"Heydər Əliyev və Azərbaycanın iqtisadi inkişaf strategiyası"

AMEA-nın İqtisadiyyat İnstitutunda "dəyirmi masa" ətrafında söhbət

Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi seçilənə qədər respublikada gərgin bir vəziyyət hökm sürürdü: sosial-iqtisadi sahədə tənəzzül, durğunluq özünü göstərirdi. İqtisadiyyatı bütövlükdə dərin və uzunmüddətli böhran mərhələsində olan respublikada bu ağır şəraitdən çıxış yolu tapılmalı, iqtisadi inkişafın təmin edilməsi üçün işlək proqramlar hazırlanmalı, iqtisadiyyatda köklü struktur dəyişiklikləri aparılmalı, təsərrüfatçılıqda, iqtisadi həvəsləndirmədə yeni üsullar tətbiq olunmalı idi. Bu zəruri tələbləri düzgün dəyərləndirən Heydər Əliyev onu da yaxşı bilirdi ki, respublikanın gücünü, əhalinin rifah halını, bütövlükdə siyasi müstəqilliyin təməlini məhz onun iqtisadi qüdrəti, iqtisadi dirçəlişi şərtləndirir.

Bütün bunlara görə də ulu öndər qısa müddətdə respublika iqtisadiyyatında ciddi keyfiyyət dəyişikliklərinə nail olmaqla Azərbaycanı xammal istehsalçısından qabaqcıl, müasir texnika və texnologiya ilə təchiz olunmuş sənaye bazasına çevirə bildi. Keçmiş Sovet İttifaqı kimi böyük bir dövlətin zəngin iqtisadi potensialından istifadə edərək respublikanı tərəqqi yoluna çıxaran Heydər Əliyev yeni və mütərəqqi sənaye sahələrinin yaradılması istiqamətində mühüm tədbirlər reallaşdırırdı. İstehsalla bilavasitə bağlı elmi-tədqiqat sahələrinin inkişafı məqsədilə kompleks tədbirlər görüldü... Heydər Əliyev 1993-cü ildə Azərbaycan rəhbərliyinə yenidən qayıdandan sonra isə müstəqil dövlətimizin yeni dövr üçün iqtisadi inkişaf prioritetlərini müəyyənləşdirdi, bu sahədə mövcud problemlərin həlli yollarını elmi-nəzəri və praktiki əsasda göstərdi...

"Dəyirmi masa"da bütün bunlar barədə ətraflı danışılmış, ulu öndərimizin səyi və təşəbbüsü ilə həyata keçirilən iqtisadi islahatlardan bəhs edilmişdir.

"Dəyirmi masada" AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun direktoru, iqtisad elmləri doktoru, professor İsa Alıyev, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Geostrateji Araşdırmalar Mərkəzinin müdiri, AMEA-nın müxbir üzvü, iqtisad elmləri doktoru, professor Əli Nuriyev, AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun şöbə müdiri, iqtisad elmləri doktoru Rəna Sultanova, AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun şöbə müdiri, Azərbaycan Respublikasının əməkdar iqtisadçısı, iqtisad elmləri doktoru Tofiq Hüseynov, AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun şöbə müdiri, iqtisad elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Aqil Əsədov, AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun əməkdaşı İlkin Soltanlı iştirak edirdilər.

İsa ALIYEV, AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun direktoru, iqtisad elmləri doktoru, professor:

- Hörmətli tədbir iştirakçıları, bildiyiniz kimi, 10 may bizim üçün unudulmaz bir tarixdir. Ona görə ki, ümummilli liderimiz, Azərbaycan xalqının xilaskar oğlu Heydər Əliyev məhz həmin gün dünyaya gəlmişdir. Azərbaycan xalqı qədim tarixə, dərin milli-mədəni və mənəvi irsə, eləcə də böyük dövlətçilik ənənələrinə malik bir xalqdır. Tarix sübut edir ki, yalnız bu keyfiyyətləri özündə cəmləşdirən xalqlar geniş əhali kütləsini öz ardınca aparmağı bacaran şəxslər yetişdirə bilər.

