Elm və təhsildə mütərəqqi
islahatların təminatçısı
Prezident İlham Əliyevin ötən
7 ildə həyata keçirdiyi siyasət ölkədə
güclü insan kapitalının formalaşmasına yönəlmişdir
Tarixən hansısa siyasi qüvvənin
seçkilərdə uğur qazanaraq hakimiyyət olimpinə
yüksəlməsi onun konkret zaman intervalında həyata
keçirdiyi siyasətin mahiyyətindən asılı
olmuşdur. Fəaliyyətində ictimai rəyə əsaslanan,
hər bir fərdin maraq və mənafeyini özündə
ehtiva edən siyasət hər zaman ictimai etimad qazanmış,
dəstəklənmişdir. 1993-cü ildən Azərbaycanın
yeganə nicat ünvanına çevrilmiş Heydər Əliyev
siyasi kursunun 2003 və 2008-ci ilin 15 oktyabr prezident seçkilərində
ümumxalq dəstəyi ilə müşayiət olunması
da məhz bu reallıqla şərtlənmişdir. Bu siyasətin
ən layiqli davamçısı - Azərbaycan Prezidenti
İlham Əliyevin rəhbərliyi altında ötən 7 ildə
qazanılmış uğurlar da xalqın tarixi seçimində
yanılmadığını göstərir.
Cənab
İlham Əliyevin elmi əsaslarla yürütdüyü
sosial-iqtisadi strategiya nəticəsində cəmiyyətin
ümumi potensialının milli məqsədlər naminə səfərbər
olunması inkişaf prosesində dinamizmi, məqsədyönlülüyü
təmin etmiş, hər bir mərhələ
üçün qarşıda duran vəzifələrin həllinə
real imkanlar açmışdır. Cəmiyyət həyatındakı
sürətli dəyişikliklər ötən 7 ildə elm və
təhsil konsepsiyasının da müasirləşdirilməsini,
inkişaf etmiş dövlətlərin maarifçilik ənənələrinin
mənimsənilməsini, eləcə də mənəvi-intellektual
intibaha xidmət edən siyasətin yeni əsaslarla davam
etdirilməsini vacib məsələ kimi gündəmə gətirmişdir.
Son illərdə milli təhsil sisteminin inkişafı məsələsi
məzmununu dəyişərək artıq həm də Azərbaycanın
gələcək inkişaf modelinin əsasını
formalaşdıran başlıca amil kimi gündəmə gətirilmiş,
insan kapitalının formalaşmasına xidmət edən
ümumtəhsil hərəkatı güclənmişdir.
2003-cü
ildən dövlət büdcəsi vəsaitlərinin ilbəil
artımı təhsil sahəsində məhz maliyyə
çatışmazlığı səbəbindən
yığılıb qalmış bir sıra problemlərin
hazırkı mərhələdə həlli məsələsini
aktuallaşdırmış, təhsilə dövlət
investisiyalarının həcmcə artımını təmin
etmişdir. Elm və təhsil xərclərinin davamlı
şəkildə artırılması "qara
qızılı" insan kapitalına çevirmək
yönümündə tədbirlərin mahiyyətindən irəli
gəlir. Bunun nəticəsidir ki, büdcədən təhsilə
ayrılan vəsait 2003-cü illə müqayisədə 6 dəfəyədək
artaraq 2008-ci ildə 1,1 milyard manat, 2009-2010-cu illərdə 1,3
milyard manat təşkil etmişdir. 2011-ci ilin dövlət
büdcəsi layihəsində də təhsil xərcləri əhəmiyyətli
yer tutur - 1,3 milyard manat təşkil edir.
