Bəkir Nəbiyev-80
Elmin və ömrün
zirvəsinə qalxan alim
Müqəddəslərin müqəddəsi,
Allahdan sonra yaranmış SÖZlə ünsiyyətdə
olmaq, onu sevmək, dilə gətirmək, ərşdən gəlmiş
sözü qəlb evində sakin etmək, yaradanın həmd-sənası
olan sözün nazını çəkmək, kəmali-hüsnünə
təriflər söyləmək - tənqidçi olmaq
çox böyük səadətdir. Azərbaycan ədəbi-ictimai
fikri tarixində "Mən şairəm" deyənlərin
qabağına "Mən tənqidçiyəm" deyə
çıxan "Şöhrət" və
"İstiqlal" ordenli əməkdar elm xadimi, Dövlət
mükafatı laureatı, akademik Bəkir Əhməd oğlu
Nəbiyevin 80 yaşı tamam olur. Bəkir Nəbiyev görkəmli
Azərbaycan ədəbiyyatşünası və tənqidçi,
ədəbi-nəzəri fikrimizin patriarxı,
çağdaş milli filoloji fikrimizin mahir təşkilatçısıdır.
Bəkir
müəllim yüksək tarixilik duyğusuna, milli qürur
hissinə, dövlətçlilik təfəkkürünə,
elmi-nəzəri və tarixi -ictimai prosesləri vaxtından əvvəl
proqnozlaşdırmaq imkanlarına, yüksək nitq qabiliyyətinə,
ali ünsiyyət mədəniyyətinə, nəcib
ziyalı əxlaqına malik nüfuzlu şəxsiyyətdir. Böyük
ailəcanlılıq, nadir iş mədəniyyəti, qlobal
düşünmək istedadı, əzəmətli şəxsiyyət
vüqarı, möhtəşəm vətəndaşlıq
amalı onu müasir tipli alim və şəxsiyyət kimi səciyyələndirən
başlıca cəhətlərdir. Mətbuatda ilk məqaləsi
çap olunan gündən - 25 aprel 1951-ci ildən üzü
bəri 60 ildir ki o, barmaqları arasında özünə əbədi
yer eləmiş qələminə xəyanət etməmişdir.
Bəzən zamanın təkcə şəxsiyyətləri
deyil bütöv nəsilləri rəncidə edən tarixin əsassız
iddiaları ilə barışmalı olsa da,
bütövlükdə yazının-pozunun adını uca
tutmuş və nəhayətdə müasirlərinin sevimli
"Mirzə Bəkir"i - tələbələrinin
doğması - "bizim Bəkir müəllimimiz" olub.
Bu
vaxtadək bu müqtədir alimin müxtəlif dillərdə
60-dan artıq kitabı, yüzlərlə elmi-nəzəri, ədəbi-tənqidi
və fəlsəfi-publisistik məqaləsi çap olunub.
Bunların təkcə adlarını qeyd etsək ayrıca
bir kitab əmələ gələr. Lakin, onun müəyyən
kitablarının adını çəkməsək akademik
Bəkir Nəbiyev haqqında təsəvvür yarada bilmərik.
İlk professional tənqiqçimiz F.B.Köçərliyə
həsr olunmuş "Görkəmli tənqidçi və ədəbiyyatşünas"
(1963), "Süngüyə çevrilmiş qələm"
(1970), "Ədəbi düşüncələr" (1971),
"Tənqid və ədəbi proses" (1976),
"Böyük Vətən müharibəsi və Azərbaycan
ədəbiyyatı" (1977), "Kamalın təntənəsi"
(1981), "Söz ürəkdən gələndə"
(1984), "Roman və müasir qəhrəman" (1987),
"Özümüzdən başlayaq" (1990), "Didərgin
şair" (1995), "Çətin yollarda" (2000),
"İstiqlal şairi" (2001), "Xəzan
vurmasın" (2006), "Hərənin öz yolu var"
(2007) və s. kitablar tənqid və nəzəri fikir
tariximizin yarıməsrlik (1960-2010) bir dövrünü mərhələvi
surətdə əks etdirir. Bu əsərlər heç vaxt
köhnəlməyən müasir təfəkkürlə,
yüksək tarixilik duyğusu ilə, tizfəhm məntiq və
mühakimə ilə yazılıb.