Bu gün Azərbaycan beynəlxalq aləmə sürətlə inteqrasiya edən, dinamik iqtisadi inkişafını və etibarlı siyasi sabitliyini təmin etmiş müstəqil bir dövlətdir. Artıq dövlətimiz mötəbər kürsülərdən öz sözünü deməyə, öz haqlı mövqeyini bildirməyə və qorumağa qadir, zəngin iqtisadi potensiala malik bir dövlətdir. Müstəqilliyin ilk illərində məlum səbəblərdən bərbad hala düşmüş Azərbaycan iqtisadiyyatında tərəqqiyə nail olunmasına, çox kövrək və zəif dövlət siyasətinin güclü və aparıcı mövqeyə yüksəlməsinə, qədim tarixi və çoxəsrlik zəngin mədəniyyəti olan uca millətimizin bütün dünyada tanıdılması istiqamətində yorulmaz fəaliyyətinin nəticələrinə, eləcə də heç kəsə nəsib olmayan uzunmüddətli məharətlə başçılıq etdiyinə görə, hələ uzun illər öncədən xalqımızın qəlbində əvəzsiz dövlət xadimi qiymətini almış möhtərəm Heydər Əliyevin ölkəyə rəhbərlik etdiyi müxtəlif dövrlərdə müəyyən etdiyi və həyata keçirdiyi strategiya bütün sahələrdə əldə edilən uğurların əsasını təşkil edir. Dünya təcrübəsindən məlumdur ki, dövlət başçısı ölkənin inkişaf tələblərini və xalqın mənafeyini dəqiqliklə qiymətləndirməyə qadir olan, ölkənin mədəni, iqtisadi və təbii resurslarını, potensialını əhalinin rifahı və dövlətçiliyin inkişafına yönəltməyi bacaran şəxs olmalıdır. Bu mənada Azərbaycan xalqı xoşbəxtdir ki, tarix xalqımıza Heydər Əliyev kimi dünya miqyaslı şəxsiyyətin simasında əsl ümummilli liderə xas olan parametrlərə tam cavab verən, eləcə də xalqımızın və dövlətimizin qarşısında duran çətinlikləri aradan qaldırmaqla Azərbaycan dövlətini qısa zamanda hüquqi, dünyəvi, demokratik inkişaf yoluna çıxarmağa qadir olan dövlət başçısı, ümummilli lider bəxş etmişdir.

Məlumdur ki, xalqımızın son otuz illik tarixi məhz Heydər Əliyev kimi böyük bir şəxsiyyətin adı ilə bağlı olmuşdur. Hələ 1969-cu ildə Azərbaycan Kommunist Partiyasının birinci katibi vəzifəsinə təyin olunmuş Heydər Əliyev tez bir zamanda öz gərgin əməyi sayəsində Azərbaycan Respublikasını digər SSRİ respublikaları arasında önə çıxarmışdır. Hakimiyyətinin ilk illərindən etibarən daim öz qayğısını xalqdan əsirgəməmiş, istər birinci katib işləyərkən, istərsə də ondan sonra İttifaq səviyyəli vəzifələrdə çalışarkən, Azərbaycan xalqını, onun maraq və mənafeyini bütün maraqlardan üstün tutan Heydər Əliyev dəfələrlə öz sinəsini sipər kimi qabağa verərək xalqımızın və dövlətimizin əleyhinə qərar qəbul edilməsinə mane olmuş, mötəbər tribunalardan dəyərli, tutarlı və kəskin fikirləri ilə düşmənləri yerində oturtmuşdur.

Bir məsələni də qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Bakı şəhərində 20 Yanvar qırğını törədildiyi zaman Moskvada fəaliyyət göstərən Azərbaycan nümayəndəliyinə ilk gələn insan da dahi Heydər Əliyev olmuşdur. Nümayəndəlikdə keçirilən iclasda heç nədən çəkinmədən hələ o zaman SSRİ-yə rəhbərlik edən şəxsləri çəkinmədən tənqid etmiş, Bakı hadisələrində birbaşa SSRİ rəhbərliyinin məsuliyyət daşıdığını bildirmişdir. Ümumiyyətlə, ulu öndər Heydər Əliyevin xalqımız, müstəqilliyimiz üçün tarixi əhəmiyyət kəsb edən xidmətləri minlərlədir. Bütün bunlar isə, dahi Heydər Əliyevin xidmətlərinin heç də onun işlədiyi vəzifələrdən deyil, özünün malik olduğu yüksək insani keyfiyyətlərə, polad iradəyə, zəngin dünya görüşünə, hərtərəfli dərin savada malik olmasından, vətəninə və millətinə dərin sevgisindən irəli gəlirdi.

