Ulu öndərimiz və muğamlarımız

Qoca tarixin dönəmlərinə nəzər salsaq görərik ki, həssas insanların duyub-anladığı muğamat özü də cəmiyyətdə psixoloji ab-havanın əsas tənzimləyicisi olan iqtisadi duruma həmişə həssaslıq göstərmişdir. Buna görə xanəndələrin şaqraq səsi zaman boyu ilk növbədə saraylardan və malikanələrdən ətrafa yayılmış, quruluşlar dəyişdikcə, güzəran fərqləri azaldıqca, tədricən bütün təbəqələrin zövqünü oxşamışdır.

Təsadüfi deyil ki, muğam sənəti X-XV əsrlərdə Azərbaycanın şəhərlərində kustar təsərrüfatın formalaşdığı bir dövrdə təşəkkül taparaq, öz qoynunda Səfiyyəddin Urməvi, Əbdülqadir Marağayi kimi dünya şöhrətli musiqişünaslar yetişdirdi. Amma bir ara yadellilərin aramsız basqıları ucbatından iqtisadiyyatımızın çökməsi hesabına, dahi Üzeyir bəy Hacıbəyovun təbirincə desək, "bu möhtəşəm "binanın" musiqi divarları əvvəllər çatlamış və sonralar isə büsbütün uçub dağılmışdır"... Yəqin belə bir olay da təsadüfi deyil ki, XIX əsrdən başlayaraq, muğamatımız uğurlu taleyini əlində Ağcabədi kimi bir neçə geniş mahalın maldarlıq, əkin-biçin gəlirini cəmləşdirmiş, çoxsaylı sənətkarlıq növlərinin, xırda sahibkarlığın kifayət qədər inkişaf etdiyi Şuşa şəhərində tapdı və çox çəkmədən, neft sənayesi ilə əlaqədar Bakıda mərkəzləşdi...

Musiqi mədəniyyəti, o cümlədən muğam sənəti tariximizdəki ötən əsrin yetmişinci illərindən üzü bəri olan dövrü isə birbaşa Heydər Əliyev mərhələsi adlandırmalıyıq. Ulu öndər 1969-cu ildə Azərbaycan Respublikasının rəhbərliyinə gəlişi ilə iqtisadiyyatımıza elmi idarəetmə üsulunu gətirdi. Bu da, yüksək məhsuldarlığa, bolluğa, əhalinin sosial şəraitinin, dolanışığının yaxşılaşmasına, məntiqi davam kimi, mədəniyyət, incəsənət sahəsində böyük nailiyyətlərə səbəb oldu. Sözsüz ki, yaradıcılıq üçün geniş imkanlar açan belə bir ümumi fonda səs sənətimiz də günü-gündən zənginləşirdi. Ümummilli liderin istedadlı bəstəkarlara, ifaçılara, çalğıçılara fərdi şəkildə diqqəti-qayğısı, onların ən yaxşılarını mükafatlandıraraq ruhlandırması, yeni əsərlərin təqdimat mərasimlərində şəxsən iştirakı, konsertlərdən sonra səhnəyə qalxıb öz fikrini bildirməsi, tövsiyələrini verməsi, tezliklə musiqi aləmində böyük canlanma yaratdı.

Ulu öndər gənc müğənnilərin, xanəndələrin yetişməsindən ötrü əlindən gələni əsirgəmirdi. Onun uğurlu kadr siyasəti sayəsində, mədəniyyət rəhbərliyinə Zakir Bağırov kimi gözəl bir ziyalı gətirilmişdi ki, o, təcrübəli sənətkarların daim qayğısına qalmaqla birgə, musiqimizin gələcəyi, yəni bu günü ilə bağlı məsələlərə də çox həssas yanaşırdı. İstedadlı uşaqları üzə çıxarmaq üçün tez-tez ümumrespublika baxış-müsabiqələri keçirilir, qaliblərin professional təhsil almasına şərait yaradılırdı.

