2010
- Ekologiya ili
Əkiblər
yemişik, əkək ki, yesinlər
Hələ qədim
zamanlardan bağ salmaq, gül basdırmaq, ümumiyyətlə
yaşıllıq yaratmaq ata-babalarımızın adəti
olub. Ağac əkmək, xüsusilə meyvə ağacı,
tənək əkmək bolluq, şirinlik,
mehribançılıq nişanəsi hesab edilib. Xalq
inamına görə, həyətdə, yaşayış
evinin ətrafında ağac əkilərsə, ailəyə
xeyir-bərəkət, xoş güzaran qismət olar.
"Barlı ağacın
başına dolanarlar" fikri ilə ömür sürən
ulularımız təbiətə, yaşıllığa,
ağaca həyat mənbəyi kimi baxmış, ağac əkməyi,
ona qulluq etməyi insanın doğuluşu və kamilliyi qədər
müqəddəs saymışlar.
Görün ulularımız nə
deyiblər, "Ağacı arx qırağında ək ki,
yıxılanda el-obaya körpü olsun",
"Ağaclı kəndi sel basmaz", "Ağacı
çox olan elin məzarı az olar"...
Azərbaycanın qədim sakinləri
torpağa toxum səpməyi, onu əkib-becərməyi həyatın
pozulmaz qanunu sayırdılar. Hələ uzun əsrlər
bundan əvvəl yaranmış "Avesta"da Zərdüşt
əkinçiliyi, bağçılığı təbliğ
etmiş, yaşıllığı gözəllik və həyat
mənbəyi adlandırmışdı."Avesta"da
deyilir: "Kim ki, əkir, o müqəddəs iş
görmüş olur" Bu qədim yazılı abidədə
el şənliklərində, toy və bayram günlərində
hər adamın üç ağac əkib-becərməsi
tövsiyə edilmişdir.
Ağacların da insanlar kimi
taleyində bir oxşarlıq mövcuddur. Hərəsinin
öz adı, öz taleyi. Onlar da insanlar kimi
"doğulur", torpağın bələyində bəslənir,
boya-başa çatır, pöhrələri
cavanlaşa-cavanlaşa qocalır, qocala-qocala dünyadan
köçür.
Qədim çağlardan bizim
elimiz - Odlar yurdumuz bağçılıq-meyvəçilik
diyarı kimi tanınıb. Xalqımız yüzillik
ağacın da, körpə fidanın da bir övlad kimi
qorunub qayğısına qalmış, qocaman ağacların
yerini versin - deyə cavan qələmlər əkmiş,
onların böyüyüb ərsəyə çatmasına
qayğı ilə yanaşmışdır. Axı, ağac
da insan kimi qulluq istəyir. Müdriklərimiz deyiblər:
"Ağac əkmək, bağ salmaq hünər deyil, gərək
onu qoruyub saxlamağı bacarasan, muğayat olasan". İllər
boyu hər ağacın başına pərvanə kimi
dolanmasan, səndən üz döndərər, barını
görməzsən. Bağa baxarsan bağ olar, baxmazsan dağ
olar".
"Nə əkərsən, onu
da biçərsən".
Babalarımız həmçinin
deyiblər: "Ağaca salam ver, axı o da canlıdır,
saymazsan inciyər. Ağacın, otun, çiçəyin
muradı var. Onları yaşıl vaxtı qırmaq olmaz. Bu
vaxt onlar murad üstündə olurlar. Qıranda muradı
gözündə qalır.
Ulu Dədə Qorqud da öz
alqışlarında "Kölgəlicə qaba
ağacın kəsilməsin", - deyə öz igidini,
yurddaşını alqışlamış, kölgəlicə
qaba ağacın kəsilməsini" ən böyük qəbahət,
düşmənçilik kimi qiymətləndirmişdir.
Xalqımızın təfəkküründə ağacla bağlı inanclar da yaranmışdır. Novruz günü el-oba arasında ağacların bar gətirməsi üçün onları zamına götürmə adəti geniş yayılmışdı. Elə ki, Novruzun topu atıldı səhər erkən meyvə ağaclarının yanına gələrdilər. Ağacları qorumaq məqsədilə bir nəfər əlinə balta və yaxud dəhrə alıb özünü elə göstərirdi ki, guya ağacı kəsmək istəyir. Bu zaman elin ağsaqqalı ona yaxınlaşıb soruşardı, - De görüm, nə etmək istəyirsən, ağacı niyə kəsirsən?
-Bəhər gətirmir, -deyə birinci şəxs cavab verərdi.