Təhsil
işçilərinin orta aylıq əmək haqqı da
davamlı şəkildə artmış, 2008-ci ildəki 220
manatdan 2009-cu ildə 268,5 manata yüksəlmişdir. Son 7 ildə
təhsil işçilərinin əməkhaqqı 5, tələbə
təqaüdləri 11 dəfə artmışdır. Prezident
İlham Əliyevin 2010-2011-ci dərs ili qarşısında
imzaladığı sərəncamlar dövlətin
sosialyönümlü siyasətinin daha bir nümunəsi
olmaqla, təhsil işçilərinin rifah halının
yüksəldilməsi baxımından mühüm əhəmiyyətə
malikdir. Belə ki, dövlət başçısının
6 sentyabr 2010-cu il tarixli sərəncamı ilə dövlət
büdcəsindən maliyyələşdirilən təhsil və
elm müəssisələrində (ali təhsil müəssisələri
istisna olmaqla) çalışan işçilərin vahid
tarif cədvəli ilə müəyyən edilmiş aylıq
vəzifə (tarif) maaşları 2010-cu il sentyabrın 1-dən
orta hesabla 10 faiz artırılmışdır. Eyni tarixdə
imzalanmış daha bir sərəncamla doktorantların, ali,
orta ixtisas, peşə məktəblərinin, peşə
liseylərinin tələbələrinin və şagirdlərinin
təqaüdləri də əhəmiyyətli dərəcədə
artırılmışdır.
Ümumiyyətlə,
son illərdə imzalanmış fərman və sərəncamlarda
ümumən üç strateji məqsəd önə
çəkilir. Bunlardan birincisi təhsilin, elmin problemlərinin
həlli, habelə ölkədə güclü insan
kapitalının formalaşdırılmasıdır. Regional
inkişaf prosesi çərçivəsində yeni məktəblərin
tikintisi və onların kompyuterləşdirilməsi, ali təhsil
sisteminə qayğının gücləndirilməsi, müəllimlərin
sosial müdafiəsi tədbirlərinin genişləndirilməsi,
elm sahəsində həllini gözləyən problemlərin
aradan qaldırılması, Avropa təhsil məkanına
inteqrasiyanın təmini, "Təhsil haqqında" yeni,
mükəmməl qanunun qəbulu bu tədbirlərin əsas
tərkib hissəsidir. Dövlət başçısı
İlham Əliyevin 30 may 2005-ci il tarixli "Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti yanında Təhsil üzrə
Xüsusi Komissiyanın yaradılması haqqında", 4
sentyabr 2007-ci il tarixli "Ən yaxşı ümumtəhsil
məktəbi və ən yaxşı müəllim
mükafatlarının təsis edilməsi haqqında", 10
aprel 2008-ci il tarixli "Azərbaycan elmində islahatların
aparılması ilə bağlı Dövlət
Komissiyasının yaradılması haqqında", 4 may
2009-cu il tarixli "Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə
elmin inkişafı üzrə Milli Strategiyanın həyata
keçirilməsi ilə bağlı Dövlət
Proqramı"nın təsdiq edilməsi haqqında", 22
may 2009-cu il tarixli "2009-2013-cü illərdə Azərbaycan
Respublikasının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə
Dövlət Proqramı"nın təsdiq edilməsi
haqqında", 21 oktyabr 2009-cu il tarixli "Azərbaycan
Respublikası Prezidenti yanında Elmin İnkişafı
Fondunun yaradılması haqqında" sərəncamları
da bu sahədə qarşıda duran konseptual vəzifələrin
həllinə yönəlmişdir.
Elm və
təhsil sahəsində həyata keçirilən dövlət
siyasətinin ikinci əsas istiqaməti Avropa təhsil məkanına
inteqrasiyanın təmin edilməsi, "Bolonya prosesi"nə
keçidin təmini, ən başlıcası, azərbaycanlı
gənclərin dövlət hesabına dünyanın
nüfuzlu universitetlərində təhsilinə şəraitin
yaradılmasıdır. Gənclərin xaricdə təhsil
almağa göndərilməsi ilə bağlı hələ
keçən əsrin 70-ci illərində mövcud olmuş
mütərəqqi ənənənin bərpası dövlət
idarəçiliyi üçün müasir təfəkkürlü,
bilikli və yüksək ixtisaslı kadrlar hazırlamaq məqsədi
daşıyır. Dövlət başçısının
31 yanvar 2008-ci il tarixli "Azərbaycan Respublikasının
ali təhsil müəssisələrinin Avropa ali təhsil məkanına
inteqrasiyası ilə bağlı bəzi tədbirlər
haqqında", habelə 16 aprel 2007-ci il tarixli "2007-2015-ci
illərdə Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə
təhsili üzrə Dövlət Proqramı"nın təsdiq
edilməsi haqqında", 5 sentyabr 2007-ci il tarixli
"2007-2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin
xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət
Proqramı"nın 2007-2008-ci tədris ilində maliyyələşdirilməsi
haqqında" sərəncamları da məhz bu məqsədə
xidmət etmişdir. Ümumilikdə, proqram əsasında
5000 tələbənin xaricdə təhsil almağa göndərilməsi
Azərbaycan dövlətinin gələcəyi
baxımından son dərəcə əhəmiyyətlidir.
