Qəhrəmanlıq səlnaməsi

 

    Naxçıvan Böyük Vətən müharibəsi illərində

 

    Cəbhədə göstərilən şücaətə görə naxçıvanlılardan 3 nəfəri - Abbas Quliyev, Qəzənfər Əkbərov, Nəcəfqulu Rəfiyev Sovet İttifaqı Qəhrəmanı kimi yüksək ada, Rəhim Rəhimov "Şöhrət" ordeninin bütün dərəcələrinə, 80 nəfəri Lenin ordeninə, 105 nəfəri I və II dərəcəli "Vətən Müharibəsi" ordenlərinə, 315 nəfəri "Qırmızı Ulduz" ordeninə, 42 nəfər "Qırmızı Bayraq" ordeninə layiq görülmüşdür.

 

    22 iyul 1941-ci il məlumatına görə, Naxçıvan MSSR-dən 6491 nəfər könüllü hərbi komissarlığa gedərək oradan cəbhəyə yollanmışdır.

    Zəhmətkeşlərin təşəbbüsü ilə muxtar respublika üzrə Müdafiə Fonduna 1.208.600 manat nağd pul, 1.727.000 manatlıq istiqraz vərəqəsi, 12 kiloqram qızıl və gümüş toplanaraq təhvil verilmişdir. Tədarük məntəqələrinə 66,11 ton taxıl, 64.3 ton ət, 2155 kiloqram yun, 897 kiloqram yağ, 106 ton tərəvəz, 3634 cüt yun əlcək, müxtəlif geyimlər və başqa əşyalar toplanıb cəbhəyə göndərilmişdir.

    Muxtar respublikanın zəhmətkeşləri "Azərbaycan kolxozçusu", "Azərbaycan gənc pioneri" adına tank dəstəklərinə müvafiq olaraq 748.796 və 410.447 manat və "Azərbaycan gənc pioneri" adına hərbi təyyarənin hazırlanması üçün isə 120.114 manat pul toplanmışdır. Pul vəsaitlərinin toplanmasında Şərur rayonunun Düdəngə kənd sakini Həsən Şirəliyev, Sərxanlı kənd sakini Qaraş Mədətov fəal iştirak etmişlər. Müdafiə Fonduna qadınlardan Səkinə Məmmədova 3 qızıl üzük, Leyla Rzayeva 9 qram qızıl, Surə Bəktaşi 3 qızıl üzük, Rübabə Talıbova 9 qram, Səkinə Rzalı 6 qızıl üzük və digər qiymətli əşyalar vermişlər. Naxçıvan Muxtar Respublikasından müharibədə 29.024 nəfər iştirak etmiş, onlardan 15.325-i geri qayıtmamışdır.

    Böyük Vətən müharibəsinin ağır illəri həm ön cəbhəyə, həm də arxa cəbhəyə öz təsirini göstərərək SSRİ-nin digər xalqları kimi, Azərbaycan xalqına da ölüm, itki, məhrumiyyətlər gətirdi. Buna baxmayaraq, güclü vətənpərvərlik ideologiyası ilə silahlanan oğul və qızlarımız öz inadkarlıqları, dönməzliyi, Vətənə sədaqətləri ilə fərqlənərək, müharibə boyu böyük hünər və sonsuz şücaətlər göstərirdilər.

    Böyük Vətən müharibəsinin ağır illərində Naxçıvan MR zəhmətkeşləri, minlərlə naxçıvanlı könüllü olaraq döyüşən ordu sıralarına getdi. Hərbi komissarlıqlara könüllülərdən 5 mindən çox ərizə daxil oldu. 10 min nəfərdən çox vətənpərvər xalq ordusu qoşunları sıralarına, dəstələrə yazıldı.

    Müharibənin ilk günlərindən sərhədboyu rayonlardan başlamış Leninqrad, Moskva, Sevastopol, Odessa, Stalinqrad, Kiyev və digər şəhərlər uğrunda, Qafqaz uğrunda gedən şiddətli döyüşlərdə, Dnepr çayını döyüşə-döyüşə keçməkdə, Sovet ordusunun sonrakı hücum döyüşlərində, partizan əməliyyatlarında, Berlin uğrunda vuruşmaarda naxçıvanlı oğul və qızlar misilsiz igidliklər göstərmişlər.

