Apreldə baş verən proseslər regiona nə vəd edir?

Aprel ayı Azərbaycan - Türkiyə - Ermənistan ətrafında cərəyan edən siyasi-diplomatik fəallıqla yadda qaldı. Həm Ankara - İrəvan, həm Ankara - Bakı, həm də Bakı - İrəvan münasibətləri ilə bağlı 2009-cu ilin həmin dövrü ilə müqayisədə yeni məqamlar ortaya çıxdı. Bu məqamları nəzərə alaraq demək olar ki, danışıqlar prosesində Azərbaycanın və Türkiyənin milli maraqlarının qorunması məsələsi strateji tərəfdaş olan iki qardaş ölkə tərəfindən daha ciddi və qabarıq şəkildə ortaya qoyuldu.

Aprel ayında ilk diplomatik təşəbbüs Türkiyə tərəfindən göstərildi. Əvvəlcə, Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyinin aparat rəhbəri Firudin Sinirlioğlu Baş nazir Rəcəb Tayyib Ərdoğanın xüsusi nümayəndəsi kimi aprelin 7-də Ermənistana səfər etdi. Bu barədə ilk açıqlamanı həmin gün Fransada rəsmi səfərdə olan Baş nazir Ərdoğan verdi. Açıqlamadan belə məlum olurdu ki, Sinirlioğlu səfəri zamanı Türkiyənin hökumət rəhbərinin məktubunu Ermənistan prezidenti Serj Sarkisyana çatdıracaq. Aparacağı danışıqlarda isə bir daha Ankaranın Sürix protokollarındakı müddəaların yerinə yetirilməsinə və İrəvan ilə münasibətləri normallaşdırma prosesinə sadiq qaldığını bildirəcəkdi. Təbii ki, bu səfər həm də Ermənistan prezidenti ilə Baş nazir Ərdoğanın Vaşinqtonda keçirəcəyi görüşlərin əsas konturlarını müəyyən etməli idi. Rəsmi İrəvanın yaydığı məlumatlardan da anlaşılırdı ki, səfərdə qeyd olunan məsələlər öz əksini tapıb.

Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyinin aparat rəhbəri aprelin 9-da Bakıya gələrək Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ilə görüşdü. Onun Ermənistandan sonra dərhal Azərbaycana səfər etməsi, Türkiyə tərəfinin Ermənistan ilə aparılan danışıqlar barədə tərəfdaşını və strateji müttəfiqini məlumatlandırmaq istəyindən irəli gəlirdi. Bu, həm ermənilərin növbəti dezinformasiyalar yaymasının qarşısını almağa, həm də tərəfdaş dövlətlər arasında vəziyyətə uyğunlaşdırılan yeni əlaqələndirici xarici siyasətin müəyyənləşdirilməsinə hesablanmışdı. Həmin günlərdə Türkiyənin xarici işlər naziri Əhməd Davudoğlu azərbaycanlı həmkarı Elmar Məmmədyarova zəng vuraraq bir daha Ermənistan ilə aparılan müzakirələr barədə onu ətraflı məlumatlandırması da bununla bağlıdır.

Aprelin 12-də proseslər daha da sürətləndi. Vaşinqtonda keçirilən nüvə təhlükəsizliyi sammiti çərçivəsində Cənubi Qafqazı, xüsusən Azərbaycanı yaxından maraqlandıran diplomatik fəallıq müşahidə olundu. ATƏT-in Minsk qrupunun üç həmsədrindən biri olan Amerikanın ədalətsizliyə yol verərək rəsmi Bakını proseslərdən kənarda saxlamağa cəhd göstərməsi Türkiyənin qətiyyətli mövqeyi sayəsində nəticəsiz qaldı. ABŞ Prezidenti Barak Obama ilə qardaş ölkənin Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğan və Obama ilə Ermənistan prezidenti Serj Sarkisyan arasında baş tutan görüşə böyük ümidlər bəsləyən ermənilər nəticənin onların xeyrinə olmadığını gördükdə məyusluqlarını gizlədə bilmədilər. Xarici ekspertlər də belə hesab edirlər ki, bu görüşlər birmənalı şəkildə rəsmi Ankaranın və Bakının mövqelərinin güclənməsi ilə nəticələndi.

