Fərdi və ictimai katarsis

Akademik R.Mehdiyevin “İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış” adlı məqaləsində müasir Azərbaycan cəmiyyətində gedən proseslərin, onların pozitiv və neqativ cəhətlərinin, eləcə də ictimai və humanitar fikir tariximizin öyrənilməsinin ictimai elmlərin qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biri olduğu və bu məsələdə ictimai elmlərin hələ lazımi səviyyədə olmadığı göstərilir. İctimai elmlərin cəmiyyətin ümumi inkişaf tempindən geri qalması, günün tələblərinə cavab verə bilməməsi böyük narahatlıq doğurur. Çünki ictimai elmlər nəinki günün tələblərinə cavab verməli, hətta indi başlanğıc və ya ilkin halında özünü göstərməkdə olan proseslərin, hadisələrin gələcək istiqamətini müəyyənləşdirməli, lazım gəldikdə onların inkişafına müəyyən düzəlişlər verməklə bu və ya digər istiqamətə yönəltməyi bacarmalıdır.

Başqa sözlə, ictimai elmlər cəmiyyətin nəbzini tutmağı bacarmalıdır. Belə olmazsa biz inkişafımızın istiqamətini müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkər, sözdə inkişafdan danışar, işdə isə yerində sayar və yaxud geriləyə bilərik.

Ardıcıl ictimai inkişaf bir-birilə düyünlənən, bir-birilə kəsişən, bir-birini tamamlayan, bir-birilə vəhdətdə olan çoxsaylı sahələrin sinxron, yaxud kompleks halda araşdırılmasından, düzgün strategiya hazırlanmasından asılıdır. Taktiki gedişdə isə bu sahələrdən hər hansı birini, yaxud bir neçəsini ön plana çəkmək olar. Nəyə və yaxud nələrə isə üstünlük vermək olar.

Akademik R.Mehdiyevin məqaləsində ən çox diqqət verilən məqamlardan biri fəlsəfə elmi və bu sahədə aparılan tədqiqatların həm elmi, həm də praktik əhəmiyyəti məsələsidir. Bu isə hər şeydən əvvəl, hələ də fəlsəfənin elmi və praktik əhəmiyyətini başa düşə bilməyənlər, ali təhsil sistemində onu sıxışdırıb çıxarmağa çalışanlar üçün həm ciddi izah və həm də xəbərdarlıqdır. Çünki R.Mehdiyev yüksək səviyyəli alim-filosof olmaqla yanaşı, həm də yüksək səviyyəli dövlət xadimidir və onun fikirləri yalnız onun mövqeyi olmayıb, həm də haqqında söhbət gedən məsələlərdə dövlətin mövqeyini əks etdirir. Göründüyü kimi, dövlət ictimai elmlərə onların inkişafına, həm elmlər sistemində, həm də cəmiyyət həyatında nüfuzlu yer tutmasına böyük diqqət və əhəmiyət verir. Buna görə də ictimai elmlərdə, o cümlədən fəlsəfədə bügünkü Azərbaycan üçün hələ heç bir aktuallıq kəsb etməyən, bəlkə heç gələcəkdə də nəyə isə yaramayacaq və hətta onların yarandığı yerlərdə belə adi, sıravi bir fikir istiqaməti sayılan ideyaları Azərbaycana gətirməyə, burada onun haqqında kitab və məqalələr, hətta müxtəlif səviyyəli dissertasiyalar yazmağa o qədər də ehtiyac yoxdur. İnsan hüquqları adı altında eynicinslilərin əlaqəsi, azad kəbin, yaxud vətəndaş kəbini kimi hadisələr Azərbaycanın ənənə və yaşayış tərzinə uyğun olmayan bir şeydir və belə hallar ictimai təcridolunmaya, ictimai qınağa gətirib çıxaran hallardır və azərbaycanlılar üçün qəbuledilməzdir.