Bəkir
Nəbiyev hər şeydən öncə peşəkar tənqidçidir.
Elə buna görə də onun əsərlərində
olduqca çevik, bir az da dotələb üslub aparıcı
mövqedədir. Bəkir müəllim tənqidçi kimi
yazmağı və tənqidçi ədası ilə
danışmağı hamıdan yaxşı bacarır.
Hələ 1976-cı ildə Bəkir müəllimin dərslərinə gedib-gələrkən biz tələbələri təkcə cari ədəbi prosesdə nüfuz qazanmış canlı tənqidçi ilə yox, həm də ədəbiyatımızın tarixini əks etdirən Ədəbiyyat Muzeyi ilə tanış olurduq. Bəkir müəllim bizi ədəbi-tarixi fikrimizin ən qədim çağından müasir mərhələsinə qədərki mənzərəsini əks etdirən müxtəlif zallara aparır, çox zaman dərslərimiz ayaq üstə canlı dialoq tərzində keçərdi. O, çalışırdı ki, məsələn XI əsrdən, Xətib Təbrizidən, küllən şərhçilik nəzəri məktəbindən bəhs edərkən bizi həm söhbətləri ilə, həm də muzey əşyalarının köməyi ilə o dövrə aparsın, canlı təsəvvür yaratsın.
Akademik Bəkir Nəbiyev müstəqil, həm də Azərbaycanın çağdaş durumunda öz ədəbi-ictimai çəkisi ilə diqqəti cəlb edən nüfuzlu şəxsiyyətlərdən biridir. O, XX əsrin ortalarından etibarən həmişə ədəbi prosesin və ədəbi-nəzəri fikrin diqqət mərkəzində olmuş, ədəbiyyatın əbədiyyətinə böyük inamla bədii irsin tədqiqi ilə məşğul olmuşdur. Hələ 1951-ci ildən yazmağa başladığı seçilən məqalələrini demirəm, ilk professional tənqidçimiz F.Köçərli haqqında 1963-cü ildə çap olunmuş sanballı monoqrafiyası ilə o, alim kimi ədəbi-nəzəri fikir tariximizə daxil ola bilmişdir. 60 ildən artıqdır ki, Bəkir Nəbiyevin imzası Azərbaycan ədəbi tənqidi və ədəbiyyatşünaslığında nüfuzlu sözün simvolu kimi diqqəti cəlb etməkdədir. Allahın ona bəxş etdiyi ömrün 80-ci ilini adlamış layiqli oğul, sədaqətli ər, qayğıkeş ailə başçısı, istiqanlı dost, yüksək intellektə malik pedaqoq, görkəmli ədəbiyyatşünas akademik Bəkir Nəbiyev ölkənin ən nüfuzlu fəxri adları və ali ordenləri ilə təltif olunmuş əsl ziyalı və vətəndaşdır. Bəkir Nəbiyevin zahiri görkəmində, səliqə-sahmanında, geyimində, yerişində və duruşunda, nitqinin ahəngində, cümlə və tələffüzündə, xeyirdə-şərdə ağsaqqallığında, istedadlı alimlərə münasibətində bir ağayanalıq, zadəgan ədası var. O, danışığı ilə yazısı, şəxsiyyəti həmahəng, üst-üstə düşən çox nadir adamlardan biridir.
Bəkir Nəbiyev ədəbiyyat elmimizin uğurları, problemləri və perspektivləri üzərində düşünür, Azərbaycan poeziyasının islami dəyərlərlə əlaqələrini istiqlal məfkurəsinə dayaqlanan metodla açıb şərh edir. Məlumdur ki, islamiyyətin qəbulundan sonra bütün möhtəşəm türk yürüşləri İslam bayrağı altında keçmiş, bütün türk ədəbiyyatı və nəzəri-fəlsəfi fikri islami dəyərlər məcrasında təkamül etmişdir. Türklər İslamın nüfuzunu yüksəldən ən nüfuzlu millətdir. Bütün bu cəhətlər Bəkir Nəbiyevin diqqət verdiyi önəmli problemlərdir.