Azərbaycan
Prezidenti İlham Əliyevin təkmil elm və təhsil
strategiyasında "nou-xau" texnologiyalarının dərindən
mənimsənilməsi üçüncü mühüm
istiqamət kimi diqqəti çəkir. Müasir
dünyanın inkişaf perspektivlərini düzgün dəyərləndirən
dövlət başçısı İlham Əliyev hələ
2003-cü ilin dekabrında Cenevrədə keçirilən
ümumdünya sammitində bəyan etmişdi ki, Azərbaycanda
neftdən sonra prioritet sahə informasiya və kommunikasiya
texnologiyalarının inkişafı olacaqdır. Dövlət
başçısının 2004-cü il 21 avqust tarixli
"Azərbaycan Respublikasında ümumtəhsil məktəblərinin
informasiya və kommunikasiya texnologiyaları ilə təminatı
Proqramının (2005-2007-ci illər) təsdiq edilməsi
haqqında", habelə 2008-ci il 10 iyun tarixli "2008-2012-ci
illərdə Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin
informasiyalaşdırılması üzrə Dövlət
Proqramı"nın təsdiq edilməsi haqqında" sərəncamları
Azərbaycan Respublikasında müasir informasiya və
kommunikasiya texnologiyalarının geniş tətbiqi yolu ilə
vahid ümummilli təhsil mühitinin yaradılması, əhalinin
bütün təbəqələri üçün keyfiyyətli
təhsil almaq imkanlarının təmin edilməsi məqsədinə
xidmət etmişdir. Eyni zamanda, nəzərə almaq
lazımdır ki, xaricdə yüksək texnologiyalar əsasında
təhsil alan gənclər gələcəkdə yüksək
ixtisaslı kadr kimi respublikamıza qayıtdıqdan sonra burada
normal iş şəraitinə malik olmalıdırlar.
"Nou-xau" tipli texnologiyaların respublikamızda geniş
tətbiqi, bu sahəyə investisiyaların qoyuluşu həm
də xaricdə təhsil alaraq respublikaya dönəcək
5000-dək gəncin elmi-intellektual potensialından daha səmərəli
və məqsədyönlü istifadəyə imkan
yaradacaqdır.
Dövlət
başçısının 2009-cu il oktyabrın 21-də imzaladığı
sərəncamla Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
yanında Elmin İnkişafı Fondunun yaradılması da tədqiqatların
stimullaşdırılmasının yeni maliyyə mexanizmi kimi
diqqəti çəkir. Fondun yaradılması fundamental elmi tədqiqatların
stimullaşdırılması, ölkənin təbii
resurslarının, mədəni və tarixi irsinin öyrənilməsinin
gücləndirilməsi, elmin müxtəlif sahələrində
aparılan araşdırmaların səmərəliliyinin
artırılması məqsədi ilə əsaslandırılır.
Azərbaycan Prezidentinin "Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının gənc alimlərinin Avropanın elmi mərkəzlərində doktorantura təhsilinin maliyyələşdirilməsi haqqında" 2010-cu il 9 fevral tarixli sərəncamı respublikada elmi tədqiqatların müasir standartlar səviyyəsində aparılmasını, ölkənin elmi kadr potensialının artırılmasını və Azərbaycan elminin beynəlxalq elm məkanına inteqrasiyasının təmin olunmasını daha da sürətləndirmək məqsədi daşıyır. Sərəncamla Azərbaycan Respublikasının 2010-cu il dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmuş Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Ehtiyat Fondundan Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına gənc alimlərin Avropanın elmi mərkəzlərinin doktoranturalarında təhsil almaları üçün 500 min (beş yüz min) manat məbləğində vəsait ayrılmışdır. Bu, sosial-iqtisadi inkişafın keyfiyyətcə yeni mərhələsində elmi tədqiqatların Avropa səviyyəsinə çatdırılmasını, gənc alimlərin dünya elminə inteqrasiyasını nəzərdə tutur. Artıq AMEA-da müvafiq müsabiqə komissiyası tərəfindən xarici ölkələrdə (Almaniya, Fransa, Belçika, Avstriya, İspaniya və s.) doktoranturada təhsil almaq üçün göndəriləcək 10 namizəd müəyyənləşdirilmişdir. Onlar elmin ayrı-ayrı sahələrində prioritet istiqamətlər üzrə təhsillərini davam etdirəcəklər.
