim aşel mədəniyyətinə aid olan VI təbəqədən tapılmış maddi mədəniyyət qalıqlarının zənginliyi Azıx paleolit düşərgəsində qədim insanların aşel dövründə uzun müddət və daimi yaşadıqlarını göstərir. Azıx paleolit düşərgəsinin V təbəqəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı orta aşel mədəniyyətinə aid arxeoloji, paleontoloji və paleoantropoloji tapıntılar aşkar edilmişdir. Bu, Azıxda 350 min il bundan əvvəllərdə qədim aşel dövrünün orta aşel mədəniyyəti ilə əvəz etdiyini göstərir. Maraqlıdır ki, 1960-1986-cı illərin yay aylarında Azıx düşərgəsinin orta aşel mədəniyyətinə aid olan təbəqəsindən yalnız ovçuluq üçün yararlı olan əmək alətləri və ovlanmış heyvan sümükləri tapılmışdır. Azıx düşərgəsinin orta aşel mədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış fauna qalıqları göstərir ki, bu dövrdə ibtidai insanların həyatında ovçuluq özünün ən yüksək inkişaf mərhələsinə çatmışdır. Əgər qədim aşel dövründə 11 növ heyvan ovlanmışdırsa, orta aşeldə 45 növ heyvan və quş ovlanmışdır.

1968-ci ildə Azıx düşərgəsinin orta aşel təbəqəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı əmək alətləri ilə birlikdə qədim insan çənəsi tapılmışdır. Bu insan çənəsi quruluşundakı spesifik cəhətlərə görə, bir tərəfdən pitikntroplara, xüsusilə Almaniya ərazisindən tapılmış Mauer adamı çənəsinə yaxınlığı ilə, digər tərəfdən də bir çox cəhətlərinə görə Fransanın Kondel-Araqo paleolit düşərgəsinin aşel təbəqəsindən tapılmış Totavel adamına daha yaxındır.

Aparılan elmi tədqiqatlar zamanı professor D.Hacıyev müəyyən etmişdir ki, Azıxdan aşkar olunmuş çənə keçmiş SSRİ ərazisində və Qafqazda ən qədim insan çənəsi olub, 450 min il bundan əvvəl Azərbaycanın Quruçay vadisində yaşamış 18-22 yaşlı qadına məxsusdur.

Azıx paleolit düşərgəsinin III təbəqəsində aparılan kompleks elmi tədqiqatlar zamanı mustye mədəniyyətinə aid 4 minə yaxın daş məmulatı və 500 mindən çox fauna qalıqları aşkar olunmuşdur. Daş məmulatı içərisində əsas yeri levallua itiucluları, mustye itiucluları və qaşov tipli alətlər tutur. Azıx düşərgəsinin mustye mədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış sümük məmulatı içərisində əsas yeri vəhşi at, ibtidai öküz, vəhşi qulan, Qafqaz maralı, qaban, mağara ayısı, kərkədan və digər heyvan sümükləri qədim insanların həyatında mustye mədəniyyəti dövründə ovçuluğun əsas yer tutduğunu göstərir.

Azıx düşərgəsinin I və II təbəqələrində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı eneolit, tunc və dəmir dövrlərinə aid maddi mədəniyyət qalıqları tapılmışdır.

Azıx paleolit düşərgəsindən tapılmış maddi mədəniyyət qalıqları ibtidai insanın meydana gəlməsi, inkişaf etməsi və formalaşmasının ayrı-ayrı mərhələlərini tədqiq etməkdə müstəsna elmi əhəmiyyəti vardır. Məhz buna görə də dünyanın aparıcı arxeoloqları, paleontoloqları və paleoantropoloqları Azıxdan tapılmış maddi mədəniyyət qalıqlarının elmi tədqiqinə və təbliğinə xüsusi diqqət yetirirlər.

1978-ci il sentyabrın 12-də sovet-Fransa çöl arxeoloji seminarının iştirakçıları Tbilisi şəhərində keçirilən elmi konfransda Azərbaycan alimlərinin Azıx paleolit düşərgəsinin maddi mədəniyyət qalıqlarına aid məruzələri dinlənilərək yüksək qiymətləndirilmişdir.

Azıx paleolit düşərgəsindən tapılmış maddi mədəniyyət qalıqlarının nümunələri 1981-1982-ci illərdə Parisin İnsan muzeyində təşkil olunmuş "Avropanın ilk sakinləri" adlı sərgidə nümayiş etdirilmiş və orada düşərgə haqqında elmi məqalə çap olunmuşdur. 1981-ci ildə SSRİ Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətində Azıx tapıntılarına həsr edilmiş xüsusi elmi məruzə dinlənilmişdir.

1984-cü ildə Çexoslavakiyada çap olunmuş antropologiya jurnalında Azıx paleolit düşərgəsindən aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqları haqqında Yan Yelinexin geniş məqaləsi dərc olunmuşdur.

1998-ci ildə Fransanın dünya şöhrətli professoru Anri de-Lümley Parisdə fransız dilində çap olunmuş "İlk insanlar" adlı kitabında Azıx paleolit düşərgəsindən tapılmış qədim insan çənəsi haqqında məlumat vermiş və onun dünya arxeologiya və paleoantropologiyasında yüksək yer tutduğunu qeyd etmişdir.

Son 50 ildə Azərbaycan alimlərinin Azıx paleolit düşərgəsindən tapılmış maddi mədəniyyət qalıqlarının elmi şərhinə aid 15-dən artıq monoqrafiyası və 200-dən çox elmi məqaləsi çap olunmuşdur. Azıx paleolit düşərgəsində aparılan arxeoloji tədqiqatların dəfələrlə dünyanın görkəmli arxeoloq, antropoloq, paleontoloq və digər tədqiqatçılar tərəfindən beynəlxalq elmi konfranslarında müzakirə edilmişdir.