Ağsaqqal məsləhət görərdi ki, gəl, sən bu ağacı kəsmə, mən onu zamına götürürəm, bu il çox bar gətirəcək. Beləliklə, eyni qayda ilə bar verməyən bütün meyvə ağaclarını səksəndirib zamına götürərdilər. Bundan sonra ayağı sayalı, əli bərəkətli oğlan, yaxud qız uşağı ağacın kökləri üstə noğul, nabat, qovurğa tökərdi, şirin su səpərdi. Bütün ailə sevinər, şadlıq edərdi, biri-birinə xeyir-bərəkət arzulayır, - barlı-bəhərli olsun, şirin olsun! - deyərdilər.
Və yaxud ilaxır çərşənbənin
axırında baltanın künüynən meyvə
ağaclarının kötüyünə bir-iki dəfə
yüngülcə vürüb deyərlərmiş: "Nə
yatmısan, oyan, bərəkət payını
götür". Belədə həmin il ağacların bəhəri
bol olurmuş. Daha sonra bağın bir küncündə, elə
yerdə tonqal qalayırdılar ki, külək onun
tüstüsünü meyvə ağaclarına tərəf
aparsın. Deyərdilər ki, ağaclar tüstülənməsə
meyvələri çürük və içi boş
çıxar. Xalq arasında dağdağan, qarağac,
zoğal, əncir, çinar, tut müqəddəs
sayılır və pir-ocaq hesab edilir. Şabalıd və qoz
ağacları bolluq, firavanlıq rəmzidir. Xalq etiqadına
görə, onları qırmaq, kəsmək, yandırmaq
günahdır, adamı qarğıyar, işi düz gətirməz.
El arasında deyirlər,
nar,
Meyvə ağaclarını, bağ sahələrini
"yaman gözdən", "bədnəzərdən"
qorumaq inancı xalqımız arasında indi də yaşamaqdadır.
Bunun üçün ağacın başına heyvan kəlləsi
asar və güman edərlər ki, onların məhsulları
bol olacaq, hər cür bəladan qorunacaqdır.
Keçmişdə hər bir ailə üzvünün,
xüsusilə il ərzində doğulmuş hər körpənin
adına, hər uzaq səfərin şəninə ağac əkər,
ona qulluq göstərib əzizləyərdilər.
Qubanın el ağsaqqallarının dediyinə görə,
keçmiş zamanlarda burada hər bir oğlan və qız
100 ağac peyvənd etməli, onlara qulluq göstərməli
və bar verəndə ailə qurmalı idilər. Bu, gözəl
ənənə kimi indi də qorunub saxlanılır.
Yaşıl ormana bənzəyən Şəki- Zaqatala,
Quba-Xaçmaz bağlar diyarı ildən-ilə bu yolla
yaranıb. Minlərlə adam ağacların kölgəsində
sərinləyib, ölənlərə rəhmət deyib.
Bəzən də elə olur ki, baxımsızlıq
üzündən min-bir əziyyət bahasına əkdiyimiz
ağaclar bu gün quruyub heç-puç olur. Təəssüf
ki, aramızda ağaca çıxıb oturduqları
budağı kəsən, laqeyd, vecsiz adamlar hələ də
var. Niyə biz quruyan, susuzluqdan torpağı cadar-cadar olan yerdə
ağac görəndə yanından düz keçək,
"mənə nə qalıb, bu iş üçün
maaş alan var da, qoy o eləsin" - deyək. Deməli, biz
gözləməliyik ki, yaşadığımız
binanın həyətində əkilən ağaclara, kollara, əlaqədar
təşkilatlar, bu iş üçün ayrılmış
bağbanlar qulluq edəcək, yadlarına düşəndə
gəlib su verəcəklər. Özümüz sulasaq
olmazmı? Axı bu, bizim xeyrimizədir.
Bir də bəzi kənd yerlərində qədim
bağlar qocalıb məhv olur. Digər tərəfdən,
onların çoxu baltalanıb... Yerində də təzə
bağlar salınmayıb. Nəticədə yüz illər
boyu xalqımızın süfrəsinə bəzək,
masasına çərəz, qonağına əvəzsiz hədiyyə
olmuş bir çox meyvələrə, bağ-bostan bitkilərinə
möhtac qalmışıq.
Elimizdə-obamızda ahıl-ağsaqqalların
müdrik bir məsəli çox geniş
yayılmışdır: Əkiblər yeyirik, əkərik
yeyərlər. Amma bir iş var ki, görəsən bu
öyüd-nəsihətə əməl edən varmı?...