Onu da unutmaq olmaz ki, xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərliyi bir-birindən ciddi surətdə fərqlənən iki müxtəlif sistemə - sosializm və demokratik cəmiyyət dövrünə təsadüf edir. Hər iki sistemdə ölkəyə uzun illər rəhbərlik etmiş dahi Heydər Əliyev istər sosializm, istərsə də bazar iqtisadiyyatı şəraitində Azərbaycan Respublikasını ağır böhran vəziyyətində qəbul etmişdir. Eyni zamanda, hər iki sistemdə tezliklə böhran aradan qaldırılmış və sürətli tərəqqiyə nail olunmuşdur. Bütün bunlar isə belə bir haqlı sual doğurur: bu uğurları ölkəmizə bəxş edən hansı amillər və səbəblərdir? Təbii ki, bu suala müxtəlif cavablar verilə bilər, amma ölkəyə uğur gətirən başlıca amilin ümummilli lider Heydər Əliyevin islahatçılıq məharəti və yüksək idarəçilik keyfiyyətləri olması danılmazdır. Tək bircə faktı qeyd etmək kifayətdir ki, cənab Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi dövrün 1970-1980-cı illəri əhatə edən on ili ərzində ölkəmizin kənd təsərrüfatına ondan əvvəlki yarım əsr ərzində, yəni 1920-1970 illərdə cəlb edildiyindən daha çox sərmayə qoyulmuşdur. Bu isə hazırda da sürətlə inkişaf edən kənd təsərrüfatında dinamik inkişafın əsasını qoymuş, hələ o zaman Azərbaycanı digər müttəfiq respublikalardan önə keçirmişdir.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, müstəqillik illərində də ümummilli liderin hakimiyyətə dönüşü təlatümlü, xalqımız üçün taleyüklü bir dövrə təsadüf edirdi. Belə ki, 1993-cü ildə xalqın təkidli tələbi ilə yenidən hakimiyyətə qayıdan ümummilli lider Heydər Əliyevin qarşısında yenə də müstəqil respublikamızı dünya xəritəsindən silinmək təhlükəsindən, ölkədə hər an baş verə biləcək vətəndaş müharibəsindən azad etmək kimi məsuliyyətli və tarixi vəzifələr dururdu. Xalqımız çox gözəl bilirdi ki, ölkəni bu vəziyyətdən yalnız zəngin siyasi-iqtisadi və idarəçilik təcrübəsinə malik dahi Heydər Əliyev şəxsiyyəti azad edə bilər. Çünki ümummilli liderin uzun illər ərzində qazandığı siyasi təcrübə, idarəçilik bacarığı və doğma vətəninə olan məhəbbəti onun xalqı ilə birlikdə bu missiyanın öhdəsindən şərəflə gələcəyinə heç kimdə şübhə doğurmurdu. Heç zaman seçimində yanılmayan xalqımız bu dəfə də çox düzgün seçim etmişdir. Ulu öndər Heydər Əliyev bütün bacarığını səfərbər edərək ölkədə baş alıb gedən tənəzzülü dayandırdı və tezliklə tərəqqiyə nail olundu. Ölkədə mövcud olan problemlər tədricən həllini tapdı, iqtisadi və siyasi sabitlik təmin olundu və beləliklə, iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi, ölkəmizin beynəlxalq arenada nüfuzunun artırılması, Azərbaycan həqiqətlərinin bütün dünyaya çatdırılması və s. istiqamətlərdə konkret proqram və layihələrin işlənib hazırlanmasına başlanıldı.

Başqa sözlə, siyasi-iqtisadi sabitliyə nail olmaq və Azərbaycanı dünyaya tanıtmaq qarşıda duran ən mühüm vəzifələrdən idi. Ona görə də əldə edilmiş nailiyyətlər ölkə daxilində milli birliyin təmin olunması ilə yanaşı, həm də dünya azərbaycanlıları arasında həmrəyliyin güclənməsinə səbəb olmuşdur. Bu isə öz növbəsində, müxtəlif ölkələrdə yaşayan soydaşlarımızı daha da ruhlandıraraq onların ölkəmizin milli maraqları ətrafında sıx birləşmələri üçün ciddi zəmin yaratmışdır. Təbii ki, xaricdə yaşayan həmvətənlərimizin bir ideya ətrafında birləşdirilməsi ölkənin inkişafı baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu gün onlar dünyanın harasında yaşamalarından asılı olmayaraq Azərbaycanla fəxr edir, onun uğurlarından qürur duyur və fərəh hissi keçirırlər. Elə bu milli birliyə və dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyinə nail olduğumuza görə də türk dünyasının dahi şəxsiyyəti, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevə borcluyuq.

Əli NURİYEV, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Geostrateji Araşdırmalar Mərkəzinin müdiri, AMEA-nın müxbir üzvü, iqtisad elmləri doktoru, professor:

- Hər il xalqımız may ayının 10-da ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin anadan olduğu günü böyük fərəh, razılıq və minnətdarlıq hissilə qeyd edir. Bu heç də təsadüfi olmayıb onun Azərbaycan xalqının tarixi taleyində müstəsna rol oynaması, həyat və fəaliyyətinin çoxcəhətliliyi və burada bizim öyrənməli olduğumuz çox müsbət keyfiyyətlərin mövcudluğu ilə əlaqədardır.

Onun siyasəti çoxcəhətli, dəyişkən və çevik olmaqla nəinki iqtisadiyyatın, həm də sosial, siyasi və mədəni həyatımızın bütün sahələrini əhatə etmiş və burada o bizim üçün çox faydalı bir irs qoyub getmişdir. Belə sahələrdən biri də onun məhsulun, işin keyfiyyətinin yüksəldilməsi uğrunda mübarizəsi, gördüyü tədbirlərdir. Məlumdur ki, məhsulun keyfiyyəti ilə dövlət büdcəsinin gəlirləri arasında sıx əlaqə var. Məhsulun keyfiyyətinin yüksəlməsi maya dəyərini aşağı salır, məhsulun satış və əhalinin tələbatını ödəmək imkanını genişləndirir, rəqabət qabiliyyətini artırır. Nəticə etibarı ilə mənfəəti və dövlət büdcəsinin gəlirlərini artırır. Buna görə də məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi məsələsi həmişə aktual olmuşdur və Azərbaycan şəraitində xüsusilə aktualdır. Belə ki, indi Azərbaycan sürətlə dünyaya inteqrasiya olunur, Ümumdünya Ticarət təşkilatlarına üzv olmağa çalışır, qeyri-neft sektorunu sürətlə inkişaf etdirməyə, burada daha çox rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsal və ixrac etməyə çalışır. Belə şəraitdə məhsulun keyfiyyətinin yüksəlməsinin və bu sahədə Heydər Əliyevin o zamankı təcrübəsinin öyrənilməsinin necə böyük əhəmiyyət kəsb etdiyi özlüyündə aydındır.

