Beynəlxalq seçki sistemləri və seçkilərin hüquqi tənzimlənməsi qaydaları

Cəmiyyət yaranandan ayrı - ayrı fərdlər onun daxil olduğu və yaşadığı ərazidə idarəetmədə və qərarların qəbulunda iştirak etməyə çalışmışdır. Bütün dünyada cəmiyyətin və dövlətin siyasi həyatında iştirak etmək hüququ əsas insan hüquqlarından hesab olunur. Belə ki, Azərbaycan Respublikasında Milli Məclisə növbəti seçkilər keçirilir və vətəndaşlarımız seçki hüququndan istifadə edərək bu və ya digər formada seçki prosesinin fəal subyektləri olurlar. Azərbaycan Respublikası müasir dünyanın müəyyən coğrafi ərazi hissəsində yerləşən müstəqil dövlət olduğu üçün, təbiidir ki, mövcud seçki sistemi də beynəlxalq hüquq sistemləri ilə uyğunluq təşkil edir.

Beynəlxalq təcrübə

Dünya təcrübəsində "seçki sistemləri" üç əsas kateqoriyaya bölünür: plüralist - majoritar sistemlər, proporsional nümayəndəlik (PN) sistemləri, yarıproporsional sistemlər, (qarışıq seçki sistemi). Hər seçki sisteminin özünün də növləri vardır.

Misal olaraq göstərmək olar ki, "Hamısı qalibə çatır" (HQÇ) sistemi plüralist - majoritar sisteminin dörd növündən biridir.

Onunla yanaşı, majoritar sistemin tərkibi sayılan həm də preferensial səsvermə kimi tanınan alternativ səsvermə (AS) və Fransada tətbiq edilən iki turluq sistem də mövcuddur. Alternativ səsvermə sistemindən yalnız Avstraliyada ( və bir də azacıq dəyişilmiş şəkildə Sakit okean bölgəsində Nauru ada - dövlətində) istifadə olunur.

Namizədlər birmandatlı dairələr üzrə seçilir (HQÇ - da olduğu kimi), lakin ondan fərqli olaraq seçicilər öz rəğbətlərinə uyğun şəkildə namizədləri bir növ sıraya düzürlər (namizədlər ieraxiyası): siyahıda birinci yeri tutana 1 bal, ikinci yer tutana 2 bal verilir və s.

Namizədlərdən heç biri səs əksəriyyətinə nail ola bilmədikdə, ən az səs toplamış namizəd sıradan çıxır və o vaxta qədər beləcə davam edir ki, namizədlərdən hansısa biri səslərin 50 faizini toplamış olsun və onda təkrar hesablama zamanı namizədə verilmiş "ikinci yerlərin" cəmi nəzərə alınır. Fransada tətbiq edilən "iki turluq" sistem analoji nəticənin əldə olunmasına yönəlib. O da, AS sistemi də HQÇ sisteminin potensial qüsurunu aradan qaldırmağa imkan yaradır; həmin qüsur ondan ibarətdir ki, bir mandata iki namizəd iddia etdikdə, qələbə gözlənilmədən elə bir namizədə çatır ki, seçicilərə seçim etmək hüququ verilsə idi, onu hökmən rədd edərdilər. AS sistemi seçicilərə bu cür imkan yaradır.

PN sistemi üç qrupa bölünür. Bunların arasında ən geniş yayılanı - siyahılı sistemdir ki, onun tətbiqi halında seçicilər namizədləri siyasi partiyaların verdiyi siyahıdan seçirlər; seçicilərin sayı bu və ya digər namizədin təmsil etdiyi partiyaya verilmiş səslərin sayına (faiz nisbətində) tam uyğun olur. Almaniyada, İtaliyada və bu yaxınlarda Yeni Zellandiyada qəbul edilmiş sistem namizədlərin bir hissəsinin milli siyahı üzrə, yəni proporsional nümayəndəlik əsasında, bir hissəsinin isə birmandatlı dairələr üzrə seçilməsini nəzərdə tutur. "Siyahı"lı sistemin tərəfdarları sübut etməyə çalışırlar ki, bu sistem PN-ə xas olan proporsional nümayəndəliyi təmin edir və eyni zamanda, parlament əksəriyyətinin formalaşdırılmasının öhdəsindən PN - dən yaxşı və HQÇ qədər "bacarıqla" gəlir.