Mənim də tale yolumu müəyyənləşdirən bir hadisə silinməz xatirəyə çevrilib yaddaşımda. Yeddinci sinifdə oxuyurdum. Ağdaş Rayon Pionerlər Evində yeniyetmələrin muğam və mahnı ifaçılığı üzrə yarışda birinci yeri tutdum. Məni Bakıya, həmyaşıdlarım arasında keçirilən ümumrespublika baxış-müsabiqəsində iştirak etməyə göndərdilər. Münsiflər heyəti çox mötəbər sənətkarlardan ibarət idi. Niyazi, Şövkət Ələkbərova, İslam Rzayev, Sara Qədimova, Arif Babayev... İndiki Heydər Əliyev adına sarayda yekun konserti oldu. Qaliblərdən biri kimi, məni də böyük səhnəyə dəvət etdilər. "Qatar"ı oxudum. Ümummilli lideri ilk dəfə onda gördüm. Azərbaycanın bütün iqtisadi-mənəvi qanadlarının xoş gələcəyini sönməz zəkasında irəlicədən proqramlaşdırmış bu nadir şəxsiyyətin bəsirət dolu baxışları hələ püxtələşməmiş, hələ ifaçılıq mədəniyyətini yetərincə mənimsəməmiş yeniyetmələri ilahi bir mehribanlıqla süzür, saçdığı işıq dilində onlara xeyir-dua verirdi. Deyəsən, səsim maestro Niyazinin diqqətini cəlb etmişdi. "Xanəndə olmaq istəyirsən?" - deyə soruşanda, cavab üçün söz tapa bilmədim. Əlini çiynimə yüngülcə toxundurub: "Sən mütləq musiqi təhsili almalısan" - söylədi. Kəndə qayıtdım. Üç-dörd gündən sonra rayon mədəniyyət şöbəsinin nümayəndələri məktəbimizə altında - göndərənin ünvanı və kimliyi göstərilən yerdə "Bakı şəhəri, Lidiya Rəsulova" yazılmış bir teleqram gətirdilər. Mənə təhsilimi Bülbül adına musiqi məktəbində davam etdirmək təklif olunurdu. Hazırda sənətçi kimi fəaliyyət göstərən neçə-neçə xanəndə, yəqin ki, yeniyetməliyində, gəncliyində belə dəvətlər alıb və bu qayğı, bu himayədarlıq ulu öndərin Azərbaycanı hər cəhətdən, o cümlədən musiqi sahəsində də güclü görmək istəyindən irəli gəlirdi.

Həmişə cavanlara ana dilini öyrənməyi, Nizaminin, Füzulinin, Seyid Əzimin, Hüseyn Cavidin şeirlərini dönə-dönə oxumağı məsləhət görürdü. Təkcə melodiyadan ibarət olmayan, dahi söz ustalarının yaradıcılığı hesabına təsir qüvvəsini daha da artıran muğamata respublika rəhbərinin bu səyinin bilavasitə dəxli var idi. Bəstəkarları əsərlərində beynəlmiləlçi duyğularla bərabər, milli keyfiyyətlərimizi təbliğ etməyə çağırırdı. Ümummilli liderimizin onların 1973-cü və 1979-cu illərdə keçirilən qurultaylarında verdiyi tövsiyələrə əməl edən sənətkarlarımız Qərb tipli janrlarda istedadlarını sınayarkən milli ruhdan uzaqlaşmır, əksinə, xalq yaradıcılığı elementlərindən daha geniş şəkildə yararlanırdılar.