Rəhmət köhnə kişilərə, min rəhmət!
Əkiblər yeyirik. Az adam deyir ki, mən də əkim, sonra
gələnlər yesin. Heç uzağa getməyək,
götürək elə Abşeron kəndlərini. Bu
torpağın nemətlərindən çox yazıblar. Amma
hayıf ki, indi o nemətlərin adı qalıbsa, da dadı
gedib, həm də qəhətə çıxıb, həm
də əvvəlki keyfiyyətlərinin heç
yarısı da qalmayıb. Hər şeyi görə-görə
gələn Abşeron qocaları baxın görün nələr
deyir, necə giley-güzar edirlər. Hanı
bağlarımızın yaraşığı püstə,
badam, iydə, innab, tut, zeytun. Pirşağı kəndində
vaxtilə o qədər püstəliklər olub ki, indi ondan əsər-əlamət
qalmayıb. Təkcə bir Pirşağıdamı olub
püstəliklər? Bakının əksər kəndlərinə
yaraşıq verib onlar. Püstəyə indi təkəm-seyrək
Fatmayıda, Əmircanda və başqa kəndlərdə rast
gəlmək olar. Ancaq innab lap tək-tük qalıb. Yəqin
ki, bəzilərimiz püstə, innab adını eşidibsə
də, bəlkə də dadını bilmir. Bu nemətlər
bizim təkcə bayram süfrələrimizi yox, elə adi
çay süfrələrimizi də bəzəyirdi. Vaxt var
idi ki, cibimizə töküb tum kimi çırtlardıq
püstəni.
Abşeron nemətlərini saymaqla qurtarmaq olmur. Həddindən
artıq xeyri olan cirəni, zirəni, razyananı da
unutmamalıyıq. Onlardan dadlı şorqoğalı
bişirilməsində, müxtəlif dərmanlar
hazırlanmasında istifadə olunur.
Süfrələr yaraşığı, vaxtilə
kasıbın da, dövlətlinin də süfrəsindən əskik
olmayan cirə-duz hanı? Hanı Hövsanın məşhur
şıxverdi soğanı, hanı ətri yeddi qonşuya gedən
Abşeron zəfəranı, hanı? Əgər təcili tədbirlər
görülməsə, bunun nə ilə nəticələnəcəyini
demək çətindir.
Bizim xalqa qayğıkeşlik, xeyirxahlıq kimi xüsusiyyətlər
xasdır. Vaxt vardı ki, bağ salanlar təkcə özlərinə
deyil, yetim-yesirin də halına qalaraq elat camaatı
üçün də bağlar salardılar. Ona görə də
hər bağda, hər ağacda bir ad yaşayır.
Bağı-bağatı olmayanlar həmin bağların məhsulundan
istifadə edərdilər.
Gəlin, əkdiyimizi becərək, becərdiyimizin də
qayğısına qalaq! Yaşıllıq
sağlamlığın rəhnidir, insan orqanizminə
lazım olan vitamindir. Yaşıllıq olmasa, nəfəs
aldığımız hava da olmaz, çaylar, bulaqlar quruyar.
Müəyyənləşdirilmişdir ki, ağaclar
çox olan yerlərdə xəstəlik törədən zərərli
mikroorqanizmlər 8 dəfə, zərərli qazlar isə 5 dəfə
azalır.
Gəlin boynumuza alaq ki, son vaxtlaradək respublikamızda
yaşıllaşdırmanın vəziyyəti heç də
yaxşı halda deyildi. Çox yerlərdə
ata-babalarımızın yaxşı ənənələri
unudulur, həm də onların yaratdıqları meyvə
ağacları, əkib-becərdikləri məhv edilirdi. Kəndlərimizin
çoxunda yanacaq, qaz olmadığından, minlərlə, on
minlərlə qocaman ağac da, yaş pöhrələr də
qırılırdı. "Yaş kəsən- baş kəsər"
zərb-məsəlini ulularımız necə də yerində
deyiblər.
Gəlin xalqımızın yüzillərdən, minillərdən
bəri qoruyub saxladığı bu xeyirxah, nəcib əməlləri
göz bəbəyimiz kimi qoruyub gələcək nəsillərə
çatdıraq. Yaşayış məntəqələrinin,
yol kənarlarının, həyətlərin
yaşıllaşdırılmasında, meşə və
bağ salınmasında, ağacların calaq edilməsində
fəal iştirak edək.
Tofiq BABAYEV,
əməkdar mədəniyyət
işçisi
Xalq qəzeti.- 2010.-
12 iyun.- S. 7.