Beynəlxalq ictimai əlaqələr diplomatiya vasitəsi
kimi
Son illər ictimai diplomatiya (public
diplomacy) və ya xalq diplomatiyası beynəlxalq ictimai əlaqələr
nöqteyi-nəzərindən daha çox diqqət çəkir. Qloballaşma dövründə dünya
ölkələri bütün səviyyələrdə adamlar
(xalqlar, millətlər, icmalar) arasında şəxsi
münasibətlər yaradılmasına böyük əhəmiyyət
verirlər. Dövlətlər ictimaiyyətlə əlaqələr
institutu və ya pablik rileyşnz ( ingiliscə
- public relations) vasitəsilə vacib diplomatik məqsədlərini
həyata keçirirlər.
İctimai
diplomatiyanın məqsədi ölkələr, xalqlar, siyasi
liderlər, ictimai xadimlər və sadə vətəndaşlar
arasında bilavasitə təmas nöqtələri tapmaq və
ölkənin siyasəti və dəyərləri haqqında
daha çox informasiya verməkdir. Başqalarının
səni tanıması və başa düşməsi
üçün əvvəlcə sən özün digər
tərəfi eşitməyə və başa düşməyə
çalışmalısan.
On altı il
bundan əvvəl - 1994-cü il sentyabrın 30-da Azərbaycan
Prezidenti Heydər Əliyev BMT Baş Məclisinin
sessiyasında ilk dəfə çıxış etdi. Böyük öndər Azərbaycanın haqq səsini
bütün dünyaya çatdırmışdı. Dünya təşkilatları Azərbaycan
xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin şəxsində
Azərbaycan diplomatiyasının səsini eşitmişdilər.
Sonralar, böyük siyasətçi Heydər Əliyevin BMT
Baş Məclisinin 49-cu, 50-ci sessiyalarındakı və
Minilliyin Zirvə görüşündəki
çıxışları diplomatiyamızın tarixində
parlaq səhifələr yazmaqla, dövlətimizin xarici siyasətinin
prioritetlərini dünyaya çatdırmışdı.
Dünya azərbaycanlılarını
azərbaycançılıq ideyası ətrafında birləşdirməklə
böyük rəhbər dünyaya ictimai diplomatiya
körpüsü atdı. Heydər Əliyev
siyasəti bu gün Azərbaycanda hər bir sahədə davam
etdirilir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin
BMT Baş Məclisinin 58-ci, 59-cu sessiyalarındakı
çıxışları beynəlxalq ictimai əlaqələr
səviyyəsində ölkəmizin nüfuzunu
qaldırdı.
Sosioloqlar cəmiyyətlərarası,
icmalararası əlaqələri beynəlxalq ictimai diplomatiya
silahı hesab edirlər. İctimai diplomatiyada interaktivlik səmərəli
ictimai diplomatiyanın və beynəlxalq ictimai əlaqələr
sahəsində milli hökumətlərin fəaliyyətinin
müəyyənedici şərti kimi götürülür.
Bu günə qədər ayrı-ayrı
ölkələrdə "vətəndaş cəmiyyəti"
qurulmasından söz açılırdısa, indi "qlobal
vətəndaş cəmiyyəti"ndən söhbət
gedir.
Qlobal vətəndaş
cəmiyyəti barədə tədqiqatlarında Amerika alimləri
Cekobson və Yanq qeyd edirlər ki, dünya dövlətlərinin
siyasi sistemləri və iqtisadi inkişaf dərəcəsi,
habelə sosial azadlıq səviyyəsi həmin ölkələrdə
ictimai diplomatiya interaktivliyini müəyyən edən
mühüm amillərdir. Elə buna görə,
bir çox hökumətlər ictimai əlaqələr
üzrə peşəkarları öz yanında yüksək
məvaciblə qlobal imicmeyker fəaliyyətinə dəvət
edir. İctimai diplomatiya ilə ictimai əlaqələrin
yaxınlaşması tendensiyası bugünkü ictimai
diplomatiya prosesində "yumşaq güc"ə (ingiliscə
-soft power) çevrilir. İndi dünya
dövlətlərinin qlobal kommunikasiya səyləri məhz
bu məqsədə yönəlmişdir.