Məlum olduğu kimi, 1969-cu ildə Heydər Əliyev Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi təyin edildiyi vaxt respublikamızın iqtisadiyyatı durğunluq vəziyyətində idi. İstər istehsalın artım sürətinə, istərsə də keyfiyyət və səmərəlilik göstəricilərinə görə Azərbaycan keçmiş müttəfiq respublikalar arasında sonuncu yeri tuturdu.

Azərbaycanda fəaliyyət göstərən sənaye müəssisələrinin 90 faizinin İttifaq əhəmiyyətli olmasına baxmayaraq, onların buraxdığı məhsulun keyfiyyəti çox aşağı idi. Məhsulun bir faizindən azı keyfiyyət nişanı almışdı və bu göstəriciyə görə Azərbaycan müttəfiq respublikalar arasında axırıncı yeri tuturdu. İttifaq bazarında özünə layiqli yer tapmayan bu məhsullar qiymətdən düşür, müəssisələrin mənfəəti azalırdı. Bu isə öz növbəsində Azərbaycan iqtisadiyyatının səmərəliliyini, xüsusilə, o zaman dövlət büdcəsinin gəlirlərində əsas yer tutan mənfəət vergisinin miqdarını kəskin surətdə aşağı salırdı.

Heydər Əliyevin rəhbərliyi və təşəbbüsü ilə respublikada yaranmış sosial və iqtisadi durum hərtərəfli təhlil olundu, geriliyin səbəbləri müəyyən olundu, onları aradan qaldırmaq və irəliyə doğru inkişafı təmin etməyin proqramı hazırlandı. Burada texniki tərrəqi, istehsalın səmərəliliyini və məhsulun keyfiyyətini yüksəltmək ön plana çəkilmişdi. Hələ 1974-cü ilin dekabr ayında Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Azərbaycan KP MK-nin plenumu çağırıldı. Plenum məhsulun keyfiyyətini müzakirə edərək bu sahədə ictimai təşkilatların, müxtəlif müəssisələrin fəaliyyət proqramlarını müəyyən etmişdir.

Heydər Əliyev 1976-cı ildə Azərbaycan iqtisadiyyatında yaranmış problemlər və onların həlli yolları ilə əlaqədar Sov.İKP MK-ya təkliflərlə müraciət etdi. "1976-1980-ci illərdə və sonrakı dövrdə Azərbaycanda sənayenin ayrı-ayrı sahələrinin inkişafı haqqında Azərbaycan KP MK-nın təkliflərinin nəzərdən keçirilməsi baradə" Sov. İKP MK-nın və SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarının yerinə yetirilməsi tədbirləri müzakirə olunan 1976-cı il oktyabr plenumunda məhsulun keyfiyyətinin yüksəlməsi məsələsini bütün kəskinliyi ilə qarşıya qoydu. Heydər Əliyev bütün elmi ictimaiyyətin, müəssisələrin, partiya və sovet orqanlarının diqqətini keyfiyyətin və səmərəliliyin yüksəlməsi probleminin həllinə cəlb etmiş, yeni texnikanın, texnologiyaların, Azərbaycan Elmlər Akademiyasında aparılan elmi-tədqiqat işlərinin mühüm nəticələrinin istehsalata tətbiqini vacib vəzifə kimi qarşıya qoymuşdu.

O özünə məxsus qətiyyətlə qeyd etmişdir ki, bir müəssisə, baş idarə və nazirlik əslində texniki tərəqqinin mübariz qərargahına çevrilməli, istehsalın texniki səviyyəsi və məhsulun keyfiyyəti üçün tam məsuliyyət daşımalıdır. Heydər Əliyevin böyük təşkilatçılıq işi, tələbkarlığı və qayğısı tezliklə özünün bəhrələrini verməyə başladı. Belə bir faktı göstərmək kifayətdir ki, 1970-1982-ci illərdə ölkə iqtisadiyyatında 581 adda yeni tipli maşın, avadanlıq, cihaz və aparat nümunələri yaradılmış, 1056 adda mühüm sənaye məhsulunun kütləvi istehsalına başlanmış, 310 avtomatlaşdırılmış xətt, 1300 kompleks mexanikləşdirilmiş xətt və avtomatlaşdırılmış məntəqə, sex və istehsal sahəsi yaradılmışdır. Bunun da çox böyük bir hissəsi Abşerondan kənar iqtisadi rayonların, xüsusən də Gəncə, Naxçıvan, Mingəçevir, Xankəndi, Əli Bayramlı (indiki Şirvan) və digər şəhərlərin payına düşürdü.

