Novruz: ilkin qaynaqları və
tarixi inkişafı
Novruz Azərbaycan xalqının zəngin maddi və mənəvi
dəyərlərinin mühüm bir hissəsini özündə
ehtiva edən böyük mədəniyyət hadisəsidir. Novruzun
tərkibi quruluşca mürəkkəb, məzmunca dərin və
geniş əhatəlidir. Müasir dövrümüz
üçün bu bir milli bayramdır. Bu bayrama tarixi
inkişaf boyunca baxdığımız zaman onun qədim mədəni
köklərə və mənəvi qaynaqlara bağlı
olduğunu görürük. Keçmişdə olduğu
kimi, bu gün də Azərbaycanda, digər türk dövlətlərində
və bir çox qonşu ölkələrdə Novruz Bahar
bayramı kimi qeyd olunmaqdadır.
Novruzun əsasında əski
xalq mərasimləri dayanır. Dünya xalqlarının bir
çox mərasimləri də belədir. Onlardan bəzilərinə
sonralar dini mahiyyət qazandırılır və beləliklə
də əski mərasim mədəniyyəti ilə dini adətlər
birləşdirilmiş olur. Yəni zaman keçdikcə
insanlar imtina edə bilmədikləri ibtidai dönəmin ənənələrini
yeni dövrə uyğunlaşdırıb dini bayramlar olaraq qəbul
etmişlər. Novruzun da rəsmi bayram kimi keçirildiyi qədim
və orta əsrlərdə o, dini əfsanələrlə əlaqələndirilmiş
və ona dini bir mahiyyət qazandırmağa cəhd göstərilmişdir.
“Novruz” – hərfi mənada
yeni gün deməkdir. Amma, ifadə etdiyi mərasim
semantikasına görə keçidin bitməsi və yeni
nizamın başlanğıcıdır. Novruza Bozqurd,
Çağan, Ergenekon, Nevruz, Sultan Nevruz, Mart Doqquzu, Novruz və
s. də deyilmişdir. “Novruz” anlayışı bəzi
deyiliş fərqlərilə bir çox türk
xalqlarının dillərində işlənməkdədir.
Novruz haqqında məlumatlara
Biruni Əbu Reyhanın “Asarul Baqiye” (Pamyatniki minuvşix
pokoleniy), Kaşğarlı Mahmudun “Divanü Lugat-it Türk”,
Balasaqunlu Yusif Has Hacibin “Kutadqu biliq”, Ömər Xəyyamın
“Novruznamə”, Nizamülmülkün “Siyasətnamə”, Nizami
Gəncəvinin “İsgəndərnamə” və b. əsərlərində
rast gəlirik.
Biruninin müasiri olan
mütəfəkkirlər Mahmud Kaşğarlı və
Ömər Xəyyam Novruz haqqında müəyyən məlumatlar
vermişlər. Onların əsərlərində təkcə
bu bayramın təbiətlə və onun
qanunauyğunluqları ilə əlaqəsindən deyil, həm
də onunla bağlı mərasimlər, sınamalar və
rituallar haqqında bəhs edilir. Məsələn, Biruni belə
bir sınama haqqında məlumat verir: “Əgər Novruzun ilk
günü gün doğan vaxt hələ heç bir söz
demədən üç qaşıq bal yesən və
üç parça mum yandırsan bütün xəstəliklərdən
xilas olarsan. Digər bir sınama isə belədir: “Hər kim
səhər ibadətdən öncə bir az şəkər yesə
və özünü zeytun yağı ilə yağlasa
bütün il ərzində ona heç bir xəstəlik dəyməz”.
Qədim dövrlərdə
Novruz təkcə xalq bayramı kimi deyil, eyni zamanda, dövlət
bayramı kimi qeyd olunmuşdur. Tarixi məlumatlara görə,
Novruz bayramı bir ay davam edirdi.