Artıq 35 ildir ki, Bəkir müəllimlə ünsiyyətdəyəm: o, mənim tənqid müəllimim, doktorluq müdafiə edərkən birinci rəsmi opponentim olub. Bu gün isə direktorum, ustadım, dostum və ağsaqqalımdır. Bu illər ərzində bir dəfə də olsun onun ağzından çiy söz çıxdığını eşitməmişəm. Dəfələrlə nüfuzlu məclislərdə olmuşuq, yeyib-içəndən sonra onun şövqlə qol qaldırıb oynamağı bir aləmdir. Rəhmətlik T.Bayramın belə bir misrası var:"Həyat yaşamağı bacaranındır". Bəkir müəllim həyat adamıdır, həyatın maddi və mənəvi nemətlərindən, gözəllikdən zövq almağı - yaşamağı bacarır. Onun 80 il gənclik həvəsi ilə yaşamasının sirri, bəlkə də, bundadır.
Əlbəttə, insana ömürü yeri - göyü yaradan Tanrı verir. Mən hesab edirəm ki, onun işgüzar həyatında ailəsinin, xüsusilə Bəkir müəllimin qədrini hamıdan artıq bilən həyat yoldaşı Ədalət xanımın böyük rolu var. Ailə sevgisi cənnət rahiyəsi kimidir. Bəkir müəllimin özü də öz qədrini bilən, mənliyini heç bir dəyərə dəyişməyən adamdır. O, özünə mühit yaratmağı və bu mühitin sultanı olmağı bacarır.
Biz Bəkir müəllimdən təkcə ədəbi-tənqidin sirlərini, məqalə və resenziya yazmağı öyrənmədik, həm də həyatı, ünsiyyət mədəniyyətini, ədəbiyyata və yazıçıya necə yanaşmağı öyrənirik. Bəkir Nəbiyev olduqca mədəni, rütbəcə ən kiçik əməkdaşın belə yolunu gözləyən, danışanı təmkinlə dinləyən sadə və mülayim adamdır. Bununla belə mən onun özünü alim hesab edən bəzi nadanlara göstərdiyi sərtliyini də görmüşəm. O, boş-boşuna danışan, çıxış etmək xatirinə hamının bildiyi məsələləri çeynəyən alimciyəzləri dəqiq və sərt bir sözlə vaxtında yerində oturtmağın da ustasıdır.
Hər yaşanılan
ömür tale deyil. Tale böyük sözdür.
Millətlə, xalqla, dövlət
və cəmiyyətlə
nəfəs-nəfəsə yaşanılan, tarixi hiss edən ömrə tale demək olar. Tale insanın o gedəndən
sonra qalan izi, kölgəsidir, yaddaşlardakı işıqlı
obrazıdır. Tale yaşamış adamın
obrazının işığı
onun özündən
böyük olur.
Bəkir
müəllim alim taleyi, vətəndaş taleyi, oğul - ata və baba
taleyi, şəxsiyyət
və ziyalı taleyi yaşayır. Onun 2008-ci ildə çap olunmuş kitabı belə adlanır: "Hərənin
öz yolu var...". Bu
təsadüfi bir ad deyil. Bəkir müəllim elmdə
və həyatda öz yolu olan,
özünə yol açan xalq yazıçısı Elçinin
bir ifadəsi ilə desək, "özü özünə
dayaq olmağı bacaran" möhkəm iradəli şəxsiyyətdir.
Bəkir müəllimin təkcə
dəyərli kitablarından,
müxtəlif əcnəbi
ölkələrdə Azərbaycan
ədəbiyyatı və
mədəniyyətini hansı
əzmlə təbliğ
etməsindən danışmaqla
məsələni bitmiş
hesab etmək olmaz. Bunlar danılmaz həqiqətlərdir.
Bu gün artıq
Azərbaycan filologiyasında
mükəmməl bir
"Bəkir Nəbiyev
məktəbi" formalaşmışdır.
Onun yetirmələri
- Vilayət Quliyev, Arif Əmrahoğlu, Nizami Cəfərov, Teymur Kərimli, Məhərrəm Qasımlı,
Kamran Əliyev, Şirindil Alışanlı,
Muxtar İmanov, Tehran Əlişanoğlu... Bu məktəbin sıra nəfərləri - görkəmli
Azərbaycan tənqidçisi
və ədəbiyyatşünaslarıdır.