Heydər Əliyev Azərbaycan ali məktəbləri ilə yanaşı, SSRİ-nin qabaqcıl ali məktəblərində azərbaycanlıların ali təhsil almağa göndərilməsinə xüsusi qayğı göstərirdi. 1969-cu ildə SSRİ-nin ali məktəblərində cəmi 47 nəfər azərbaycanlı ali təhsil alırdı və bunun da çox hissəsi başqa millətlərin nümayəndələri idi. 1981-ci ildə SSRİ-nin qabaqcıl ali məktəblərində 3600 nəfərdən çox azərbaycanlı 244 ixtisas üzrə ali təhsil almışdı. 1970-1985-ci illərdə belə tələbələrin ümumi sayı 15 min nəfərdən çox olmuşdur. Bunların əksəriyyəti Azərbaycana qayıdıb xalq təsərrüfatında müvəffəqiyyətlə çalışırdı.

Bütün bunlar respublikada istehsal olunan məhsulların, o cümlədən xırda və orta şəhərlərdə istehsal olunan sənaye məhsullarının keyfiyyətini əvvəlki dövrlərdə olduğuna nisbətən müqayisə olunmaz dərəcədə yüksəldirdi. Keyfiyyət nişanlı məhsulun xüsusi çəkisi 1969-cu ildə bir faizdən az, 1975-ci ildə 2,2 faiz olduğu halda bu göstərici 1980-cı ildə 30,3 faiz, 1985-ci ildə 46,9 faiz olmuşdur. Keyfiyyət nişanlı məhsulların xüsusi çəkisinə görə Azərbaycan SSRİ-nin orta göstəricisindən (müvafiq olaraq 29,8 və 44,7 faiz) və müttəfiq respublikaların əksəriyyətinin göstəricilərindən xeyli irəli keçmişdi. Ən başlıca cəhət ondan ibarətdir ki, Azərbaycanın bir çox şəhərlərində keyfiyyət nişanlı məhsulların xüsusi çəkisi daha sürətlə artırdı. Məsələn, 1986-cı ildə keyfiyyət nişanlı məhsulun xüsusi çəkisi respublikamızda 43,8 faiz, Bakı şəhərində 46,9 faiz olduğu halda, bu göstərici Naxçıvan MR-də 56,8 faiz, Gəncə şəhərində 86,9 faiz, Mingəçevirdə 59,2 faiz idi. Bütün bunlar həm qeyri-neft sektorunda istehsalın səmərəliliyinin, həm də bunun hesabına dövlət büdcəsinin gəlirlərinin artmasını ifadə edirdi.

Beləliklə, hələ 70-80-ci illərdə Heydər Əliyevin çoxcəhətli təşkilatçılıq fəaliyyəti bütün başqa sahələrdə olduğu kimi, məhsulun keyfiyyətini yüksəltmək sahəsində də özünün böyük bəhrələrini verdi. Bizə elə gəlir ki, Heydər Əliyevin məhsulun texniki səviyyəsini və keyfiyyətini yüksəltmək haqqında bu geniş fəaliyyətinin öyrənilməsi qeyri -neft sektorunu sürətlə inkişaf etdirib ixrac yönümlü rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalını artırmaq istədiyimiz hazırkı vaxtda xüsusi aktuallıq kəsb edir.

Rəna SULTANOVA, AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun şöbə müdiri, iqtisad elmləri doktoru:

- Azərbaycanın geopolitik vəziyyəti, zəngin təbii sərvətlərə malik olması və dünya ölkələrinin diqqət mərkəzində qalması, öz növbəsində, onun iqtisadiyyatının sürətlə inkişaf etdirilməsini tələb edir. Bunun isə təmin olunması tarixən neft hasilatı və neft emalı sahələri ilə bilavasitə bağlı olmuş və iqtisadiyyatın bütün sahələrinə öz təsirini göstərmişdir.

Azərbaycan Respublikasının inkişaf tarixində 70-80-ci illər dönüş illəri hesab olunur ki, bu da ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında əsaslı quruculuq işlərinin, kənd təsərrüfatının və sənayenin inkişafının sürətləndirilməsi ilə müşahidə olunmuşdur. Məhz bu dövrdə əhalinin hər nəfərinə düşən milli gəlirin iki dəfə, sənaye istehsalının isə üç dəfə artması, respublikada 250-dən artıq mühüm müəssisənin, yeni sexlərin texnika və mütərəqqi texnologiya əsasında tikilib istifadəyə verilməsi regionların inkişafına öz müsbət təsirini göstərmişdir.

Bu dövrdə Azərbaycanda 40-dan artıq maşınqayırma və metal emalı müəssisəsi istismara verilmişdir ki, onlar da 12 orta və kiçik şəhər və rayonlarda yerləşdirilmişdir. Qısa bir müddətdə respublika nəhəng tikinti meydanına çevrilmişdir ki, bu da Bakıda, Sumqayıtda, Gəncədə, Naxçıvanda və digər şəhər, rayon və kəndlərdə geniş quruculuq və abadlıq işləri, həmçinin məktəblər, mədəniyyət evləri, inzibati binalar, yaşayış evləri, səhiyyə ocaqları, suvarma kanallarının tikilib istifadəyə verilməsi ilə öz təsdiqini tapır.