Kommunikasiya
texnologiyalarının beynəlxalq ictimai əlaqələrdə
əhəmiyyəti məlumdur. İctimaiyyətlə
əlaqələrin inkişafı beynəlxalq diplomatiya səhnəsində
də özünəməxsus dəyişikliklər edir.
Burada ictimai kommunikasiya kanalları olan kütləvi
informasiya vasitələri, o cümlədən internet
texnologiyaları mühüm rol oynayır. Fəal dünya dövlətləri arasında qlobal
interaktivlik bir çox sahələrdə (informasiya, maliyyə,
kommersiya və inzibati sahələrdə) beynəlxalq əməliyyatların
intensivliyi deməkdir.
Böyük
sosial-iqtisadi layihələrin təşəbbüskarı
olan Azərbaycan beynəlxalq ictimai əlaqələrin mərkəzindədir,
fəal ictimai diplomatiya aparır. Yeni kommunikasiya texnologiyasına əsaslanan
bütün bu sürətli qlobal qarşılıqlı əlaqələr
dünya diplomatik arenasında əvvəllər görünməyən
"dünya publikası"nın
yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Artan qlobal qarşılıqlı əlaqələr
ictimai diplomatiyada yeni media texnologiyasının təsir və əhəmiyyətini
gündən-günə artırır.
Beynəlxalq
münasibətlərdə, dövlətlərarası əlaqələrdə
arzu olunan nəticələri əldə etmək
üçün dövlətin təmsil olunduğu ölkə
daxilində, eləcə də beynəlxalq müstəvidə
ictimai rəyi fasiləsiz öyrənmək və ictimaiyyətlə
əlaqələrdən - ictimai diplomatiya texnologiyalarından
ardıcıl faydalanmaq lazım gəlir. Bu gün
ictimai diplomatiya (xalq diplomatiyası) ənənəvi
diplomatiyadan bəzən daha çox xeyir gətirir. Vahid ümumdünya informasiya cəmiyyətinin
yaranması və public relations (PR) texnologiyasının beynəlxalq
əlaqələrdə kütləvi surətdə tətbiqi
işində həmin fenomenin qlobal aspektləri və nəticələri
təzahür edir.
Son illərin məlumatına
görə, dünyada internetə çıxışı
olan 200-dən artıq ölkədə 1 milyarddan çox adam "onlayn xətti" ilə biri-biri ilə
dərhal əlaqə saxlaya bilir. Bu, ictimaiyyətlə
əlaqələrin (public relations) milli hökumətlərin
siyasi və diplomatik fəaliyyəti üçün nə qədər
böyük imkanı olduğunu göstərir. Ona görə də dünya dövlətləri,
sadəcə olaraq, qlobal publika ilə işləmək
üçün səmərəli ictimai diplomatiya kanalı
olan internetin təsir və potensialını görməyə
bilməzlər. Azərbaycanda bütün
sahələrdə informasiya texnologiyalarına dövlət səviyyəsində
geniş meydan verilir.
Xarici siyasətdə
qabaqlayıcı (preventiv) siyasi mexanizm olan ictimai diplomatiya
(xalq diplomatiyası) beynəlxalq ictimai əlaqələrdə
fəal iştirakı və qlobal publika ilə işləməyi
tələb edir. İndi korporasiyalar, transmilli QHT-lər, hətta
ayrı-ayrı vətəndaşlar istər-istəməz
diplomatik səhnəyə çıxır. Beləliklə, bugünkü milli hökumətlər
mühüm qərarların qəbulunda transmilli publikanın
səsini eşitməyə bilmirlər. Ölkəmizin
cəlb olunduğu münaqişənin əsl səbəblərini
dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq, Azərbaycan
reallıqlarından dünyanı xəbərdar etmək
üçün böyük diaspor və korporasiyaların,
sosial qrup və icmaların, təşkilatların,
ayrı-ayrı ictimai xadimlərin, yaradıcı adamların,
sadə vətəndaşların qoşulduğu ictimai
diplomatiya bu gün Azərbaycan dövlətinin diplomatiya
addımları ilə həmahəng davam etdirilir.