PN sisteminin politoloqlar tərəfindən bəyənilən, lakin nadir hallarda tətbiq edilən (İrlandiya istisna olmaqla, orada bu sistem 1921-ci ildən işlədilir) növlərindən biri - "bir keçici səs" (BKS) sistemidir. AS-də olduğu kimi burada da seçicilər hər bir namizədin reytinqini müəyyən edirlər, fərq isə bundadır ki, bu sistem çoxmandatlı dairələrdə tətbiq edilir. Səslərin özünəməxsus hesablanma metodunu tətbiq edən BKS ən yüksək reytinqə malik olan namizədlərin çoxmandatlı dairələrdə yer almasına, habelə bu yerlərin proporsional bölgüsünə təminat verir. İrlandlar öz sistemlərindən razı qalsalar da, görünür o, mürəkkəbliyi səbəbindən başqa yerlərdə münasib sayılmamışdır. Seçki sistemləri barədə mükəmməl elmi mənbələrdən hesab olunan "Beynəlxalq seçki sistemləri haqqında məlumat kitabı"nda (müəllimləri Endryu Reynolds və Ben Reyllidir) doqquz sistem və onların hər birindən doğan nəticələr təsvir edilmiş, habelə "seçki sistemlərini işləyib hazırlayanlar üçün" faydalı tövsiyələr verilmişdir.

Bu cür çoxsaylı seçki sisteminin mövcudluğu faktının özü aşağıdakı nəticələrə gəlməyə imkan verir:

birincisi, əgər demokratik ölkədə mövcud olan seçki sistemi onun vətəndaşlarının tələbatlarına cavab vermirsə, onlar həmin sistemi başqası ilə əvəz edə bilərlər;

ikincisi, seçki sistemi mövcud ölkənin tarixi, ənənəvi, mədəni və s. xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq qurulur;

üçüncüsü, ölkə yeni seçki sistemini qəbul etmək (və ya köhnəsinə toxunmamaq) məsələsini həll etməzdən öncə bütün alternativ variantlar təcrübəli mütəxəssislər tərəfindən diqqətlə təhlil edilməlidir.

Seçki sistemi - seçkilərin keçirilməsi, səsvermənin nəticələrinin müəyyən edilməsi, seçki hüquqlarının həyata keçirilməsi ilə bağlı qaydaları və seçki münasibətlərini tənzimləyən hüquq normalarının məcmusudur.

Seçki sistemlərinin daha çox istifadə edilən majoritar və proporsional formaları fərqləndirilir. Proporsional seçki sistemində deputat mandatları verilən səslərin paylı bölgüsünə əsasən müəyyən edilir. Majoritar seçki sistemində isə seçki dairələri üzrə daha çox səsləri qazanan namizədlər seçki mandatı alırlar. Daha çox səs alanlar dedikdə, əsasən ümumi səslərin 50 faiz + 1 səs alanlar qalib hesab olunur. Digər hallarda isə seçkiyə qatılan seçicilərin daha çox səsini əldə edənlər qalib hesab oluna bilər.

Partiyalar və seçki sistemləri

Yəqin ki, heç bir siyasi institut ölkənin siyasi landşaftını onun seçki sistemi və ya siyasi partiyalarının qabil olduğu dərəcədə müəyyən edə və dəyişdirə bilməz. Onlardan heç biri bu dərəcədə müxtəliflik nümayiş etdirə bilməz.

Həqiqətən də variantlar o qədər çoxdur ki, öz ölkəsinin yalnız seçki və partiya sistemlərinə bələd olan vətəndaş başqa demokratik ölkənin siyasi mənzərəsini anlaşılmaz hesab edə bilər. Seçkilərdə yalnız iki iri siyasi partiyanın mübarizə apardığı ölkənin vətəndaşı başqa ölkədə partiyaların "rəngarəngliyini" xaos kimi qiymətləndirir. Çoxpartiyalılığa vərdiş etmiş vətəndaş üçün vur-tut iki partiya arasında seçim etmək zərurəti buxov kimi görünə bilər. Əgər onlardan hər biri başqa ölkənin partiya sistemini daha dərindən öyrənməyə başlasa, aşkara çıxan fərqlər onları tamam dolaşığa sala bilər. Seçki sistemləri sonsuzluğa qədər müxtəlifdir. Proporsional nümayəndəlik sistemi (PN). "Qocaman demokratiya" ölkələrində ən geniş yayılmış seçki sistemi - seçkilərdə bu və ya digər partiyaya verilmiş səslərin miqdarı ilə bu partiyanın parlamentdə alacağı yerlərin (mandatların) miqdarı arasında mümkün qədər tam uyğunluğa nail olmaq üçün yaradılmış seçki sistemidir. Məsələn, səslərin 53 faizini toplamış partiya yerlərin 53 faizini almalıdır. Bu sistemi adətən Proporsional nümayəndəlik sistemi (PN) adlandırırlar.

Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, hansı seçki sisteminin "azad və ədalətli" seçkilər tələbini daha çox dərəcədə təmin etməsi barədə mübahisələr hələ də davam edir. HQÇ-nin tənqidçiləri deyirlər ki, bu sistem üzrə keçirilən seçkiləri heç cür ədalətli hesab etmək olmaz, çünki burada bərabər nümayəndəlik şərtinə əməl olunmur.

Məsələn, 1997-ci ildə İngiltərədə parlament seçkilərində Leyboristlər Partiyası mandatlarının 64 fazini əldə etmişdi - müasir parlamentarizm tarixdə bu cür əksəriyyətə malik ola bilməmişdi, özü də bu zaman Leyboristlər Partiyasına seçicilərin cəmi 44 faizi səs vermişdi. Mühafizəkarlar partiyası müvafiq olaraq 31 faiz səs və 25 faiz mandat əldə etmişdi. Seçicilərin 17 faizinin dəstək verdiyi liberal - demokratlar isə 7 faiz yer qazana bilmişdi! (Digər partiyalardan olan namizədlər 7 faiz səs və 4 faiz yer almışdılar). ABŞ-da bu cür sistem majoritar sistem adlanır. Belə ki, səslərin nisbi əksəriyyətini (tam əksəriyyət vacib deyil) qazanmış namizəd qalib sayılır. Politoloqlar bunu "birmandatlı dairələrdə majoritar sistem üzrə seçkilər" adlandırırlar, əlbəttə, bu daha dəqiq ifadədir, lakin çox uzundur. "Hamısı qalibə çatır" ifadəsi İngiltərədə standarta çevrilib və mən məhz bu ifadəni işlədəcəyəm.

Yeri gəlmişkən, HQÇ-yə rəğbətin köklərini yalnız tarixdə axtarmaq düzgün olmazdı, bunun daha rasional izahı var. Onun tərəfdarlarının fikrincə, bu sistem sayəsində təzahür edən tendensiya - qalib gəlmiş partiyanın hesabına parlament əksəriyyətinin genişləndirilməsi arzuolunan nəticələrə gətirib çıxarır. Başa düşürük ki, yeni konstitusiyanın yaradılması və ya artıq mövcud olanın əsaslı surətdə dəyişdirilməsi işini öz mürəkkəbliyi və əziyyətinə görə insanın uçmalı olduğu kosmik gəminin düzəldilməsi işi ilə müqayisə edirlər.