Türkiyənin hökumət rəhbəri ilə Ermənistan prezidenti Serj Sarkisyan arasında gözlənilən görüş baş tutdu. Görüşdə qardaş ölkənin xarici işlər naziri Əhməd Davudoğlu, Xarici İşlər Nazirliyi aparatının rəhbəri Firudin Sinirlioğlu, Ermənistan xarici işlər naziri Edvard Nalbandyan və Ermənistanın prezident aparatının rəhbəri Vigen Sarkisyan iştirak edirdilər. Maraqlıdır ki, bir saatdan çox davam edən danışıqlardan sonra tərəflər görüşün mahiyyəti barədə mətbuata açıqlama vermədilər. Ancaq Sarkisyan aparılan danışıqlara eyham vuraraq bildirdi ki, Türkiyə Ermənistan ilə müzakirələrdə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllini ön şərt kimi irəli sürür, amma biz buna imkan verməyəcəyik. Diplomatik mənbələrin məlumatına görə isə, görüşdə Sürix protokollarının aqibəti, xüsusilə Ərdoğanın göndərdiyi son məktubda qeyd olunan məsələlər ətraflı müzakirə edilib.

Vaşinqtonda baş tutan Türkiyə - Ermənistan danışıqları xüsusilə ev sahibi olan ABŞ- ın dövlət rəhbərləri tərəfindən də diqqətlə izlənilirdi. Amerikanın dövlət katibi Hillari Klinton hər iki ölkənin nümayəndə heyəti ilə ikitərəfli görüşlər keçirərək onları münasibətləri yaxşılaşdırmağa, protokolların təsdiqini sürətləndirməyə çağırdı. Ərdoğan Vaşinqton səfərindən qayıdarkən aprelin 14-də keçirdiyi mətbuat konfransında xarici işlər nazirləri səviyyəsində danışıqların intensivləşdirilməsi barədə razılığa gəldiklərini açıqladı. Türkiyə - Ermənistan münasibətlərinin yaxşılaşması üçün işğal edilmiş Azərbaycan ərazilərinin azad edilməsinin vacibliyini bir daha vurğuladı. Davamlı sülhün təmini üçün ilkin mərhələdə Ağdam və Füzuli rayonlarının azad edilməsinin əhəmiyyətli olduğunu bildirdi. Türkiyənin xarici işlər naziri Əhməd Davudoğlu isə bir daha bəyan etdi ki, Azərbaycan Cənubi Qafqazın nüfuzlu və əhəmiyyətli ölkəsidir və onun proseslərdən kənarlaşdırılmasından söhbət gedə bilməz. Davudoğlu xüsusi vurğuladı ki, Sürix protokollarının əsas hədəflərindən biri həm də işğal altındakı Azərbaycan ərazilərinin azad olunmasıdır: "Beynəlxalq ictimaiyyət dərk etməlidir ki, Cənubi Qafqazda təktərəfli sülh mümkün deyil. Biz ABŞ administrasiyasına izah edirik ki, Dağlıq Qarabağ problemi həll edilmədən regionda daimi sülh ola bilməz. Biz tam inanırıq ki, Azərbaycan ərazilərinin Ermənistan tərəfindən işğalı həm regional, həm də qlobal miqyasda Qafqazda əməkdaşlığı əngəlləyir." Xatırladaq ki, Davudoğlu aprelin 19-da Bakıya gələrək yüksək səviyyəli görüşlər keçirmiş, bu görüşlərdə də Ankaranın dəyişməz mövqeyini təkrarlamışdır. Davudoğlu Türkiyə Böyük Millət Məclisinin aprelin 26-da keçirilən iclasındakı çıxışında isə "bundan sonra atılacaq addımlarla bağlı Türkiyə ilə Azərbaycan arasında tam koordinasiya olduğunu" da bəyan etmişdir. O, qeyd etmişdir ki, "heç bir hadisə Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı dostluğa zərbə vura bilməz. Bunu hər kəs bilməlidir".

ABŞ-ın, Türkiyənin və Ermənistanın danışıqların bu mərhələsində ortaya qoyduğu mövqe isə sanki daha çox 24 aprelə hesablanmışdı. Ermənistan və erməni lobbisi Amerika Prezidenti Barak Obamanın aprelin 24-dəki çıxışında "soyqırımı" sözündən istifadə etməsinə, Türkiyə və proseslərə təsir rıçaqlarına malik olan Azərbaycan buna mane olmağa, Obama hakimiyyəti isə strateji maraqlarının zərbə altında qalmamasına çalışırdı. Deyirlər, haqq nazilər, ancaq üzülməz. Bu dəfə də belə oldu. Həqiqətən də ermənilərin bütün fitnəkarlıqlarına baxmayaraq, Amerika Prezidenti çıxışında "soyqırımı" sözündən istifadə etmədi. Obamanın çıxışına həm Türkiyədə, həm də Ermənistanda fərqli reaksiyalar oldu. Türkiyənin əleyhinə xeyli sərt ifadələrin işlədildiyi çıxışa Davudoğlu və ölkənin müxalifət liderləri haqlı olaraq sərt reaksiya verdilər. Baş nazir Ərdoğan isə çox güman ki, sırf daxili siyasi mövqeyinin zərər görməməsi üçün bu çıxışı gülər üzlə "müsbət" qiymətləndirdi. Türkiyə müxalifəti Ərdoğan hakimiyyətini Ermənistan ilə imzaladığı protokollara görə bir daha kəskin tənqid etdi. Ermənistandakı bəzi siyasətçilər Obamanın çıxışını ermənilərə gözlənilməz zərbə adlandırdılar, bəziləri isə bunu normal qarşıladı.