Dövlət və
hökumət rəhbərlərinin səfərləri zamanı
onların həmin ölkələrdəki həmvətən
icmaları ilə görüşləri, ayrı-ayrı
ictimai xadimlərin, deputat qruplarının, mədəniyyət
sahəsində tanınmış insanların digər ölkələrdəki
həmkarları ilə birbaşa təmasları xalq
diplomatiyasına gözəl töhfə verir.
Azərbaycan
Prezidenti İlham Əliyevin Xarici İşlər Nazirliyində
Azərbaycan Respublikasının diplomatik xidmət orqanları
rəhbərləri ilə keçirdiyi ənənəvi
illik müşavirələr məhz bu böyük məqsədə
- ictimai diplomatiyanın inkişaf etdirilməsinə xidmət
edir. Bütün bu işlər Azərbaycan dövlətinin
xarici siyasətində ictimaiyyətlə əlaqələrin
- ictimai diplomatiyanın rolunu xeyli artırmışdır.
Azərbaycan
Respublikasının diplomatik xidmət orqanları rəhbərlərinin
birinci müşavirəsində (27 iyul 2004) Prezident İlham Əliyev
demişdir: "Azərbaycan öz xarici siyasətini çox
uğurla həyata keçirir. Əlbəttə, bu gün Azərbaycan
diplomatiyası yeni bir mərhələdədir... Bu gün Azərbaycan
haqqında dünyada kifayət qədər ədalətli məlumatlar
var. Biz hamımız çalışmalıyıq, əlbəttə,
ilk növbədə, Azərbaycanı xaricdə təmsil edən
səfirlər, səfirliklərin digər işçiləri
çalışmalıdırlar ki, Azərbaycan haqqında
reallıqlar o ölkələrdə yaşayan ictimaiyyətə
çatdırılsın."
Beynəlxalq
münasibətlərdə ictimaiyyətlə əlaqələrin
fəallığı informasiya hücumu və xalq diplomatiyası
baxımından xeyli dərəcədə aktualdır. Odur ki, Azərbaycan
icmaları fəaliyyət göstərdikləri ölkələrin
ictimai-siyasi həyatında daha fəal iştirak etməyə
çalışırlar.
Azərbaycanın
dövlət başçısının ölkənin xarici
siyasətinin uzunmüddətli strategiyasına xidmət edən
bu çağırışı ictimai diplomatik fəallığı
xeyli artırmışdır. Dünya azərbaycanlılarının
dalbadal keçirilmiş qurultaylarından sonra xaricdə
yaşayan soydaşlarımızın təşkilatlanması
prosesi daha böyük vüsət almışdır. Onların yaşadıqları ölkələrin ictimai-siyasi
həyatında iştirak səviyyəsi yüksəlmiş,
bu ölkələrdə mədəni irsimizin təbliği,
digər xalqların, xüsusilə, türk diasporları ilə
əlaqələrin inkişafı istiqamətində canlanma əldə
olunmuşdur.
Amerika alimləri
Siqnitzer və Kums qeyd edirlər ki, "ictimai diplomatiya"
(public diplomacy) termini neologizmdir, mahiyyətcə ənənəvi
diplomatiyadan fərqli anlayışdır. O, diplomatiyaya daha geniş
seqmentlər və publika gətirir. Alimlərin
fikrincə, ənənəvi diplomatiya "hökumət -
hökumət münasibətlərini" əhatə edirsə,
"beynəlxalq kommunikasiyanın müxtəlif növləri
ilə silahlanmış ictimai diplomatiyanın hədəfi
xarici vətəndaşlar və xalqlardır".