Yeni konstitusiyanın yaradılması işinə də ölkənin ən zəkalı adamları cəlb olunmalıdır. Fərq yalnız bundadır ki, mühüm konstitusiya novasiyaları yalnız o halda uzunömürlü ola bilər ki, onu orada bəyan edilmiş müddəalara uyğun yaşamağa hazır olan insanlar qəbul etmiş olsunlar. Kontinental Avropa variantı: PN sistemi üzrə seçilmiş parlament hökuməti. Parlament idarəetmə variantı "qocaman demokratiya" ölkələrində üstünlük təşkil edir və demokratik ölkələrdə bu varianta prezident idarəetmə forması ilə müqayisədə daha tez-tez rast gəlinir. Gördüyümüz kimi, "qocaman demokratiya" ölkələrində daha üstün tutulan kombinasiya - qanunverici orqanın üzvlərinin PN -nin bu və ya digər növü üzrə seçildiyi parlament sistemidir. Avropada üstün mövqe tutduğuna və demokratiyanın nisbətən yaxın vaxtlarda bərqərar olduğu ölkələrin də həmin sınanmış yolla getdiklərinə görə bu kombinasiyanı kontinental Avropa variantı adlandıracağam. Britaniya ( və ya Vestminster) variantı: Seçkilərinin HQÇ sistemi üzrə keçirildiyi parlament respublikası onun mənşəyini və ABŞ istisna olmaqla ingilisdilli ölkələrdə üstünlük təşkil etdiyini nəzərə alaraq, onu Britaniya variantı adlandırıram. "Qocaman demokratiya" ölkələrindən yalnız dördü uzun dövr ərzində bu seçimə sadiq qalmışdır; heç də təəccüblü deyildir ki, bu ölkələr - Böyük Britaniya, Kanada, Avstraliya və Yeni Zellandiyadır (lakin, Yeni Zellandiya 1993-cü ildə bu sistemdən imtina etmişdir). Amerika variantı: HQÇ sistemi üzrə keçirildiyi prezident idarəetməsi, ABŞ "qocaman demokratiya" ölkələri arasında yeganə dövlətdir ki, bu kombinasiyadan istifadə edir, ona görə bu sistemi Amerika variantı adlandıracağıq. Beş -altı " yeni demokratiya" ölkəsi də bu sistemə üstünlük vermişdir. Latın Amerikası variantı: seçkilərin PN sistemi üzrə keçirildiyi prezident respublikası. Prezident idarəetmə sisteminə açıq - aşkar üstünlük verən Latın Amerikası ölkələri ABŞ -ın təklif etdiyi konstitusiya yolu ilə getmişdir. Lakin XX əsrdə seçki sistemində onların çoxu Avropa variantı üzərində dayanmağı üstün tutmuşdur. Nəticədə, 90-cı illərin əvvəllərində az - çox "saz işləyən" demokratik institutları olan 15 Latın Amerikası dövləti başlıca konstitusiya modeli qismində prezident idarəetmə sistemi ilə PN sisteminin kombinasiyasını qəbul etmişdir. Bu modeli biz Latın Amerikası variantı adlandırırıq. Konstitusiya quruluşunun bu az və ya çox dərəcədə "xalis" növündən əlavə, "qocaman demokratiyalar"a aid olan bir neçə ölkə bir sıra mühüm xüsusiyyətləri ilə fərqlənən sistemləri yaratmışdır. Onlar bu yolu "xalis növlərin" bütün üstünlüklərindən bəhrələnmək və eyni zamanda xoşagəlməz nəticələri minimuma endirmək üçün seçmişlər. Bu cür " konstitusiya ixtiraçılığına" qabarıq nümunə kimi Fransa, Almaniya və İsveçrəni göstərmək olar. Beşinci Fransa Respublikasının konstitusiyası eyni zamanda həm bütün xalq tərəfindən seçilən və böyük səlahiyyətləri olan prezident, həm də parlament qarşısında məsuliyyət daşıyan baş nazir variantını nəzərdə tutur. Bundan əlavə, Fransa HQÇ sistemini modifikasiya etmişdir.

Parlamentə seçkilər zamanı namizədlərdən heç birinin səs çoxluğuna 50 faiz (50 faiz üstəgəl bir səs) nail olmadığı seçki dairələrində təkrar seçkilər keçirilir. İkinci turda qeydə alınmış bütün seçicilərin səslərinin 12 faizdən çoxunu toplamış namizədlər iştirak edirlər. Bu sistem zamanı, birinci turda mandata yiyələnmək üçün yetərincə səs toplamış kiçik partiyalar adətən iki əsas rəqibdən birinə qoşularaq tərəfdarlarını ona səs verməyə çağırır. Almaniyada Bundestaq deputatlarının bir yarısı HQÇ sistemi üzrə, digər yarısı isə PN sistemi üzrə seçilir. Bu variant cüzi dəyişikliklərlə İtaliyada və Yeni Zellandiyada da tətbiq edilir.

İsveçrə, öz siyasi sistemini çoxmillətli əhalisi olan ölkənin xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırmaq üçün icra hakimiyyətinin kollektiv orqanını yaradıb. Bu təşkilat parlament tərəfindən dörd il müddətinə seçilən müşavirədən ibarətdir. "Qocaman demokratiya" ölkələri arasında bu variant özünə görə yeganə olaraq qalmaqdadır.

(ardı var)

İlqar CƏFƏROV,

AMEA Fəlsəfə, Sosiologiya və

Hüquq İnstitutunun əməkdaşı

Xalq qəzeti.- 2010.- 27 oktyabr.- S. 3.