Biruninin əsərindən,
Ömər Xəyyamın “Novruznamə”sindən
aldığımız məlumatlara görə, Novruzda yerə
su səpərmişlər, yaxınlara hədiyyə verərmişlər,
yelləncəkdə yellənərmişlər, şirniyyat
paylayarmışlar, yeddi illik məhsulu müəyyənləşdirərmişlər,
ritual yuyunması, çimməsi və digər mərasimlər
icra edilərmiş. Novruz günündə süfrəyə
buğda, arpa, darı, qarğıdalı, noxud, mərcimək,
düyü, küncüt və ya lobya unundan
hazırlanmış çeşidli çörəklər
düzərmişlər. Süfrənin ortasına yeddi
cür ağacın (söyüd, zeytun, heyva, nar və s.) zoğunu,
yeddi ağ piyalə, ağ dirhəm və ya yeni dinar
qoyarmışlar.
Novruz bayramı şənliklərində
kütləvi gəzintilər, xalq oyunları, yarışlar,
rəqs və nəğmələr oxunması, məzhəkəçilərin
və kəndirbazların çıxışları olurdu. Novruz
bayramında müharibələr və qarşılıqlı
çəkişmələr dayandırılır, sülh
müqavilələri bağlanır, hətta dəfn belə
növbəti günlərə təxirə
salınırdı. Bu bayram o qədər şad və şən
bir bayram olmuşdur ki, o günlərdə təkcə təmtəraqlı
təntənələr deyil, eyni zamanda, xəstələrə
müstəsna diqqət və qayğı göstərilmiş,
qohum və dostlara baş çəkilmiş, qohum və
yaxınların məzarları ziyarət edilmiş, bir-birinə
qarşılıqlı inam və simpatiya ifadə edilərək
ümumbəşəri dəyərlər üstün
tutulmuşdur.
Novruzun əkinçilik
təqvimi ilə bağlı olması tarixdən məlumdur. Belə
ki, bu bayram şimal yarımkürəsində 20-21 martda
baş verən yaz bərabərləşməsi ilə əlaqələndirilir.
Təbiətin oyanması, canlanması, bitkilərin yenidən
öz yaşıl rənginə bürünməsi min illər
boyu müşahidə olunmuş və təcrübədə
təsdiqlənmiş bir gerçəklikdir. Belə bir yeniləşmə
gününün başlanğıcı şəmsi-günəş
təqviminin ilk ayının ilk gününə (21 mart) təsadüf
edir. Buna görə də həmin günü Novruz (Yeni
gün) adlandırıblar.
Azərbaycan
xalqının təcrübəsində Novruz təqvim mərasimi
olmaqdan çıxdıqdan sonra öz əhəmiyyətini
azaltmamışdır. Bu da onun arxaik ritualdan gələn
genetik əsaslara malik olmasının, başqa sözlə, bu
xalqın öz bayramı olmasının təzahürüdür.
Novruzun mənşəyi
ilə bağlı müxtəlif mülahizələr
mövcuddur. Bunlardan biri “Novruz”un “Yaradılış
bayramı” olmasıdır. Bu mülahizəyə görə
Tanrının dünyanı və insanı yaratması təbiətin
yazda dirilməsi ilə simvolizə olunaraq həmin vaxtda bayram
kimi qeyd olunur. Dünyanın yaranmasında iştirak edən
dörd ünsür dörd çərşənbədə
qeyd olunur və bu yaradılış prosesinin sonu bayram edilir.
Digər bir mülahizəyə
görə, “Novruz” turanlıların “Tura” bayramıdır. Bu
mülahizəni K. Hüseynoğlu irəli
sürmüşdür. M. Cəfərli “Novruz”un sosial-mədəni
və mənəvi aspektinə diqqəti yönəltmiş,
onun dini əsaslardan məhrum olmadığından və
sosial harmoniyanın təmin olunmasında oynadığı
müstəsna rolundan bəhs etmişdir.
Novruz bayramının mənşəyi,
onula bağlı əsatirlər, miflər qədimdir. Orta əsrlər
İran əfsanələrinə əsasən, Novruz
bayramı ilk dəfə mifik İran şahları Kəyümərs
və ya Cəmşid tərəfindən tətbiq olunmuşdur.
Ancaq birinci personaj daha qədimdir və “Avesta”da Qara Martan
adlanan bu obraz ilkin insan və ya bəşəriyyətin əcdadı
hesab edilir. Bu personaj “Avesta”ya, heç sübhəsiz, Turan aləmindən
daxil olmuşdur.