Başqa bir tədqiqatçı
ictimai diplomatiyaya belə bir tərif verir: "Öz
xalqının ideya və ideallarının, həmçinin
milli dəyər və cari siyasətinin, onun institutları və
mədəniyyətinin anlaşılması istiqamətində
hökumətlərin göstərdiyi səylər vasitəsilə
xarici publika ilə əlaqələr qurmaq prosesi". Yuxarıda dediyimiz kimi, bugünkü dünya siyasətində
baş qaldıran "yumşaq güc" milli dövlətlər
arasında ictimai diplomatiyanı, xalq diplomatiyasını xeyli
fəallaşdırıb, beynəlxalq münasibətlərdə
irəli çıxarmışdır. Başqa
bir Amerikan sosioloqu M.Leonard təsdiq edir ki, "indi dünyada
milli mədəniyyətlərin bütövlüyünə
hörmət əsasında mədəni və humanitar əlaqələri
siyasi və hakimiyyət ambisiyalarından mümkün qədər
uzaq saxlamaq arzusu baş qaldırır. Siyasətin,
diplomatiyanın arxasında xalq, toplum, ictimaiyyət durursa, daha
mötəbər və gərəkli nəticələr əldə
edilir. Beynəlxalq münasibətlərdə
ictimai diplomatiyaya, xalq kütlələrinin diplomatiyasına
getdikcə daha çox güvənilir, etibar olunur. Ənənəvi siyasətdə və diplomatiyada
bir fəndgirlik və spekulyasiya izləri axtaran insanlar xalq
diplomatiyasına inanır, etimad göstərirlər. Çətin münaqişələrdə,
çıxılmaz vəziyyətlərdə xalq
diplomatiyası işə düşür.
Diplomatik xidmət
orqanları rəhbərlərinin həmin müşavirəsində
(27 iyul 2004) dövlətimizin başçısı
demişdir: "...Biz informasiya hücumuna keçməliyik. Bəzən bizi günahlandırırlar ki, Azərbaycan
bu baxımdan özünü çox davakar aparır. Ola bilər, amma bizim davakarlığımız hələ
ki, yalnız informasiya sahəsində özünü büruzə
verir. Bizim başqa yolumuz yoxdur..." Odur
ki, Azərbaycanın ictimai diplomatik şəbəkəsi
yaranmaqdadır. Dünya Azərbaycanlılarının Əlaqələndirmə
Şurası,Diasporla İş üzrə
Dövlət Komitəsi ictimai diplomatiya sahəsində
davamlı iş aparırlar.
Azərbaycan
Prezidentinin təşəbbüsü ilə 2007-ci ilin
noyabrında Bakıda Türk Dövlət və Cəmiyyətlərinin
XI Dostluq, Qardaşlıq və Əməkdaşlıq
Qurultayı keçirilmişdir. Beynəlxalq ictimai diplomatiya nümunəsi
olan qurultayda türkdilli xalqlar arasında elm, texnika, mədəniyyət,
təhsil, iqtisadiyyat, ticarət, turizm və maliyyə sahələrində
əməkdaşlıq, türk dünyasının mədəni
irsinin təbliği, türk gəncliyinin qarşısında
duran vəzifələr, müasir qloballaşma proseslərinin
xalqlarımızın həyatına təsiri ilə
bağlı məsələlər müzakirə
edilmişdir. Həmin tədbirlər beynəlxalq
ictimai əlaqələrimizi səfərbər etməklə,
regionda və dünyada ictimai diplomatiyamızın səmərəliliyini
xeyli artırmışdır.
Bir çox
alimlər ictimai diplomatiya və beynəlxalq ictimai əlaqələr
arasında fundamental vəhdət olduğunu qeyd edirlər. Fransız
alimi Cak L'etang təsdiq edir ki, ictimai əlaqələr gələcəkdə
ictimai diplomatiya üçün müvafiq və yeni ideyalara
stimul verə bilər. Alim ictimai diplomatiya ilə beynəlxalq
ictimai əlaqələrin ümumi cəhətlərini qeyd edərək,
yazır: "Həm ictimai əlaqələr (public relations),
həm də diplomatiya inam və danışıqlar
strategiyasından istifadə edir". Alimin
fikrincə, ictimai diplomatiya beynəlxalq ictimai əlaqələrin
bir forması hesab edilə bilər.
