Üzeyir Hacıbəyov - 125

Şərqin 100 yaşlı ilk operettası - "Ər və arvad"

Həmişəyaşar sənətiylə əbədiyyət qazanmış Üzeyir bəy Hacıbəyli Azərbaycan professional musiqisi ilə yanaşı, Şərqdə opera və operettanın da əsasını qoymuşdur. 2008-ci ildə müsəlman aləminin ilk operası olan "Leyli və Məcnun"un 100 yaşı YUNESKO səviyyəsində qeyd edildi. Bu il isə Üzeyir bəyin yaratdığı ilk operettanın - "Ər və arvad"ın 100 yaşı tamam olur.

1909-cu ildə librettosunu və musiqisini yazdığı "Ər və arvad" operettası ilə Üzeyir bəy Hacıbəyli bütün Şərqdə operetta janrının bünövrəsini qoydu və sonra daha iki əsər - "O olmasın, bu olsun" və "Arşın mal alan"ı qələmə alaraq səhnə üçün operetta trilogiyasını yaratdı. Üzeyir bəyin bütün əsərlərində olduğu kimi, "Ər və arvad"da da qadın azadlığı problemi qırmızı xəttlə keçir. Əsərin ailə-məişət məsələləri, müsəlman qadınlarının hüquqsuz vəziyyətinin təsviri əsasında qurulmuş süjet xətti çox sadə olsa da, düşündürücü və ibrətlidir. Burada müəllif sətiraltı deyimlərlə XX əsrin əvvəllərində cəmiyyətdə hökm sürən yalançı millətpərəstliyi, hər zaman Şərq ölkələrinin daxili işlərinə qarışan Avropa, xüsusilə çar Rusiyası hökümətinin siyasətini, xalqın dilinə yad olan qəzetləri və milli dildən uzaq düşən qəzetçiləri,eləcə də o dövrdə geniş yayılmış çoxarvadlılıq məsələlərini məharətlə ifşa etmişdir.

Əsərin əsas qəhrəmanı olan dövlətli, təhsil almış Mərcan bəy arvadı Minnət xanım ondan pul istəyəndə belə deyir: "Cibimdə beş-altı şahı var, o da özümə lazımdır. Bu gün müsəlman qəzeti alıb oxuyacağam. Daha bundan sonra mən millətpərəst olmuşam." Minnət xanımın "Bura ver pulu! Mən özüm aldıraram,oxuyarsan" söyləyəndə isə Mərcan bəy dillənir: "Minnət! Sənin bu cürə hərəkətin çox pis hərəkətlərin birisidir. Heç bilirsən bu cürə hərəkətlərin adına rusca nə deyirlər? Bu hərəkətlərə deyirlər: vmeşatelstvo vo vnutrennie dela, yəni mənim məxsusi işimə sən qarışırsan. Qoymursan ki, mən öz işimi özüm görüm..."

"Ər və arvad" operettasının yazılması və tamaşaya hazırlanması ilə bağlı o zamankı dövri mətbuat səhifələrində tez-tez məlumat verilirdi. Üzeyir bəyin özünün 1909-cu ilin 25 dekabrından 1910-cu ilin 28 mayına qədər redaktor olduğu "Həqiqət" qəzetinin 21 mart 1910-cu il tarixli 61-ci sayında bu əsərlə bağlı ilk xəbər verilmişdi: "Leyli və Məcnun", "Şeyx Sənan" operalarının bəstəkarı və qəzetimizin müdiri Üzeyir bəy Hacıbəyov bu yolda üçüncü əsəri olan təzə bir operetta yazıb bəstələyibdir. Operettanın adı "Ər və arvad"dır. Məzmunu xeyli gülünc olub və ibrətamizdir. Müəllifin əsərlərindən "Leyli və Məcnun" müsəlmanca birinci opera olduğu kimi, haman "Ər və arvad" da müsəlmanca birinci operettadır. Bu operettanın oynanması musiqi cəhətincə çox asandırsa da artistlik cəhətincə çox "komiklik" məharəti istər."