    Sovet İttifaqı qəhrəmanları Qəzənfər Əkbərov, Abbas Quliyev, Nəcəfqulu Rəfiyev ölüm-dirim mübarizəsində əbədi şöhrət qazanmışlar. Hərbi feldşer Allahverdi Kərimov Rostov döyüşlərində şücaətinə görə "Qırmızı Bayraq" və "Qırmızı Ulduz" ordenləri ilə təltif edilmişdir.

    1942-ci ildə Bəxtiyar Kərimov Krımda təkbaşına 11 faşistlə döyüşə girmiş, əlbəyaxa döyüşdə 10 nəfəri öldürmüş, bir nəfərin hülqumunu dişləri ilə qoparıb məhv etmişdir.

    1942-ci ildə Qafqaz uğrunda döyüşlərdə Akim Abbasovun rəhbərlik etdiyi hərbi hissə düşmənin 40-a yaxın tankını məhv etməyə nail olmuşdur.

    Naxçıvanlı müəllim Əli Babayevin komandirliyi altında Çapayev adına beynəlmiləl partizan batalyonu İtaliya və Yuqoslaviya partizanları ilə çiyin-çiyinə bir ildən artıq faşistlərlə vuruşmuş, bu igidliyinə görə İtaliya Respublikasının "Gümüş medal"ı ilə təltif edilmişdir.

    Buhenvald əfsanəsi Əkbər Ağayevin mətinliyi, ağır düşərgə şəraitində göstərdiyi mənəvi ölməzlik nəsillərə nümunədir. Əkbər Ağayev Buhenvald həbs düşərgəsində əsirlər arasında siyasi iş aparır, onları mübarizəyə ruhlandırdı.

    Böyük Vətən müharibəsi illərində muxtar respublikanın yüzlərlə vətənpərvər qızı silaha sarılaraq Vətənin müdafiəsinə getmişdi. Onlar canlarını əsirgəmədən cəbhələrdə və partizan dəstələrində vuruşmuş, minlərlə yaralı əsgəri döyüş meydanından çıxararaq ölümün pəncəsindən xilas etmişlər. Zərifə Camalbəyova, Dilbər Təhməzbəyova, Surə Allahverdiyeva, Səkinə Səfiyeva, Səfiyyə Sultanova, Lora Abdullayeva və yüzlərlə başqaları böyük xidmətlərinə görə Vətənin yüksək orden və medalları ilə mükafatlandırmışlar. Ön cəbhələrdə şiddətli döyüşlərin davam etdiyi bir vaxtda arxa cəbhədə də naxçıvanlılar "Hər şey cəbhə üçün, hər şey Qələbə üçün" şuarı ilə işləyirdilər.

    Naxçıvan Dövlət Tarix Muzeyinin fondlarında müharibə dövrünə aid sənəd və materialların araşdırılmasından məlum olur ki, müharibə başlanandan az sonra Azərbaycanın adı ilə müxtəlif fondlar təşkil edilmiş və naxçıvanlılar da bu fondların hesabına öz töhfələrini vermişlər. Sənədlərdən birində qeyd olunur: "Naxçıvan MSSR-də

    1942-ci il dekabrın 22-dək tank dəstəsi yaratmaq fondu təşkil edilmiş və naxçıvanlılar da bu fonda öz töhfələrini vermişlər. Belə ki, sənədlərdən birində qeyd olunur: Naxçıvan MSSR-də "Azərbaycan kolxozçusu" tank dəstəsi yaratmaq fondu"na vəsait toplanışı müvəffəqiyyətlə davam etdirilir. 1942-ci il dekabrın 22-dək respublikada "Tank dəstəsi yaratmaq fondu"na 3.346.000 manat vəsait toplanmışdır ki, bunun 2.822.000 manatı dövlət bankındakı cari hesaba verilmişdir.

    Bu sahədə ən qabaqcıl olan Noraşen (indiki Şərur) rayonunda 172.000 manat vəsait toplanmışdır. Naxçıvan rayonunun kolxozçuları bu fonda 900.000 manat vəsait vermişlər.

    Kolxozçu kəndlilərimiz öz şəxsi ehtiyatlarından Qızıl Ordu üçün fonda taxıl verməyi də böyük ruh yüksəkliyi ilə davam etdirirdilər. Noraşenlilər bu sahədə də irəlidə gedərək dekabrın 22-dək həmin fonda 5.000 pud taxıl vermişlər. Naxçıvan rayonunun kolxozçuları Qızıl Ordu üçün fonda 800 pud taxıl vermişlər.