Bu məktəbin artıq
öz yolu, öz dəsti-xətti
var. Məhz bu müəlliflərin 80-ci illərin
önlərindən başlayan
fəaliyyəti sayəsində
Azərbaycan ədəbi
tənqidində nəzəri
təhlil güclənmiş,
ədəbiyyatı hansısa
sinfi-sosial qurumun, totalitar ideologiyanın deyil, xalqın milli mənafeləri baxımından tədqiq konsepsiyası və nəzəri metodları işlənib hazırlanmışdır.
Unudulmuş, qadağan olunmuş
ədəbi-tarixi mərhələlər
və şəxsiyyətlər
öyrənilmiş, onların
tarixi haqqı bərpa olunmuşdur.
Akademik Bəkir
Nəbiyev bacarıqlı
elm, maarif təşkilatçısıdır. O, bu həqiqəti ən gənc yaşlarında -
"Azərbaycan gəncləri"
qəzetində məsul
katibin müavini
(1954-56), "Xalq qəzeti"nin
şöbə müdiri
(1959 - 1961) işləyəndə də, Ədəbiyyat müzeyinin direktoru (1971-87),
Azərbaycan Mədəniyyət
Fondunun sədri
(1982-86), Azərbaycan Elmlər
Akademiyası Ədəbiyyat,
Dil və İncəsənət bölməsinin
akademik - katibi kimi fəaliyyət göstərəndə də
yalnız əmr vermək, tələb etməklə kifayətlənməmiş,
qolunu çırmayıb
öz işi ilə nümunə olmuşdur. Bunu onun altıcildlik
"Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi" üzərindəki
işi əyani şəkildə göstərməkdədir.
80-ci illərdə yenidənqurma
başlayanda Bəkir Nəbiyev oturub gözləmədi, "Özümüzdən
başlayaq" dedi və hamını da arxasınca apardı...
Bəkir müəllim təkcə
ədəbiyyatşünas deyil, o həm də cəmiyyətşünasdır. Onun Azərbaycan
cəmiyyətində heç
kəsə bənzəməyən
yeri, çəkisi və sanbalı var. O, sözünü deməyi
bacaran və arxasında durmağa, həyata keçirməyə
qadir şəxsiyyətdir.
Bu gün elmin
və ömrün zirvəsində dayanan alim böyük əzmlə ədəbi-tarixi
mövqeyini qoruyub saxlamaqdadır. Onun əsərlərinin
və əməllərinin
cəmiyyətə, xüsusilə
onun gələcəyi
olan gənc nəslə təsir gücü getdikcə artır, müdriklik və həssaslığın
vəhdətindən yoğrulmuş
fikirləri kəlama çevrilir.
Bəkir Nəbiyev tənqidinin gücü bir yandan estetik meyarların dəqiqliyində,
digər tərəfdən
isə həyatın nəfəsi ilə yaşamasındadır. Vaxtilə
ustadım - akademik Kamal Talıbzadə deyirdi: tənqidçi birinci növbədə həyatşünas olmalıdır.
Əlbəttə, Kamal müəllim
də, Bəkir müəllim də, onların digər müasirləri də sənətin varlığa
münasibətini materialistcəsinə
həll edirdilər.
Ərkanında bulunduqları cəmiyyət,
onun sərt ideologiyası bunu tələb edirdi. Bununla belə Bəkir müəllimin mənsub olduğu tənqid məktəbi fürsət düşən
kimi Şərq - Azərbaycan orta əsrlər nəzəri-estetik
fikrinin dəyərli müddəalarını, sənətə
qeyri-materialist baxışları
da ədəbi-tənqidi
və nəzəri-filoloji
fikrin arsenalına gətirməyə nail olurdular.
Akademik Bəkir
Nəbiyevin 80 illik yubileyi böyük mədəniyyət hadisəsi,
milli-filoloji fikrimizin daha bir tarixi
özünütəsdiq aktıdır. O, bu nüfuzu Tanrının verdiyi zəka və istedadla, özünün zəhmətsevərliyi
və fəallığı
ilə qazanmışdır.
Nizaməddin ŞƏMSİZADƏ,
professor
Xalq qəzeti.- 2010.- 22 sentyabr.- S.
6.