23 may 1910-cu il tarixli "Kaspi" qəzeti isə yazırdı: "Yadınıza salırıq ki, düşənbə günü Nikitin qardaşları teatrında "Leyli və Məcnun" operasının müəllifi Üzeyir bəy Hacıbəyovun ilk müsəlman operettası olan "Ər və arvad"oynanılacaqdır. Ən yaxşı opera artistləri iştirak edirlər. "Qəzetlər həmçinin operettanın gözəl musiqisi olduğunu və orkestrdə Şərq və Qərb alətlərinin birgə səslənəcəyi barədə oxuculara məlumat verirdilər. "Ər və arvad" operettasında Üzeyir bəy böyük məharətlə "Laçın", "Şur", "Bayatı-kürd" və s. xalq mahnılarından, muğamlardan, rəqslərdən bəhrələnərək orkestr üçün gözəl musiqi yazmış, maraqlı xor nömrələri, ariya, duet, rəqslər yaratmışdır.

Nəhayət, gözlənilən vaxt gəlib çatmışdı. 1910-cu il may ayının 24-də, həftənin bazar ertəsi, Üzeyir bəy Hacıbəylinin operetta janrında bəstələdiyi "Ər və arvad" adlı ilk əsərinin premyerası baş tutmuşdu. Bununla da Şərqin ilk operetta qaranquşu Azərbaycandan pərvazlanmışdı.

Operettanın rejissoru müqtədir sənətkar Hüseyn Ərəblinski, dirijoru isə Üzeyir bəy özü idi. Üç pərdədən ibarət "Ər və arvad" əsərində o dövrün sayılıb-seçilən aktyorları iştirak edirdilər. Operettanın birinci tamaşasının proqramında iştirakçıların siyahısı belə yazılmışdı: Mərcan bəy (34 yaşında, təhsil almış, dövlətli cənab) - H.Ərəblinski, Minnət xanım (onun arvadı, 27 yaşında, təhsil almış ) - Ə.Ağdamski, Səfi (onun nökəri, 26 yaşında) - H.Terequlov, Gülpəri (onun rəfiqəsi, 26 yaşında) - Kərimov, Kərbalayi Qubad ( Mərcan bəyin tanışı, 46 yaşında bir kəndli) - M.Əliyev, Yetər (onun arvadı,44 yaşında) - Kələntərov, Rüstəm (Mərcan bəyin aşpazı) - Kazımov, Heydər (Mərcan bəyin mehtəri) - C.Paşayev, Nəcəf (Mərcan bəyin bağbanı) - Nəzərov, Hüseyn (Mərcan bəyin həyətə baxan qulluqçusu) - Quliyev. Qonaqlar, xalq, sazəndələr və başqaları. Tamaşanın baş rejissoru - H.Ərəblinski".

"Nicat" cəmiyyəti tərəfindən bəstəkar Üzeyir bəy Hacıbəylinin benefisinə səhnəyə qoyulan "Ər və arvad" operettası tamaşaçıların böyük marağına səbəb olmuş, müvəffəqiyyət qazanmışdı. Əsərin hər pərdəsindən sonra müəllif və iştirakçılar səhnəyə dəvət olunaraq dönə-dönə alqışlamışdılar. Hətta operettanın ikinci pərdəsi qurtaran kimi "Nicat" cəmiyyətinin idarə heyətinin sədri İsa bəy Aşurbəyov tamaşaçıların alqış sədaları altında müəllifi səhnəyə gətirmiş, ona hədiyyələr təqdim edilmişdi.

Cəmiyyətin ədəbiyyat və teatr seksiyasının sədri Mehdi bəy Hacınski "Nicat"ın adından çıxış edərək Üzeyir bəyə təbrik nitqi yazılmış albom vermişdi ki, burada da bəstəkarın fəaliyyəti dolğunluqla öz əksini tapmışdı. Aktyorların adından danışan teatr bölməsinin üzvü Qulamrza Şərifov bəstəkarı təbrik etdikdən sonra ona gümüş portsiqar bağışlamışdı, dostlar, tanışlar Üzeyir bəyə gümüş cam və başqa qiymətli hədiyyələr vermişdilər.