    30 dekabr 1942-ci il tarixli sənəddən bəlli olur ki, artıq Tank dəstəsi yaratmaq fondu"na 5.400.000 manat vəsait toplanmışdır ki, bunun da 4.776.000 manatı dövlət bankındakı cari hesaba verilmişdir.

    Noraşen rayonu üzrə 2.238.425 manat, Əbrəqunus üzrə 252.250 manat və Culfa şəhəri üzrə 252.250 manat və Culfa rayonu 122.000 manat dövlət bankına daxil olmuşdur. Naxçıvan MSSR-in kolxozçu kəndliləri öz şəxsi taxıl ehtiyatlarından Qızıl Ordu üçün fonda dekabrın 30-dək 8.463 pud taxıl vermişdilər.

    1942-ci ilin dekabrında Azərbaycan K(b)P MK-nın birinci katibi Mir Cəfər Bağırov Stalinə məktub göndərərək bildirir: "Sizin tarixi məruzənizdən ruhlanmış, ürəkləri nemes-faşist işğalçılarına qarşı müqəddəs kinlə alovlanan və var - qüvvələrini, sovet torpağını vəhşi faşistlərdən təmizləmək uğrunda qəhrəmancasına mübarizə aparan Qızıl Ordunun da möhkəmləndirilməsinə verən Azərbaycan SSR kolxozçuları və kolxozçu qadınları "Azərbaycan kolxozçusu" tank dəstəsi yaradılması üçün 81 milyon 20 min manat toplamışdır. Taxıl fonduna könüllü olaraq 140.092 pud taxıl vermişlər. Respublikanın kolxozçuları ət, yağ, pendir, yun təhvili sahəsində dövlət təəhhüdlərini vaxtından əvvəl yerinə yetirmiş və gələn ilin tədarükü hesabına avans olaraq 484,197 pud ət, 14.397 pud yağ, 20.106 pud pendir, 34.200 yun vermişlər. Vəsait toplanması davam edir".

    Cavab olaraq Stalin Mir Cəfər Bağırova məktub göndərir və bildirir: "Azərbaycan kolxozçusu" tank dəstəsi yaradılması üçün 81 milyon 29 min manat toplamış və dövlət təəhhüdlərini yerinə yetirdikdən sonra Qızıl Ordu fonduna 140.000 puddan artıq taxil vermiş olan Azərbaycan SSR-in kolxozçularına və kolxozçu qadınlarına mənim qardaşlıq salamımı və Qızıl Ordunun təşəkkürünü yetirin".

    1942-ci ilin sonunadək Naxçıvan zəhmətkeşləri, ayrı-ayrı ailələr, məktəblilər bu aksiyada fəal iştirak etmələri sənədlərdən aydın görünür. Noraşen rayonun Yengicə kəndindəki "Sosializm" kolxozunun sədri Naxçıvan MSSR Baş Sovetinin deputatı, ordenli Hüseyn Əliyev tank dəstəsi yaradılması fonduna 100.000 manat, Arınc kəndindəki Telman adına kolxoz 105.000 manat, Cəhri kəndindəki M.C.Bağırov adına kolxozun sədri Yusif İsmayılov 100.000 manat, Çərçiboğan kəndindəki "Sovet" kolxozunun sədri Bəhmən Cəfərov və Maxta kənd Stalin adına kolxozun sədri Məmmədsalah Allahverdiyev hərəsi 60.000 manat pul vermişlər. Məktəblilər də bu fonda öz səxavətlərini əsirgəmirdilər. Siyaqut kənd məktəbinin 5-ci sinif şagirdi Əmir Hüseynəliyev 40.000 manat, 2-ci sinif şagirdi Xavər Mustafayeva 25.000 manat, Baş noraşenli pioner Cəlil Məmmədov 20.000 manat, Düdəngə kənd pioneri Musa Məmmədov 15.000 manat vermişlər. Ümumiyyətlə, 1942-ci ilin dekabr ayının sonunda təkcə Noraşen rayonundan komsomolçular 726.000 manat pul, 764 pud taxıl vermişlər.

    Naxçıvan rayonunun Şəkərabad kənd kolxozundan 13.000 manat pul tank dəstəsi yaratmaq fonduna toplanmış, həmçinin kolxozun sədri Hürzat Hüseynova 1.000 manat, ferma müdiri Əli İbrahimov 800 manat, briqadir Bilal Nağıyev 700 manat, Staxanovçu çoban Heydərəli Əliyev 600 manat, həmçinin 1943-cü ilin hesabına dövlətə bir ton ət vermiş, döyüşən Qızıl Orduya 10 bağlama göndərmişlər.