Əl Biruninin
yazdığı rəvayət isə Novruzun yaranmasını
Azərbaycanla bağlayır. Bu rəvayətə görə
Cəmşid Azərbaycana gələndə qızıl taxta
oturur və insanlar onu öz çiyinlərində
aparırlar. Günəşin şüası Cəmşidin
üzərinə düşdükcə insanlar onu
görürlər və sevincdən həmin günü bayram
edirlər.
Novruz yazın,
baharın gəlişinin bayram edilməsidir. Bu çox
geniş yayılmış və ümumi bir fikirdir. Bu
prizmadan baxaraq bir qədər də irəli gedən
araşdırmaçılara görə, Novruz əski
“inisiasiya” mərasimi ilə əlaqəlidir. İnsanlar təbiətin
qışla ölüb yazla dirilməsini bayram edirlər.
Novruzda biz bu ritualın rudimentini “Kosa-kosa” oyununda
görürük. Bu oyunda Kosanın ölümü
simvollaşdırılmışdır. Onun “kəfənsiz
ölməsi” belə heç kimi məyus etmir, əksinə,
güldürür. Kosanın ölümü ritual epizodunun
oyunda ifadəsidir, yəni arxaik ritualın özü və ya
onun bütövü deyildir. Amma bu oyunda arxaik ritualın bərpası
üçün çox əhəmiyyətli detallar
saxlanmışdır.
Novruz oyunları
kompleksinə daxil olan “Kəndirbaz” oyunu da arxaik ritualın və
ya başqa sözlə, Novruzun mənşəyinin öyrənilməsində
istifadə oluna bilər. Çünki bu oyunda çox əski
“keçid” ritualı oynanılır. Əgər “Ergenekon”u
Boz qurd cildində olan şamanın arxasınca gedərək
dar bir keçiddən, dağ və ya qaya arasından
keçərək icra edirlərsə, “kəndirbaz” oyununda bu
hərəkətlər havada, daha çətin və mürəkkəb
şəraitdə yerinə yetirilir. Buradakı keçid o
dünyaya gedən “qıl körpünü” də,
“uçmağa” aparan yolu da simvolizə edə bilər. Keçi
isə mərasim icraçısı, mediator,
“yumuşçu”, ölüm mələyi kimi ritualda,
yalançı və ya təlxək kimi oyunda ən müxtəlif
funksiyalarda izah oluna bilər . O da mümkündür ki,
Hind-Avropa mədəniyyətində rast gəldiyimiz ritual
zamanı bütün günahların yüklənib
buraxıldığı “günah keçisi”nin lokal
variantı həmin Keçidir.
“Novruz”un türklərin
Ergenekon bayramının davamı olması haqqında da fikirlər
çox geniş yayılmışdır. İndi “Novruz”
adı ilə keçirilən bu bayramın türklərin əski
“Ergenekon bayramı” olması haqqında fikirlər vardır. Bu
mülahizəyə görə, türklərin əskidən
bəri keçirdikləri “Ergenekon bayramı” müəyyən
bir dövrdən sonra “Novruz” adı ilə qeyd olunmağa
başlamışdır.
Türk tarixində
“Ergenekondan çıxış” günü “Novruz” kimi
xatırlanmış və bu adla qeyd olunmağa
başlamışdır. Əlbəttə ki, bu səbəbsiz
deyildir. Ergenekon bayramı təkcə törəyiş deyil,
eyni zamanda, əski türklərin 400 il əziyyət çəkərək
qaldıqları yerdən bir bozqurdun yol göstərməsi ilə
xilas olub çox gözəl bir yerə gəlib
çıxmaları və yerləşmələrinin
bayramıdır. Türklər xilas olduqları günə və
yerləşdikləri yerə “Ergenekon” deyiblər. Bu mənada
Ergenekon həm zamandır, xilas, qurtuluş günüdür,
həm də məkandır, yeni və çox zəngin bir
yerdir.. Türklər həmin yerə gəldikləri
günü, həmin gündə və həmin yerdə ənənəvi
olaraq qeyd ediblər. Yeni zamanın və məkanın qeyd
olunduğu hadisə, Tanrıya alqışetmə
ritualıdır.