Bu arada prezidenti Serj Sarkisyan Ermənistan Təhlükəsizlik Şurasının aprelin 21-də keçirilən iclasında protokolların parlamentdə təsdiqi prosesini dayandırdıqlarını açıqladı. Bu qərarın Sarkisyanın aprelin 20-də Moskvaya səfərindən dərhal sonra açıqlanması isə diqqətdən yayınmadı. Görünür, ermənilər aprel ayında əldən çıxan fürsətlərin gələcəkdə yenidən qazanılacağına ümidlərini itirməyiblər. Türkiyədən müəyyən istəkləri olan dövlətlərin erməni məsələsindən kart kimi istifadə etməsi isə artıq təbii hal alıb. Ehtimal ki, 2010-cu ilin payızında bu istəklər ermənilərin timsalında yenidən ortaya çıxacaq. Belə ki, bu ilin payız aylarında uydurma "soyqırımı" iddiası yenidən ABŞ Konqresinin gündəminə gətirilə bilər. Buna paralel olaraq, iki ölkə arasında sərhədlərin açılması məsələsi də "aktuallaşacaq". Və Türkiyə növbəti dəfə təzyiqlərə məruz qala bilər. Hətta bu mərhələdə Ankara-Vaşinqton münasibətlərində gərginliyin artacağı da istisna deyil.

Bütün hallarda, hazırkı ümumi mənzərə fonunda Ermənistan işğal altındakı Azərbaycan ərazilərini azad etmədən Türkiyə - Ermənistan münasibətlərində normallaşmanın baş verməsi mümkün deyil. Türkiyənin daxili ictimai-siyasi amilləri və Ankara - Bakı münasibətlərinin təxminən son bir illik mərhələsi də bunu deməyə əsas verir. Azərbaycanın məsələyə münasibətinə gəldikdə isə, bu gün ölkəmiz haqlı olaraq işğalçı Ermənistanın mövqeyində dəyişiklik olmadan bu dövlətin lehinə olacaq regional və qlobal siyasi dəyişikliklərin əleyhinə çıxış edir. Rəsmi Bakı reallıqları nəzərə alaraq Ermənistanın "xilas olunmasına" istiqamətlənən istənilən qərarla razılaşmayacaq. Bu qərarın hansı dövlət tərəfindən dəstəklənməsinin isə heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Həmişəki kimi bu dəfə də ölkə rəhbərliyi milli maraqlarımızın qorunmasında siyasi iradə nümayiş etdirəcək. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin aprelin 14-də Nazirlər Kabinetinin 2010-cu ilin birinci rübünün sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına həsr olunmuş iclasındakı və aprelin 23-də Müdafiə Nazirliyində ordu quruculuğuna həsr olunmuş müşavirədəki çıxışları da bu baxımdan çox önəmlidir. Prezident İlham Əliyev çıxışlarında Dağlıq Qarabağ probleminin həlli məsələsinə və regiondakı digər proseslərə rəsmi Bakının yanaşmasını açıq şəkildə ortaya qoydu. Ölkə başçısı bir daha göstərdi ki, Azərbaycan rəhbərliyi ölkəmizin ərazi bütövlüyünə xüsusi əhəmiyyət verir və bu məsələ ətrafında gedən istənilən prosesi diqqətlə izləyir. Rəsmi Bakı bu gün olduğu kimi gələcəkdə də özünün və tarixi müttəfiqi Türkiyənin milli maraqlarını qorumaq istiqamətində qətiyyətli siyasət həyata keçirəcəkdir.

Araz ASLANLI,

Qafqaz Beynəlxalq Münasibətlər

və Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri

Xalq qəzeti.- 2010.- 20 may.- S. 3.