Hazır fəlsəfi konsepsiyaları götürmək və mahiyyətinə fikir vermədən Azərbaycandan götürülmüş bir neçə faktla onların üzərində müəyyən kosmetik əməliyyatlar aparmaqla azərbaycanlılaşdırmaq nə elm üçün, nə də hər hansı bir praktika üçün heç bir müsbət nəticə vermir. Müxtəlif kompilyasiyalar, köçürmələr yolu ilə kitab, məqalə nəşr etdirmək adi hal olub. Buna görə də R.Mehdiyev “əli qələm tutan yazır” ifadəsini işlədir və bu ifadənin arxasında böyük bir narahatlıq və təəssüf hissi durur. Çünki fəlsəfə adı altında yazılan belə yazılar əslində filodeksiyadan və filosofistikadan başqa bir şey deyil və heç bir dəyər kəsb etmir. Belə hallar elmin özündə bir daxili katarsis, bir təmizləmə işinin aparılmasını tələb edir. Əlbəttə, Azərbaycan şəraitində bu o qədər də asan iş deyil. Xahişlər, yalvarışlar, telefon zəngləri, nüfuz təsiri, hədə-qorxu və s. hamısı işə düşür. Lakin tədricən olsa da bu proses getməlidir.

Akademik R.Mehdiyevin məqaləsinin ən maraqlı cəhətlərindən biri də elmdə kifayət qədər əsaslandırılmış fikir müxtəlifliyinin mövcud ola bilməsi və elmin inkişafında bu fikirlərin mübadiləsinin əhəmiyyətli rol oynaya bilməsi məsələsidir. İstər təbiətşünaslıq, istərsə də cəmiyyətşünaslıq elmlərində həmişə belə olmuşdur: müxtəlif elmi ideyalar, fərziyyələr və s. olmuş, onların qarşılaşması, toqquşması nəticə etibarilə bütövlükdə elmin inkişafına və praktik məsələlərin daha düzgün həllinə kömək etmişdir. Keçən əsrin 30-40-cı illərində A.Eynşteyn, V. Heyzenberq, P.Dirak, N.Bor və digərləri arasında gedən mübahisələr fizikanın yeni bir sahəsinin yaranmasına, formalaşmasına və inkişafına gətirib çıxardı. Yenə keçən əsrin 50-ci illərinin axırlarında və 60-cı illər ərzində hətta doqmatik sovet marksist fəlsəfəsi daxilində ontoloqlarla qnoseoloqlar arasında gedən mübahisələr gerçəkliyə və təfəkkür prosesinə münasibətdə doqmatik fəlsəfənin əsaslarını silkələməyə başladı, P.Kopnin, A.Zinovyev, E.İlenkov, S.Melyuxin kimi görkəmli filosofların meydana çıxmasına səbəb oldu.

Elm mövcud paradiqmaların dəyişməsi, yeni paradiqmaların yaranması yolu ilə inkişaf edir. Çünki istər mövcud gerçəkliyin özü, istərsə də onun dərk olunması əvvəlki metodların dəyişməsini tələb edir. Bu isə müxtəlif yanaşmaların qarşılaşması, sağlam fikir mübadiləsi olmadan mümkün deyildir. Buna görə də akademik R.Mehdiyev yazır: “Müxtəlif fikirlərin mübadiləsi o halda maraqlı ola bilər ki, elmin inkişafını stimullaşdırsın, əsl yaradıcı mühitdə cərəyan etsin və siyasi ittihamlardan, damğalamaq kimi yanlış praktikadan uzaq olsun. Bu, yeni təfəkkürün formalaşması yollarından biridir”.