Baharın gəlişi, havaların istiləşməsi, qarın əriməsi, təbiətin canlanması bütün insanlara olduğu kimi türklərə də dərin təsir etmiş, həyəcanlandırmış və bu dəyişikliyi müxtəlif mərasimlərlə qeyd etmələrinə səbəb olmuşdur. Türk sözü olan bayram M. Kaşğarlının “Divan”ında “Bedhrem” (bayram) – bir yerin işıqlarla və çiçəklərlə bəzənməsi və orada sevinc içində əylənilməsidir” – şəklində izah edilmişdir.
Əski türklərin dini mərasim və ayinlərinin necə icra edildiyini bu və ya başqa şəkildə Çin və ərəb qaynaqları ilə yanaşı türk boylarının dastanlarından, xalq əfsanələri və rəvayətlərindəki məlumatlardan öyrənirik. Hazırda əski ənənəvi inancları və mərasimləri qoruyub saxlamış Altay və Yakut şamanlarının keçirdikləri böyük dini mərasimlər bizim əski türklərin ayinləri haqqında təsəvvürlərimizi genişləndirir.
Şamançı türklərin müəyyən vaxtlarda keçirdikləri ayinlərin yaz, yay və payız mövsümlərində baş verir ki, bunların da çox qədim dövrdən qaldığı şübhə doğurmur. Əski türk imperatorluğu dövründə bu ayinlərin dövlətin rəsmi dini bayramları olduğu Çin qaynaqlarının verdiyi məlumatlardan aydın olur. Yaz və payız bayramlarında ayinlərin icra olunması hunların zamanından məlumdur. Əski türk dininin saxlandığı monqol imperatorluğu dövründə yaz bayramı və bununla əlaqəli mərasimlər dövlətin dini bayramları olmuş və bu bayramlarda möhtəşəm ayinlər icra edilmişdir.
“Novruz” tərkib elementləri etibarilə arxaik ritualdır, mövsüm mərasimidir, təqvim bayramıdır və ya milli bayramdır. Bunlardan sonuncusu, yəni müasir milli bayram anlayışı onların məcmusunu özündə ehtiva edir.
Novruzun tərkibində arxaik ritual elementlərinin (səməni cücərtmə, tonqal qalama, tonqal üstündən tullanma, qulaq falı və ya qapı dinləmə, yumurta boyama və yumurta döyüşmə, qurşaq atdı, kosa-kosa, kəndirbaz oyunu, deyimlər, nəğmələr və s.) bəzən geniş şəkildə və bəzən də rudimentlər kimi müşahidə olunması onu ritualşünaslıq aspektindən də araşdırmağı şərtləndirir.
Onların hər
biri müəyyən bir elementlə simvolizə olunur. Məsələn,
təbiətlə bağlı olan və insanların
yaşayışında mühüm əhəmiyyət
daşıyan yaz mövsümü ilə başlanan
yaşıllanmanı “səməni” təmsil etməkdədir.
Bu element təbiətin dirilməsini bitki səviyyəsində
simvolizə edir. Bu kompleksin içində ən
mərkəzi mövqeyi “tonqal” tutur. Tonqalın od, alov, atəş mənası bir sıra
türk dillərində az fərqli sözlərlə işlənməkdədir.
Tonqal əski türkcədə günəşin
doğmasını bildirən “tanq” və günəşin
qürubunu ifadə etmək üçün istifadə olunan
“tünq” kəlmələri ilə fonetik və semantik
baxımdan əlaqəlidir. Heç şübhəsiz
ki, tonqal ilk öncə günəşi və bundan sonra da
Tanq Tenqrini simvolizə edir. Əski
türklərdə günəş həm Tanrıdır, həm
də yaradıcı əcdaddır.
İnsanların
tonqal ətrafına toplaşması, onun üzərindən
tullanması, ilk öncə hər hansı bir şəkildə
onunla təmas yaratmağa cəhd etməsi diqqəti çəkməkdədir. Burada əcdad
dünyasına yola salma və tonqalda Tenqriyə qurban vermə
arxaik ritual hərəkətləri gerçəkləşməkdədir.