1991-ci ildə Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsi onun qarşısında bazar münasibətlərinə keçid şəraitində yeni imkanlar yaratmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, ölkənin dinamik və davamlı inkişafı onun təbii resurslarla, əsasən neft və qazla zəngin olması ilə bağlıdır və ölkənin enerji təhlükəsizliyi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Ümumilikdə, bu dövrdə Azərbaycan iqtisadiyyatında islahatların aparılması, sənaye sahələrınin inkişaf etdirilməsi və bu istiqamətdə elmi əsaslandırılmış siyasətin işlənib hazırlanması vəzifəsini irəli sürmüşdür. Bu da öz ifadəsini Heydər Əliyevin ikinci dəfə hakimiyyətə gəlişindən sonra və 1994-cü ildə "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanmasında tapır. Belə ki, 1991-ci ildən başlanan siyasi və iqtisadi dəyişikliklər respublika iqtisadiyyatının bütün sahələrinə, o cümlədən sənayeyə də öz təsirini göstərmiş və onların inkişaf tempini aşağı salmışdır. Sənaye üzrə məhsul istehsalının aşağı düşmə tempi 1995-ci ildə 30 faiz təşkil etmişdir.

Bütövlükdə və sonrakı illərdə keçirilən tədbirlər nəticəsində sənayenin tənəzzül sürəti azalmış, inkişaf meyli artmış və 1996-cı ildən istehsalın həcminin aşağı düşməsinin qarşısı alınmışdır. Beləliklə, iqtisadiyyatda müsbət meyillərin daha da möhkəmlənməsi müşahidə olunmuşdur.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, 1997-ci ildən başlayaraq respublika regionlarının inkişafını təmin etmək məqsədilə dövlət tərəfindən bir sıra proqram, proqram məqsədli metodlar və vasitələr qəbul edilmişdir. Onların da əsası Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuşdur. 2001-2003-cü illərdə ölkə Prezidentinin xarici və yerli sahibkarlarla görüşündə, respublika regionlarına səfəri zamanı etdiyi məruzə və çıxışlarında, "Azərbaycanda yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf üzrə Dövlət Proqramı"nın təqdimat mərasimindəki nitqində əsas diqqəti regionlarda qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirilməsini əsaslandırmışdır.

Azərbaycan Respublikasında ardıcıllıqla həyata keçirilən iqtisadi islahatlar ölkə iqtisadiyyatında əsaslı keyfiyyət dəyişikliklərinə səbəb olmuş və beləliklə, dinamik iqtisadi inkişaf təmin edilmişdir. Bütün bunlarla yanaşı, ölkənin sosial-iqtisadi həyatında, xüsusilə regionların inkişafı və əhalinin məşğulluğu sahəsində həlli tələb edilən vəzifələr ön plana çəkilmişdir.

Məlumdur ki, ölkənin ayrı-ayrı regionlarının inkişafını müxtəlif amillər və yerli xüsusiyyətlər şərtləndirir. Bu amillərin isə hər biri regionların sosial-iqtisadi inkişaf planında nəzərə alınmalıdır. İqtisadi inkişaf amillərinin geniş və hərtərəfli təhlili isə respublikanın sosial-iqtisadi inkişafının mühüm xüsusiyyətlərini aşkar etməyə, eyni zamanda, respublika iqtisadiyyatının inkişafında mütərəqqi meyllərin əmələ gəlməsinə, iqtisadiyyatın ərazi və sahə strukturunun təkmilləşdirilməsinə imkan yaradacaqdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, əsas diqqəti mühüm perspektiv məsələlərin üzərində cəmləşdirmək, optimal sahələrarası və ərazi proporsiyaların müəyyən edilməsinə yönəltmək vacibdir. İqtisadiyyatın və respublika rayonlarının bir-biri ilə bağlı sahələrinin planlaşdırılmasına, iqtisadi və sosial problemlərin həllinə kompleks münasibətin gücləndirilməsi tələb olunur. Bu isə əmək, maddi və maliyyə ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsini, sahə və rayonun inkişafının əlaqələndirilməsini tələb edir. Beləliklə, ulu öndərimiz Heydər Əliyevin dəfələrlə qeyd etdiyi kimi, ölkə iqtisadiyyatı sahələri arasında optimal nisbətin yaradılması çox vacibdir.