    Qaraçuğlular da tank dəstəyi fonduna böyük yardım göstərmişlər. Kəndin kolxoz sədri İsmayıl Həsənov 2.000 manat, ferma müdiri Qulam Səfərov, ambardar Qılınc Zeynalov, partiya komitəsinin katibi Məmmədtağı Əkbərov hər biri 1000 manat, Məşədi Heydər Qurbanov 500 manat, Dünyamalı Səfərov 300 manat verməklə cəmi 23.500 manat həcmində fonda kömək etmişlər.

    Ordubad rayonunun zəhmətkeşləri Qızıl Ordunun döyüşçülərinə 850 bağlama göndərmişlər. Parağa kəndindən 50 bağlama, Bist kəndindən 45 bağlama, Azakənddən 32, Biləv kəndindən 40 bağlama cəbhəyə yola salınmışdır.

    1943-cü ilin əvvəllərindən Naxçıvan rayonunun Aşağı Leninabad kənd kolxozçuları azad edilmiş rayonların əhalisi üçün 6.200 manat pul toplamışlar. O cümlədən, Əmir Nəcəfov 500 manat, Məmmədəli Bağırov 450 manat pul vermiş, Zeynalabdin Məmmədov, Muxtar İbrahimov, Hüseyn Əhmədov hər biri bir qoyun və 20 kiloqram taxıl vermişlər.

    Özünün dostluğa aid ənənələrinə sadiq qalan muxtar respublikanın əməkçiləri müharibədən zərərçəkən respublikalara yardım göstərərək, 1943-cü ildə Stavropol kolxozçularına 483 min manat pul, 8.343 pud buğda, 4.168 pud arpa, 429 pud düyü, 700 pud noxud, 30 pud qarğıdalı, 15 pud paxla, 899 ədəd dəri, 901 pud meyvə qurusu, 450 baş qaramal, 2.260 baş davar, çoxlu paltar və başqa əşyalar göndərmişdilər.

    Bütövlükdə, Böyük Vətən müharibəsi dövründə əhalisinin çətin vəziyyətə düşməsinə baxmayaraq, əsl qəhrəmanlıq hünəri göstərmiş Naxçıvan Muxtar Respublikası bir zamanlar "dostcasına, qardaşcasına yaşamış SSRİ xalqlarına" deyil, həmçinin, sülhsevər dünya xalqlarına olan borcunu da yerinə yetirdi. Körpə, dilsiz-ağızsız uşaqların, beli bükülü qocaların, xəstələrin ağzından kəsib müharibəyə göndərdiyi nemətlərdən təkcə azərbaycanlı əsgərləri yox, eyni zamanda yəhudi, rus, gürcü, ukraynalı, erməni və yüzlərlə digər millətlərdən olan əsgərlər də qidalanmış, canlarına təpər tapmışlar. Naxçıvan yenə həmin sədaqətli, səxavətli, dostluğa, yoldaşlığa etibarlı olan Naxçıvandır. Arzu edərdik ki, bu gün müstəqil Azərbaycanın can tikəsi, ürək parçası olan Naxçıvanın da taleyinə, tarixinə çətin, dar günlərinə adlarını sadaladığımız və sadalaya bilmədiyimiz millətlər etibarlı, sədaqətli olsun.

    Məqalədə istifadə olunan faktlar və rəqəmlər Naxçıvan Dövlət Tarix Muzeynin fond materiallarından götürülmüşdür.

    Böyük Vətən müharibəsinin 65 illiyi ilə əlaqədar Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Tarix Muzeyinin ekspozisiyasında naxçıvanlı döyüşçülərin müharibədə göstərdikləri şücaətə aid 300-dək sənəd və materialların, fotoşəkillərin, numizmatik əşyaların, orden, medal, elmi ədəbiyyatların və s. nümayiş etdirildiyi yeni sərgi təşkil olunmuşdur. Sərgidə 100-dək döyüşçü haqqında tam məlumat verilir.

 

 

   Nəzakət ƏSƏDOVA,

   Naxçıvan Dövlət Tarix Muzeyinin

   baş fondunun müdiri

 

   Xalq qəzeti.- 2010.- 20 iyun.- S. 5.