Tonqal üzərindən tullanarkən söylənən
“ağırlığım, uğurluğum burda qalsın”
ritual deyimi “türklərdə odun arındırıcı”
funksiyası ilə izah olunursa olunsun, bizcə bu çox bəsit
və ritualın sakral mahiyyəti ilə uzlaşmayan bir
yanaşmadan uzağa getmir. Özünü
oda atan, alovun içərisindən keçən “ritual
personajı” özünü Tanq Tenqriyə qurban etmiş olur.
Bu qurban vermə
ritual və ya simvolik xarakter daşıyır. Özünü odda qurban
verən fərd Tanq Tenqrini simvolizə edən Tonqalda onunla
birləşir, bütövləşir, “o dünyada”, xaos məkanında
olur, əcdad ruhları ilə, “tın”la təmas yaradır,
orada sakrallaşır və yenidən oddan çıxaraq “bu
dünyaya”, kosmos məkanına qayıdır. Bizcə,
perifrastik formada işlənməsinə baxmayaraq, tərkibində
iki semantemi birləşdirən ritual deyiminin – “ağırlığın(fiziki)
və uğurluğun(mənəvi)” odda, tonqalda qalması isə
fərdin fiziki və mənəvi baxımdan özünü
Tanrıya qurban verməsinin ifadəsidir.
Novruz bayramı
ərəfəsində bayram hazırlıqları
başlanır. Buraya ev-eşiyin, həyət-bacanın təmizlənməsi,
yeni paltarların alınması, bayram bazarlığı,
bayram yeməklərinin hazırlanması və s. daxildir.
Bayramda müqəddəs yerlər ziyarət edilir, qohumlara
baş çəkilir, bayramlaşılır,
küsülülər barışır, kasıblara
yardım edilir, bayram payı paylanır və s. Təmizlənməmiş
həyət-baca, köhnə paltar, kasıblıq və
aclıq xaosu simvolizə edir. Küsülülük,
kommunikativ böhran sosial xaosun ifadəsidir. Təmizlik, təzə paltar, yeməklər, xaosun
natəmizlik, köhnəlik, aclıq kimi formalarını
aradan qaldırır və onları yeni nizamla əvəz edir.
Küsülülük barışla əvəzlənəndə
sosial harmoniya bərpa olunur.
Yumurta
döyüşdürülməsi iki
dünyanın-qışla yazın, soyuqla istinin, xaosla-kosmosun
mübarizəsini nümayiş etdirməkdir. “Toxum cücərtmək”
və ya “Səməni qoymaq” da bir şəkildə təbiəti
canlandırmaq, ona təsir etmək vasitəsi kimi
anlaşılır. “Qulaq falı” və ya
“qapı pusmaq” yeniləşmənin məlumat səviyyəsini
əks etdirir.
Novruza aid olan
bayram adətlərindən biri də müxtəlif şəkildə
adlandırılan torba atmaqdır. Novruzla bağlı
orta əsrlərə aid yazılı qaynaqlarda bu adətlərin
zərdüştlük dönəmində mövcud olduğu
və onun xüsusi icraçılar – Zərdüşt kahinləri
tərəfindən yerinə yetirildiyi haqqında məlumat
verilir.
Sonrakı
dövrlərdə “torba atmaq” “qurşaq atmaq” və ya “şal
sallamaq”la əvəzlənmişdir. Əlbəttə,
burada məişət mədəniyyətindəki dəyişikliklər
öz təsirlərini göstərmişdir.
Ən yeni dövrün “torba
atmaq” mədəniyyətində “dəsmal atmaq” və “papaq
atmaq” kimi yeni vasitələrdən istifadə edildiyi
müşahidə olunmaqdadır.
Novruz bayramının ritual əsaslarının
təhlilindən gəldiyimiz qənaətlərə görə,
onun yaranışı nə zərdüştlüklə, nə
də islam dini ilə əlaqəlidir. Çünki burada müşahidə olunan arxaik
ritual elementləri şaman, buddist, xristian və müsəlman
türklərin mövsümlə bağlı icra etdikləri
ortaq rituallardır.
Ağaverdi XƏLİL,
fəlsəfə doktoru, AMEA Folklor
İnstitutu folklor nəzəriyyəsi
şöbəsinin müdiri
Xalq qəzeti.- 2010.- 21 mart.- S. 4.