Tofiq HÜSEYNOV, AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun şöbə müdiri, Azərbaycan Respublikasının əməkdar iqtisadçısı, iqtisad elmləri doktoru:

- SSRİ-nin süqutu onun ərazisində, eyni zamanda, 15 müstəqil dövlətin yaranmasına və vahid iqtisadi məkanın parçalanmasına səbəb oldu. Sovet dövründə onlar arasında formalaşmış ticarət-iqtisadi əlaqələrin qırılması, keçmiş SSRİ ərazisində uzun müddət rubl məkanının saxlanması, sonralar müstəqil respublikalarda milli valyutanın tətbiqi, milli valyutaların bir-birinə kotirovkası ilə bağlı təşkilati, iqtisadi və hüquqi maneələrin həllinin dəf edilməsinin uzanması müstəqil dövlətlər arasında bank əməliyyatlarını və bütünlükdə iqtisadiyyatı iflic vəziyyətinə saldı. Istehsal amillərindən istifadənin səviyyəsi sürətlə aşağı düşdü, kütləvi işsizlik baş verdi, hiper- inflyasiya prosesləri başlandı. Bununla yanaşı, Dağlıq Qarabağ problemi fonunda hakimiyyətsizlik, hakimiyyət uğrunda mübarizələr, silahlı qruplaşmalar və qarşıdurmalar müstəqilliyini yenicə elan etmiş Azərbaycanın siyasi mənzərəsini xarakterizə edirdi. Çox mürəkkəb və çətin, qeyri-sabit siyasi şəraitdə ulu öndər Heydər Əliyevin ikinci dəfə hakimiyyətə qayıdışından sonra ölkədə ictimai -siyasi sabitlik bərpa olundu. Bəzi respublikalardan fərqli olaraq (Pribaltika respublikaları, Özbəkistan, Belarus), Azərbaycanda o dövrün tələbinə uyğun olaraq, eyni zamanda, həm siyasi sistemin, həm də iqtisadiyyatın idarə edilməsinin demokratikləşdirilməsi prosesi həyata keçirildi. Qısa zamanda mərkəzləşdirilmiş idarəetmə sistemi dağıdıldı və bazar iqtisadi vasitələrinin tətbiqinə rəvac verildi. Ölkədə o dövrdəki makroiqtisadi durumu, Azərbaycanın malik olduğu təbii, elmi-texniki və iqtisadi potensialını nəzərə almaqla inkişaf ideologiyası və prinsipləri müəyyən edildi. Belə ki, o dövrdə Azərbaycan cəmiyyəti yüksək inflyasiya, kütləvi işsizlik, əhalinin aşağı həyat səviyyəsi, maliyyə və əmtəə bazarında investisiya və mal qıtlığı ilə xarakterizə olunurdu. Belə bir şəraitdə düzgün olaraq iqtisadi inkişaf modelinin əsas istiqaməti inflyasiya ilə ciddi mübarizə aparılması, milli valyuta kursunun sabitləşdirilməsi və iqtisadiyyata xarici investisiyaların cəlb edilməsi oldu. Yaradıcısı Heydər Əliyev olan neft strategiyası formalaşdırıldı. Onun reallaşması, istehsal və xidmət sahələrində, habelə maliyyə sektorunda sabitliyin təmin edilməsi nəticəsində iqtisadi inkişafın ümumi göstəricisi olan ümuli daxili məhsul 1996-cı ildən artmağa başladı. Burada qeyd etmək lazımdır ki, dünyada Amerika, İsveç, Almaniya, Yaponiya və Cənubi Koreya modelləri ən çox öyrənilən və istifadə edilən modellərdir. Bu modelləri bir-birindən fərqləndirən və yaxınlaşdıran ümumi cəhətlər mövcuddur. İqtisadi ədəbiyyatda "milli iqtisadi inkişaf modeli" dedikdə cəmiyyətin məqsədi, inkişaf istiqamətləri və onlara nail olunmasının metodları, mexanizmləri və vasitələri başa düşülür. İqtisadi inkişaf modellərini fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdən biri iqtisadiyyatın tənzimlənməsidə dövlətin iştirak səviyyəsi olduğuna görə ümummilli lider Heydər Əliyevin bir kəlamını diqqətə çatdırmaq istərdim. O demişdir: "Biz iqtisadiyyatı vergilər vasitəsi ilə idarə edirik". Bu kəlam o dövrdə Azərbaycanda dövlətin iqtisadiyyatın tənzimlənməsində iştirakını müəyyənləşdirən konsepsiya olmuşdur. Beləliklə, iqtisadi inkişafın Heydər Əliyev modeli formalaşdırılmış oldu. Bu modeli fərqləndirən cəhət onun monitar meyilli açıq və liberal xarakter daşımasıdır. Məruzədə bu model haqqında daha ətraflı şərh verilir.