"Ər və arvad" tamaşasından sonra mətbuatda əsər haqqında maraqlı resenziyalar dərc olunmuş, "Kaspi", "Həqiqət" qəzetlərində təfərüatlı yazılar verilmiş, operettanın özü, bəstəkarı, dirijoru,rejissoru, aktyorları barədə ictimaiyyəti ətraflı surətdə tanış etmişdilər. 1910-cu il 26 may tarixli "Həqiqət" qəzetinin 118-ci sayında "Tamaşaçı" imzası ilə dərc olunmuş "Üzeyir bəyin benefisi "Ər və arvad" operettası" sərlövhəli resenziyada müəllif bütünlüklə operettanı analiz edərək, əsərin məzmunundan, musiqisindən, tamaşaçılar tərəfindən maraqla, qəhqəhələrlə qarşılanmasından, aktyorların ifasından dolğunluqla bəhs etmişdi. Yazıda böyük aktyor Mirzağa Əliyevin oyunu xüsusü vurğulanmışdı. Orada yazılırdı: "Artistlərə gəldikdə ən əvvəl Kərbalayi Qubad rolunu oynayan məşhur Mirzağa Əliyev barəsində onu deməliyik ki, bu şəxsin komizmdə çox böyük istedad xariqüladəsi vardır. Mirzağa müəllifin sözlərini, fikrini lap yaradır, mumiəleyinhən hər bir hərəkəti,hər bir sözü söyləmək qaydası öz-özlüyündə tamam bir məharətdir."

Mərcan bəyi oynayan Sarabski cənablarının Məcnun rolunda göstərdiyi məharəti hər kəsə məlumdur. Lakin bu rolda Sarabski orasını isbat etmişdi ki, o, cəmaəti şirin-şirin ağlatmağı bacaran kimi, şirin-şirin güldürə də bilir. Şəfi rolunu oynayan Terequlov nökər rolunu çox layiqilə ifa etmişdi,amma böyük məharəti bunda olmuşdu ki, bariton pərdələrində olan gözəl səs ilə rusca mahnını çox mahiranə oxumuşdu. Ümdə rollardan olan Minnət xanımı Ağdamski çox gözəl oynamışdı. "Mənim adım Minnətdir" ilə "İnsaf eyləyin" mahnılarını mehriban bir surətdə oxumuşdu və səsini də bittamam arvad səsinə oxşatmışdı. Nökərlər (xor) çox böyük şur ilə rollarını ifa etmişdilər.

Ötən əsrin əvvəllərində nəşr olunan mətbuatdakı yazıları oxuduqca adamı heyrət bürüyür. O dövrdə yaşayan bu sənətkarların gücünə, yaratmaq, qurmaq həvəsinə, millətə, xalqa xidmət etmək istəyinə, fədakarlığına heyran kəsilirsən. Xalqın inkişafı üçün bütün çətinliklərə sinə gərməklərinə valeh olursan. Hələ teatrların, peşəkar aktyorların, xüsusilə aktrisaların olmadığı, kişilərin qadın rollarını oynadığı bir vaxtda, musiqiçi kadrların, ifaçıların kəskin surətdə çatışmadığı bir dönəmdə yüksək səviyyəli musiqi əsərləri yazmaq, onları səhnəyə qoymaq və bu dərəcədə müvəffəqiyyət qazanmaq, özü də cahilliyin, savadsızlığın hökm sürdüyü bir mühitdə bu qədər uğur əldə etmək, şübhəsiz ki, Üzeyir bəy Hacıbəyli kimi dahilərin qüdrəti ola bilərdi. Bu müqtədir sənətkarlar bütün çətinliklərə rəğmən Azərbaycan mədəniyyətinin, incəsənətinin tərəqqisinə nail olmuşdular, möhtəşəm irfan və sənət yaratmışdılar.

Bu gün biz dahi Üzeyir bəy Hacıbəyli sənətinin "Ər və arvad" adlı incisindən söhbət açdıq. Operettanın yaranmasının 100 illiyi ilə bağlı o tarixə nəzər saldıq. Bir daha Üzeyir bəyin sənət zirvəsinin nə qədər əlçatmaz olduğunu yəqin etdik.

Səadət QARABAĞLI,

üzeyirbəyşünas

Xalq qəzeti.- 2010.- 6 iyun.- S. 5.