R.Mehdiyevin məqaləsində qoyulan ən başlıca məsələ bütövlükdə ruhun və düşüncə tərzinin katarsisidir. Bu katarsis yeni düşüncə tərzinin formalaşmasıdır. Lakin bu yeni düşüncə yenilik etiketi altında hər şeyi qəbul etmək deyil, kənardan yaxşı görünən hər şeyin oxşarını yaratmaq, təqlid etmək deyil, Azərbaycan gerçəkliyindən, bu gerçəkliyin tələblərindən irəli gələn və həlli bu gerçəkliyi irəli apara biləcək yenilikdir. Burada ən pis şey təqlid etmək, kimə isə bənzəməyə çalışmaq, görüntü yaratmağa səy göstərməkdir. İctimai elmlər öz mahiyyəti etibarilə mental elmlərdir. Bu elmlərin hamısı, o cümlədən fəlsəfə Azərbaycan gerçəkliyindən deyil, harada isə yaranan və hər hansı bir ölkənin, yaxud arealın həyat və düşüncə tərzindən çıxış edən, zahirən parlaq görünən bir fəlsəfi konsepsiyanı elə olduğu kimi Azərbaycana gətirməməlidir. Çünki onu burada əkmək istəyi çətin ki, yarandığı yerdə olan, nəticəni verə bilsin. Qusarda bir nəfər mənə dedi ki, qonşu Xaçmazdan alınan inək burada yaxşı əmələ gəlmir və orada verdiyi qədər süd vermir. Çünki iqlim başqadır. Cəmiyyət həyatında isə bu iqlim ruh, psixologiya və düşüncə tərzidir. İctimai elmlər təbiətşünaslıq və texniki elmlərdən fərqli olaraq yuxarıda sadaladığımız faktlarla bağlıdır. Bu elmlər sahəsində olan dünya elminə gəldikdə isə oradan bu mühitdə, bu şəraitdə fayda verə biləcək şeyləri götürmək lazımdır. Ümumbəşəri dəyərlərlə, dünya elmi ilə Azərbaycan gerçəkliyini təhlil və sintez edərkən bu gerçəkliyin öz xüsusiyyətlərindən çıxış etmək lazımdır. Onu başqa elmi konsepsiyalar içərisində əritmək, assimilyasiya etmək olmaz. Necə ki, bunu böyük bəstəkarlarımız Ü.Hacıbəyov, Q.Qarayev, F.Əmirov etmişlər. “Koroğlu”nun, “Sənsiz”in, “Yeddi gözəl”in, “Şur”un musiqisi sanki həmişəlik ruhumuza girmiş və qulaqlarımızda səslənməkdədir. Çünki bu musiqilər milliliklə ümumbəşəriliyin ən gözəl sintezidir.

* * *

“Katarsis” anlayışı eradan əvvəl IV əsrdə yaşamış və indi də öz fəlsəfi -elmi ideyaları ilə ümumbəşəri təfəkkürə, düşüncəyə xidmət edən qədim yunan filosofu Aristotel tərəfindən elmə daxil edilmişdir. Bu anlayış Azərbaycan dilinə çox vaxt “təmizlənmə” kimi tərcümə olunur. Xristian etikasında bu, kiminsə kilsəyə gedərək öz günahlarını ruhani ataya etiraf etməsi və bu ruhani atanın həmin şəxsi bir daha günah işlətməmək şərti ilə allahın adından bağışlamasıdır. İslam etikasında isə bu, müsəlmanın hər gün namaz zamanı, xüsusilə axşam namazında onun günahlarının bağışlanması üçün allaha dua etməsidir.

Məlumdur ki, orta əsrlərdə din nəzəriyyəçiləri, yaxud teoloqlar özlərinə əlavə məntiqi arqumentlər axtarıb tapmaq üçün Aristotelin “Katarsis” anlayışından gen-bol istifadə etmişlər. Günahlardan təmizlənmənin böyük əhəmiyyəti olmuş, insanlar təmiz yaşamağa səy göstərmişlər. Beləliklə, din ictimai və fərdi əxlaq rolu oynamışdır.

Katarsis anlayışı çoxmənalı anlayış olduğu üçün onu yalnız mənəvi təmizlənmə və bu təmizlənmə nəticəsində yaranan mənəvi rahatlıq kimi başa düşmək onun birtərəfli başa düşülməsi olardı. Təsadüfi deyil ki, bu anlayışa fizioloji və psixoanalitik mövqedən yanaşanlar da olmuşdur. Mənim fikrimcə, bu anlayış həm ontoloji (fizioloji və hətta təsərrüfat və məişət baxımından), həm də qnoseoloji (hisslər duyğular, şüur, düşüncə) məzmun və mahiyyətə malikdir. Burada “mənim fikrimcə” ifadəsini heç də F.Bekonun mağara idolu kimi başa düşmək lazım deyil. Bu ifadə problemin hərtərəfli araşdırılması nəticəsində çıxarılan qənaətdir. Bekonun mağara idoluna gəldikdə isə bu o deməkdir ki, subyekt bəhs etdiyi obyekt və predmet haqqında heç bir əlavə biliyə malik olmadan, onu öyrənmədən öz məhdud və bəsit düşüncəsi əsasında fikir söyləyir ki, belə fikirlər futbol oyunda qapıdan xeyli aralı vurulan topa bənzəyir. Təəssüf ki, belə fikirlərlə biz tez-tez qarşılaşmalı oluruq.