İnkişaf etmiş dövlətlərin təcrübəsi göstərir ki, insan potensialının formalaşdırılması sahəsində əsas ağırlıq məhz ali təhsil sisteminin üzərinə düşür. Ali təhsil əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinin, insan inkişafı indeksinin mühüm amillərindən biri olmaqla, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının sürətlənməsinə hərtərəfli təsir göstərir. Müstəqil Azərbaycanda bütün idarəetmə səviyyələrində, o cümlədən dövlət idarəçiliyi sahəsində müasir idarəetmə təfəkkürünə malik ixtisaslı mütəxəssislərin yetişdirilməsi məsələsi mühüm aktuallıq kəsb edir. Ali təhsil sisteminə və kadr hazırlığına xüsusi diqqətlə yanaşılması da respublikamızda demokratik ölkələrin zəngin təcrübəsinə əsaslanan mükəmməl, çevik və mütərəqqi dövlət idarəçilik sistemi formalaşdırmaq niyyətindən irəli gəlir.
Azərbaycan 2005-ci ildə "Bolonya prosesi"nə qoşulmuş və bununla da faktiki olaraq ali təhsildə aparılacaq islahatların əsas konturları müəyyənləşdirilmişdir. Bolonya Bəyannaməsinin müddəalarını həyata keçirmək üçün 2006-2010-cu illəri əhatə edən müvafiq tədbirlər planı hazırlanıb təsdiq edilmişdir. Tədbirlər planına uyğun olaraq, "Bakalavr hazırlığının məzmununa və səviyyəsinə qoyulan minimum dövlət tələblərinin strukturu" təsdiq edilmiş, buna müvafiq istiqamətlər üzrə yeni dövlət təhsil standartları hazırlanmışdır. Beynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq hazırlanmış bu standartlarda fənlərin sayı, auditoriya saatlarının miqdarı azaldılmış, seçmə fənlərə ayrılan saatların miqdarı 10 faizdən 20 faizədək artırılmış və tələbələrin müstəqil işinə xeyli vaxt ayrılmışdır.
Azərbaycanın Bolonya prosesinə qoşulması ilə əlaqədar ali təhsildə kredit sisteminin tətbiqinə zərurət yaranmışdır. Bu sistemin tətbiqi ilə bağlı hüquqi normativ bazanın yaradılması istiqamətində bir çox xarici ölkələrin təcrübəsi öyrənilmiş, "Ali təhsil müəssisələrində kredit sistemi ilə tədrisin təşkili barədə nümunəvi əsasnamə" hazırlanaraq təsdiq edilmişdir. Görüləcək işlərin həcminin genişliyi nəzərə alınaraq, ilkin mərhələdə bir neçə ali məktəbdə eksperiment şəklində kredit sisteminin tətbiq olunması qərara alınmışdır. 2006-2007-ci tədris ilində 10 ali məktəbdə başlanan eksperiment 2007-2008-ci tədris ilində artıq 21 dövlət ali məktəbini əhatə etmişdir.
"2009-2013-cü illərdə Azərbaycan Respublikasının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə Dövlət Proqramı"nda qeyd edilir ki, ölkənin ali təhsil sistemində kadr hazırlığı strukturu əmək bazarının tələbatını tam ödəmir, elmi-tədqiqatların nəticələri ali təhsilə zəif inteqrasiya olunur. Dövlət Proqramının əsas məqsədi isə ölkənin ali təhsilinin Avropa təhsil məkanına inteqrasiyası, onun məzmununun Bolonya prosesinin prinsiplərinə uyğun qurulması, cəlbedici və rəqabət qabiliyyətliliyinin təmin edilməsi, ölkə iqtisadiyyatının inkişaf tələblərinə uyğun ali təhsilli kadrlara yaranan tələbatın ödənilməsi, habelə informasiya cəmiyyətinin və biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın tələblərinə uyğun olaraq kadr potensialının yaradılması, əhalinin müasir tələblərə cavab verən ali təhsil almaq imkanlarının təmin edilməsi üçün iqtisadi və sosial baxımdan səmərəli ali təhsil sisteminin formalaşdırılmasıdır.