Bir cəhət diqqəti
daha çox çəkir: həm beynəlxalq ictimaiyyətlə
əlaqələr, həm də ictimai diplomatiya əlaqələrin
idarə edilməsidir. İctimai diplomatiya beynəlxalq
kontekstdə qarşılıqlı faydalı əlaqələr
qurulmasına xidmət edir və deməli, milli dövlətlərin
beynəlxalq ictimai əlaqələr qurmaq səyləri ilə
sıx bağlıdır. Məsələn, Amerika Birləşmiş
Ştatlarında Corc Buş administrasiyasının 11 Sentyabr
hadisələrindən sonra Qlobal Kommunikasiyalar Ofisi
yaratması ABŞ hökumətinin beynəlxalq ictimai əlaqələri
gücləndirmək üçün ictimai diplomatiyaya nə
qədər böyük əhəmiyyət verdiyini göstərirdi.
Bu, daha çox ictimai diplomatiya vasitəsilə
beynəlxalq əlaqələrin idarə edilməsi zərurətindən
xəbər verirdi.
Qloballaşma
dövründə milli hökumətlərin sosial və
iqtisadi prespektiv hesablanmış məqsədyönlü
ictimai diplomatiyası ölkənin milli imicinin
yaradılmasına xidmət edir. İndi interaktiv
kommunikasiya üçün internetin yaratdığı
imkanlar ictimai diplomatiya proseslərinə daha dolğun və əhatəli
məzmun verir. Qlobal internet şəbəkəsi
informasiya, bilik və ideyaların yayılması
üçün çox əlverişli kanaldır.
Yeni kommunikasiya
texnologiyaları bu gün xarici siyasətdə sürətlə
tətbiq olunur, dünya dövlətləri arasında ictimai
diplomatiya sahəsində bir yarış və rəqabət
mühiti yaradır. Dövlətlər bu imkandan daha intensiv
faydalanmağa çalışırlar. Təsadüfi
deyil ki, "qlobal media və texnologiya ictimai diplomatiyanı
açıq kommunikasiya forumuna çevirmişdir". Kommunikasiya texnologiyalarının inkişafı
qeyri-hökumət təşkilatlarını, o cümlədən
fəal ictimai qrupları, ayrı-ayrı fərdləri ictimai
diplomatiya prosesinə qoşur, milli dövlət və
hökumətləri həmin qüvvələrlə interaktiv
əməkdaşlığa sövq edir. Milli
hökumətlər bugünkü ictimai diplomatiya sahəsində
yeni kommunikasiya texnologiyalarını tətbiq etməklə,
siyasət və diplomatiyada rəqabət
üstünlüyü əldə etməyin əhəmiyyətini
getdikcə daha artıq başa düşürlər.
Sayı
milyonlarla ölçülən publika ilə işləməklə
bugünkü ictimai diplomatiya paradiqmasını dəyişmək
mümkündür. Bunun üçün dünya şəbəkəsi
olan internetin əvəzi yoxdur. Çünki
internet sərhəd tanımır. İctimai
əlaqələri diplomatiyaya tətbiq edərkən
İnternetin dialoq, ikitərəfli, və interaktiv təbiətini
nəzərə almaq lazımdır. Fərdi
və şəxsi təmaslar qlobal ictimai təmaslara
çevriləndə nəhəng gücə çevrilir,
milli dövlətlərin ictimai diplomatiya səmərəliliyi
artır.
Rəşad AĞAZADƏ,
Azərbaycan Respublikası Prezidenti
yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının
beynəlxalq əlaqələr kafedrasının aspirantı
Xalq qəzeti.- 2010.- 9 iyun.- S. 6.