Yetmişinci və səksəninci illərdə musiqimizin sədaları daha gur şəkildə respublikamızın hüdudlarını aşdı. Sovet İttifaqının iri şəhərlərindəki səhnələrə də qapılıb qalmayaraq, Avropada, Amerikada, Asiya və Afrika ölkələrində səsləndi. Fərəhləndirici hal idi ki, A.Məlikov, F.Əlizadə, Q.Qarayev, X.Mirzəzadə, A.Əlizadə kimi bəstəkarların əsərləri ilə yanaşı, SSRİ xalq artistləri Rəşid Behbudov və Zeynəb Xanlarovanın ifalarında xalq mahnılarımız, muğamlarımız xaricdə hərarətlə qarşılanırdı. 1993-cü ildə Heydər Əliyevin əvəzsiz ümummilli lider olduğunu tarix bir daha təsdiq etdi. Əgər bu məqamda xalqın istəyi ilə o, ikinci dəfə Azərbaycana rəhbər gəlməsəydi, kim bilir, hansı müsibətlərə düçar olacaqdıq. Torpaqlarımızın beşdə-bir hissəsi əldən getmiş, respublikanın iqtisadiyyatı tənəzzülə uğramış, dövlətçiliyimiz sarsılmışdı. Əldən getmişlər, tənəzzülə uğramışlar, sarsılmışlar arasında, sözsüz ki, mədəniyyətimiz və onun çox önəmli qanadı sayılan musiqimiz də var idi. Vaxtilə dinləyicilərlə, tamaşaçılarla hər gün dolub-boşalan konsert zalları sükuta dalmış, səhnələr sustalmışdı. Baxımsızlıq biganəlik nəticəsində incəsənət sahəsinə aid binalar yararsız hala düşmüşdü. Məsuliyyətlə deyə bilərəm ki, muğamat tamamilə yadırğanmışdı. Ötən əsrin doxsanıncı illərinin başlanğıcında idarəçiliyin necə mürəkkəb bir iş olduğunu anlamadan ölkə rəhbərliyini qamarlamış insanların günahlarını azaltmadan, həyatımızın inkişafını donduran əsas səbəblərdən biri kimi zorən sürükləndiyimiz müharibəni də qeyd etməliyik. Yəqin elə buna görə, ulu öndər bərbad hala salınmış maddi-mənəvi dəyərlərimizin bərpasına atəşkəsə nail olmaqdan başladı. Eyni zamanda, ona maneə törətməyə çalışanları çevik siyasi manevrlərlə yerində oturdaraq, xarici şirkətlərlə iqtisadiyyatımızı dikəldən "Əsrin müqaviləsi" adlanan neft kontraktları bağladı. Nəticədə, yaralarımız tədricən sağalmağa doğru yönəldi. Beynəlxalq nüfuzumuzun yüksəlişi, müdafiəmizin möhkəmlənməsi, sosial vəziyyətimizin yaxşılaşması ilə paralel, mədəniyyətimiz - incəsənətimiz də günü-gündən dirçəldi, əvvəlki şöhrətli çağlarına qayıtdı. Mədəniyyət obyektləri təmir edildi, yeniləri tikildi. Şəhərimizin hər yerində yenidən opera tamaşalarına, konsertlərə çağıran afişalar göründü.

Müstəqillik Azərbaycanın musiqi dünyasında milli ab-havanı gücləndirdi. İstər bəstəkarların yaradıcılığında, istərsə də xalq mahnılarımıza və muğamlarımıza münasibətdə soyumuza-kökümüzə bağlılıq özünü tam dolğunluğu ilə göstərməyə başladı.

Musiqimiz ordumuzla çiyin-çiyinə döyüşürdü. Xanəndələrimiz əsgərlərimiz qarşısındakı çoxsaylı çıxışlarında mərdlik aşılayan, adının mənası "doğru", "düz" demək olan "Rast" muğamı üstündə səslərini ucaldaraq, doğruluğumuzun, düzgünlüyümüzün, milli xarakterimizin daim ədalətə söykənməsinin bizə bu dəfə də zəfər gətirəcəyini bildirirdilər.