"Ali təhsil müəssisələrində yeni maliyyələşmə mexanizminin tətbiq edilməsi barədə" 10 fevral 2010-cu il tarixli Prezident fərmanı da ali təhsil sisteminin maliyyələşdirmə sisteminin yeni dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılmasını nəzərdə tutur. Fərmanın preamblua hissəsində göstərildiyi kimi, sürətli dəyişikliklərin baş verdiyi hazırkı vaxtda cəmiyyətin sosial-iqtisadi tərəqqisində, rəqabətədavamlı insan kapitalının formalaşmasında, davamlı inkişafa zəmin yaradan bilik iqtisadiyyatının qurulmasında ali təhsilin müstəsna rolu vardır: "Qloballaşmanın geniş vüsət aldığı müasir dövrdə hər bir ölkənin iqtisadiyyatının dinamik inkişafı, onun uğurlu gələcəyi, inkişaf etmiş ölkələr sırasına daxil olması həmin ölkədə təhsil səviyyəsi ilə müəyyən olunur. Bu cəhətdən ölkənin malik olduğu təbii sərvətlərin cəmiyyətin hərəkətverici qüvvəsi olan insan kapitalına çevrilməsi ali təhsil qarşısında duran müstəsna əhəmiyyətə malik əsas vəzifədir. Bütün bu amillər respublikada ali təhsil sahəsində islahatların istiqamətlərinin dünyada ali təhsilin inkişaf tendensiyalarına uyğun müəyyənləşdirilməsi zərurətini qarşıya qoyur". Bu fərman dövlət başçısının 22 may 2009-cu il tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "2009-2013-cü illərdə Azərbaycan Respublikasının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə Dövlət Proqramı"nda nəzərdə tutulmuş məsələlərin maliyyə mexanizmlərinin müəyyənləşdirilməsi məqsədinə xidmət edir. "Ali təhsil müəssisələrində yeni maliyyələşmə mexanizminin tətbiq edilməsi barədə" fərmana görə, 2010-2011-ci tədris ilindən başlayaraq Azərbaycan Respublikası ərazisində fəaliyyət göstərən ali təhsil müəssisələrində dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına maliyyələşdirmə dövlət sifarişi əsasında həyata keçirilməli, dövlət sifarişinin formalaşdırılması ölkənin milli, mədəni, humanitar və tarixi dəyərləri, mövcud əmək bazarının xüsusiyyətləri və dövlətin perspektiv inkişafı amilləri nəzərə alınmaqla təmin olunmalıdır. Sənədə görə, mülkiyyət formasından asılı olmayaraq qanunvericiliyə uyğun fəaliyyət göstərən bütün ali təhsil müəssisələri dövlət sifarişinin yerinə yetirilməsində iştirak edə bilərlər.
Müasir dövrdə intellektual potensial əhəmiyyətinə və gətirdiyi dividendlərə görə bu gün hətta zəngin təbii sərvətləri belə üstələyir. Hesablamalara görə, hazırda 1 kq elmtutumlu məhsulun qiyməti 70 ton neftin qiymətinə bərabərdir. Yeni dünya nizamında elmi-informativ biliklər inkişafın mühüm katalizatoruna, innovasion yeniliklərin başlıca təminatına çevrilmişdir. Elmtutumlu informasiyanın yaradılması, əldə edilməsi, tətbiqi sosial-iqtisadi inkişafın, qlobal rəqabətin, ən başlıcası demokratikləşmə prosesinin mühüm amilləridir. Bu baxımdan son illərdə milli gəlir artdıqca, ölkə başçısı İlham Əliyevin respublikamızda elmə, təhsilə, informasiya texnologiyalarına ayırdığı vəsaitlər də artır və bu da insan amilinin və ümumən demokratik proseslərin inkişafı üçün böyük təməl yaradır.
İlham MƏMMƏDZADƏ,
AMEA Fəlsəfə,
Sosiologiya və
Hüquq İnstitutunun direktoru,
fəlsəfə elmləri doktoru,
professor
Xalq qəzeti.- 2010.- 10 oktyabr.- S. 2.