2003-cü ildən Azərbaycanın iqtisadi inkişafında yeni mərhələ başladı. 2003-2005-ci illərdə ölkə Prezidenti İlham Əliyevin irəli sürdüyü "tarazlı iqtisadi inkişaf", "idxalı əvəz edən iqtisadi siyasət", "neftdən və neftin qiymətindən asılı olmayan iqtisadiyyat", "insanların iqtisadi cəhətdən azad olması", "xarici amillərdən asılılığın azaldılması" konsepsiyaları Azərbaycanın iqtisadi inkişaf modelində müəyyən prinsipial dəyişikliklərin aparılmasını zəruri etmişdir.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyevin "Azərbaycan" qəzetində (8 dekabr 2009-cu il) dərc olunmuş məqaləsində haqlı olaraq vurğulanır ki, ölkədə aparılan iqtisadi islahatlar çərçivəsində müasir iqtisadi modelə ehtiyac duyulur. Bu modelin işlənib hazırlanması iqtisad elmi qarşısında ciddi vəzifələr qoyur. Düşünürəm ki, söhbət ondan gedir ki, yeni metodologiyaya əsaslanan proqnozlaşdırma və planlaşdırma həyata keçirilsin, dövlətin innovasiya, pul-kredit, investisiya, sənaye, aqrar, vergi, qiymət siyasətinə dəyişikliklər edilsin.

2002-ci ildə Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetindəki çıxışında ulu öndər Heydər Əliyev demişdir: "Bazar iqtisadiyyatına keçid uzun prosesdir.... Yalnız bu prosesi ardıcıl surətdə həyata keçirərək Azərbaycanın iqtisadiyyatını daha çox inkişaf etdirə və xalqımızın rifah halını daha da yaxşılaşdıra bilərik.... Eyni zamanda, bu, nəzəriyyə ilə bağlıdır, dünya təcrübəsi ilə bağlıdır. Dünya təcrübəsini siz - bizim mütəxəssislər, alimlər, bu sahənin müvafiq işçiləri toplamalısınız. Nəzəriyyəni - yeni nəzəriyyə icad etməyə ehtiyac yoxdur - ümumiləşdirmək, bizim iqtisadiyyatımıza uyğunlaşdırmaq sizin vəzifənizdir... İqtisadçılar gərək apardığımız islahatların hər birinin həm həyata keçirilmə prosesini, həm də nəticələrini təhlil etsinlər". Bu dahi insanın tövsiyələrini əsas tutaraq 2003-2005-ci illərdə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının İqtisadiyyat İnstitutunda mənim rəhbərliyim və bilavasitə iştirakımla "Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi inkişafının müasir durumunun qiymətləndirilməsi və investisiya siyasəti" adlı araşdırmalar aparılmışdır. Yekun əsasında hazırlanmış məruzə AMEA -nın Rəyasət Heyətində geniş müzakirə edilmiş və bəyənilmişdir. Rəyasət Heyətinin qərarı ilə məruzə Sənaye və Energetika Nazirliyinə və İqtisadi İnkişaf Nazirliyinə təqdim edimiş və müsbət qiymətləndirilmişdir.

İqtisadi nəzəriyyənin on bir məktəbinin nəzəri baxışlarını və müddəalarını dərindən araşdırmaq və Azərbaycan reallığı ilə müqayisə etmək əsasında biz hesab edirik ki, iqtisadi nəzəriyyənin heç biri xalis şəkildə Azərbaycanda iqtisadi inkişaf modelinin xüsusiyyətlərini nəzərə almır. Bizim fikrimizcə, keynçilərin "alıcılıq qabiliyyətli məcmu tələbin artırılması" və "iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənmə sisteminin gücləndirilməsi", təklifin iqtisadiyyatı məktəbinin "vergi güzəştləri vasitəsilə kapitalın stimullaşdırılması", neoklassiklərin "iqtisadi inkişafın xaricdən gələn kömək üzərində deyil, daxili resurslar üzərində qurulması", institusionalistlərin "dəyişikliklərin əsasında texnoloji irəliləyişlərin durması" və "planlaşdırmanın ictimai inkişafın həlledici amili" kimi dəyərləndirilməsi ideyaları Azərbaycanda iqtisadi inkişaf modelinin icra mexanizmlərinin və tarazlı iqtisadi artımın nəzəri bazası kimi qəbul edilə bilər.

Akademik Ramiz Mehdiyev yuxarıda qeyd olunan məqaləsində də məhz yeni inkişaf mərhələsini əhatə edən belə araşdırmaların aparılmasının zəruriliyini əks etdirmişdir. Məqalədə deyilir: "...Həyata keçirilən iqtisadi islahatlar və dəyişikliklər məhz vahid iqtisadi siyasət çərçivəsində nəzəri cəhətdən təhlil olunmalıdır". Düşünürəm ki, belə bir araşdırmanın vahid plan-proqram əsasında, iqtisadçı alimlərimizdən birinin rəhbərliyi altında iqtisadiyyat institutlarının, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin, Maliyyə, Vergilər və İqtisadi İnkişaf nazirliklərinin, Mərkəzi Bankın elmi-tədqiqat və tədris mərkəzlərinin alim və mütəxəssislərindən ibarət yaradıcı qrupunun təşkili və Elmin İnkişaf Fondunun dəstəyi ilə həyata keçirilməsi daha məqsədəuyğundur.

(ardı var)

Səhifəni hazırladılar: Əlipənah BAYRAMOV,

Vaqif BAYRAMOV,

Mirbağır YAQUBZADƏ

Xalq qəzeti.- 2010.- 16 may.- S. 1.