Azərbaycan alimlərinin Azıx paleolit düşərgəsində aparmış olduğu arxeoloji tədqiqat işlərinə beynəlxalq elmi ictimaiyyət yüksək qiymət verir. Son 50 ildə Fransa, Rusiya, Ukrayna, İtaliya, İspaniya, Almaniya, Amerika, Gürcüstan, Latviya, Moldova, Hindistan və digər ölkələrin alimləri Bakıya gələrək Azıx paleolit düşərgəsindən tapılmış maddi mədəniyyət qalıqlarının elmi tədqiqi ilə yaxından tanış olmuş, arxeoloji tapıntıların Azərbaycan alimləri tərəfindən yüksək peşəkarlıqla tədqiq edildiyini qeyd etmişlər.

2001-ci ildən başlayaraq Azərbaycanda paleolit problemləri üzrə aparılan elmi tədqiqat işləri beynəlxalq xarakter almışdır. Çünki respublikamızın ərazisində olan paleolit abidələrindən tapılmış maddi mədəniyyət qalıqlarıın bəşər sivilizasiyasının ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərini öyrənmək üçün mühüm elmi əhəmiyyətə malikdir. Məhz bunu əsas tutan Azərbaycan, Rusiya, Fransa, İtaliya, İspaniya və Gürcüstan alimləri beynəlxalq İNTAS-2000 adlı proqram hazırlamış və onun elmi tədqiqi ilə 2001-2005-ci illərdə məşğul olmuşlar.

Beynəlxalq İNTAS-2000 proqramına uyğun olaraq son 50 ildə Azərbaycan, Fransa, İtaliya, İspaniya, Rusiya, Gürcüstan və Qafqaz ərazilərində olan paleolit düşərgələrindən tapılmış arxeoloji, paleontoloji və paleoantropoji materiallar arxeologiya elminin son nailiyyətləri əsasında tədqiq olunmuş, paleolit dövründə yaşamış ibtidai insanların hazırladıqları əmək alətlərinin texniki-tipoloci xüsusiyyətləri, düşərgələrin xarakteri, abidələrin stratiqrafiyası tədqiq olunmuş və neandertal tipli insanların inkişaf edib homo sapiens - yəni kamil insanlara çevrilməsinin xatakterik xüsusiyyətləri araşdırılmışdır. Eyni zamanda, paleolit dövrü insanlarının həyat tərzi, mənəvi aləmi və ovçuluq təsərrüfatının əsas cəhətləri tədqiq olunmuşdur. Qeyd olunanlarla bərabər Azərbaycan, Avropa və Qafqaz ərazilərində yaşamış neandertal tipli insanların oxşar və fərqləndirici əlamətləri araşdırılmış, Azərbaycanda yaşamış ibtidai insanların Avropada məskunlaşmış ibtidai insanlarla əlaqələri və miqrasiya prosesləri tədqiq olunmuşdur.

Azərbaycanın qədim insan məskənlərinin tarixini dünya miqyasında təbliğ etmək məqsədi ilə 2001 və 2003-cü illərdə Fransanın Totavel şəhərində keçirilən beynəlxalq arxeoloji konfranslarda "Azərbaycanın paleolit düşərgələri" adlı elmi məruzə ilə çıxış etmişəm. Məruzədə Azərbaycan ərazisində olan paleolit düşərgələrindən tapılmış maddi mədəniyyət qalıqlarının xarakterik xüsusiyyətləri şəhər olunmuşdur. Eyni zamanda, çoxtəbəqəli Azıx, Tağlar və Qazma paleolit düşərgələrinin arxeoloji tapıntılarının Qafqaz və Yaxın Şərqin paleolit abidələri arasında tutduğu yer elmi faktlarla təhlil olunmuşdur. Deyilənlərə onu da əlavə edim ki, 2002-ci il sentyabrın 7-dən oktyabrın 1-dək beynəlxalq İNTAS-2000 proqramına uyğun olaraq Fransa, Rusiya, İtaliya, İspaniya, Gürcüstan və Hollandiya alimləri bizim dəvətimiz əsasında Bakıda olmuş, beləliklə də Azıx, Tağlar, Qazma, Şuşa, Buzeyir və digər paleolit düşərgələrinin maddi mədəniyyət qalıqları ilə yaxından tanış olmuşlar. Avropa alimlərindən Anri de-Lümley, Mariya Antuanetta de-Lümley, David Lordkipanidze, Medeya Nioradze, A.Vekua, Ciakobini, Sala, Karbonelli və başqaları Azərbaycanda daş dövrü üzrə aparılan arxeoloji tədqiqat işlərinə yüksək qiymət vermiş və respublikamızın paleolit düşərgələrindən tapılmış maddi mədəniyyət qalıqlarının ibtidai icma tarixinin ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərini tədqiq etməkdə mühüm elmi əhəmiyyətə malik olmasını yekdilliklə bildirmişlər (şəkil2).

Azərbaycan və Avropa alimlərinin birgə tədqiqatı nəticəsində Azıx paleolit düşərgəsində ibtidai insanların 2,5 milyon il bundan əvvəl məskunlaşması arxeoloji mənbələr əsasında sübuta yetirilmişdir. Eyni zamanda, Azıx düşərgəsində müəyyən olunmuş Quruçay arxeoloji mədəniyyətinin Qafqaz və Yaxın Şərqdə ən qədim mədəniyyət olması müəyyən edilmişdir.

Əsədulla CƏFƏROV,

AMEA-nın şöbə müdiri,

tarix elmləri doktoru,

professor

Xalq qəzeti.- 2010.- 6 iyun.- S. 8.