Taleyimizi qəfil haqlayan müharibə musiqimizə yeni mövzu gətirdi. Düşmən tapdağında qalmış ərazilərimizi geri qaytaracağımıza inamla dolu neçə-neçə əsər yarandı. Aqşin Əlizadənin "Ana torpaq" odası, Vasif Adıgözəlovun "Qarabağ şikəstəsi" və "Qəm karvanı" oratoriyaları, Tofiq Bakıxanovun "Qarabağ harayı" simfoniyası, mübariz ruhda bəstələnmiş onlarca mahnı vətən yolunda canını qurban vermiş şəhidlərə ehtiram rəmzinə döndü, yağıların təcavüzkar, bizim haqlı olduğumuzu beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırmaq baxımından böyük iş gördü.

Müstəqillik bəstəkarlarımıza digər bir təzə mövzu da verdi. Məlumdur ki, XX əsrin əvvəllərində yazılmış Üzeyir bəyin "Koroğlu" və Müslüm Maqomayevin "Şah İsmayıl" operaları xalqımızın qəhrəmanlıq keyfiyyətlərini nümayiş etdirmək baxımından Azərbaycan musiqi mədəniyyəti tarixində önəmli yer tutur. Bu ənənənin davamı kimi, müasir bəstəkarlarımız ulu öndərin xilaskar obrazını yaratdılar. Arif Məlikovun "Əbədiyyət" simfoniyası, Vasif Adıgözəlovun "Azərbaycan" kantatası, Ramiz Mustafayevin "Atamız Heydər", Ramiz Mirişlinin "Məşəl kimi yanan ürək" və Sərdar Fərəcovun "Böyük vətəndaş haqqında oda" odaları, onun əbədiyyət çalarlı melodik portretləri qiymətli əsərlər kimi mənəvi dəyərlərimizin sırasına daxil olmuşdur.

Son illər iqtisadiyyatımızın yüksəlişi xoş əks-sədasını mənəvi sahələrdə də tapmışdır. Ulu öndərin ideyalarına sadiq qalan, onun arzularının gerçəkləşməsini ləyaqətlə davam etdirən Azərbaycan rəhbərliyi günbəgün artan maddi imkanlarımızı dövlətin qüdrətlənməsinə, istehsal sahələrinin genişləndirilməsinə, əhalinin sosial vəziyyətinin yaxşılaşmasına, böyük abadlıq işlərinin aparılmasına yönəltməklə yanaşı, təhsilimizin, elmimizin, idmanımızın, mədəniyyət və incəsənətimizin inkişafına yetərincə dəstək verir.

Xalqın hissiyyatına janrlar arasında ən yaxını muğamat olduğundan, təbiidir ki, ilk növbədə məhz o, dirçəliş tapdı, yüksəliş əldə etdi. Prezident İlham Əliyevin qayğısı, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın öz fəaliyyətində bu sahəyə böyük önəm verməsi az bir vaxtda muğam sənətimizi öz layiqli mərtəbəsinə qaldırdı.

Respublikamızda yeniyetmələrin, gənclərin iştirak etdiyi müsabiqələr, festifallar muğam ifaçılarının yetişməsi prosesinə müsbət təsirini göstərməkdədir. Bir çox efir məkanlarında, xüsusən Azərbaycan Dövlət Televiziyasında, İctimai Televiziyada görkəmli xanəndələrin yaradıcılığına həsr edilmiş verilişlərin geniş yer tapması maarifləndirmə işini canlandırır, xalqın zövqünü cilalayır, nəhayət, bu incə sənətə gəlmək istəyənlərin məsuliyyətini artırır.

Bakıda Beynəlxalq Muğam Mərkəzinin açılması, mütəmadi olaraq digər ölkələrin muğam ustalarının da iştirak etdiyi simpoziumların, müsabiqələrin keçirilməsi ulu musiqi janrımızı məqsədyönlü fəaliyyət sahəsində YUNESKO-nun "Xüsusi mühafizə edilən irs" siyahısına salınması paytaxtımızı dünyada muğamatın beşiyinə çevirmək arzusunu gerçəkləşdirir.

Ruzə İBİŞOVA,

Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət

və İncəsənət Universitetinin Muğam

sənəti kafedrasının müəllimi,

Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü

Xalq qəzeti.- 2010.- 6 iyun.- S. 5.