Katarsis anlayışına daha çox estetik mövqedən yanaşılmışdır. Həm də bütün bunların hamısı fərdi mövcudluğa, individiuma, konkret insana aid edilmişdir. Lakin katarsis anlayışı konkret bir fərdlə, insanla bağlı olmaqla yanaşı, həm də ictimai, yaxud sosial məzmuna da malikdir. Belə ki, hər bir fərd (individium) eyni zamanda həm də sosiumdur. Əlbəttə, bu sosiumluq, yaxud ictimailik özlüyündə müxtəlif səviyyəlidir. Lakin fərd istər -istəməz, kortəbii, yaxud şüurlu şəkildə cəmiyyətə xas olan müəyyən qaydaları, normaları qəbul etməli olur. Çünki cəmiyyət fərdlərdən təşkil olunduğu kimi, fərdlər də cəmiyyət daxilində yaşayır və istər-istəməz cəmiyyətdə mövcud olan qaydaları və normaları qəbul etməli olurlar. Bu qayda və normalar isə müxtəlif və rəngarəngdir. Bunların içərisində ənənəvi olanlar, keçmiş sosial zamanla bağlı olduğundan artıq köhnələrək öz dəyərini itirənlər, yeni yarananlar və yaranmaqda olanlar da vardır. Köhnəliyi üçün öz dəyərini itirənlərlə yanaşı, heç bir dəyərə malik olmayan, haradansa kalka, yaxud köçürmə yolu ilə götürülən, yaxud elə cəmiyyətin özündə hansı qurumlar tərəfindənsə qondarılan yeniliklər də olur. Buna görə də hər bir yenini yenidir deyə, dəb xatirinə qəbul etmək də sadəlövhlük, yaxud bir qədər sərt desək kütlük əlamətidir. Çünki hər yeniyə yeni olduğu üçün yaxşı demək olmaz. Bu, xüsusilə kənardan götürülən həmin yerdə yaxşıdırsa, yaxud qəbul olunandırsa, bu heç də o demək deyildir ki, başqa yerdə də yaxşı nəticə verə bilər. Əksinə, pis nəticələrə də gətirib çıxara bilər. Məsələn, Niderlandda artıq rəsmi ailə-kəbin getdikcə azalır. Burada qadınlar və kişilər əsasən vətəndaş kəbini ilə yaşayırlar. Beləliklə də bizim üçün səciyyəvi olan möhkəm ailə institutu çox zəifdir. Üstəlik eyni cinslilərin kəbin əlaqəsinə girməsi də bu ölkədə qəbul edilən hallardan biridir. Bəla burasındadır ki, bu cür müxtəlif patoloji hallara insan hüquqlarının qorunması donu geydirilir. Hansı ki, hüququn əsasında patoloji hallar deyil, normal təbii hüquq durmalıdır.

Əgər biz tez-tez Avropaya inteqrasiya olmaqdan danışırıqsa və bu kursu götürmüşüksə onda fikirləşməliyik: bu inteqrasiya necə getməlidir. Biz bu inteqrasiyada nəyi götürməliyik. Bəziləri deyir ki, biz Avropadan yalnız elmi-texniki və texnoloji yenilik götürməli, mental sahələri isə olduğu kimi saxlamalıyıq. Əlbəttə, belə fikirlər birtərəflidir. Birincisi elm, texnika və texnologiya istər-istəməz mental sahələrə də təsir göstərir. İkincisi, bizim mental sahəmizdə doğrudanmı hər şey qaydasındadır. Burada da artıq köhnəlmiş, bugünkü həyatla ayaqlaşmayan müxtəlif xüsusiyyətlər vardır ki, mentallığın özünün də təmizlənməsinə ehtiyac var və bu ilk növbədə fəlsəfənin və sosial psixologiyanın üzərinə düşən işlərdir. Yadda saxlamalıyıq ki, Avropa bizə inteqrasiya olmur, biz Avropaya inteqrasiya olmaq istiqaməti götürmüşük. Buna görə də, tutalım Niderlanddan iqtisadi həyat tərzini, sənaye texnologiyasını, kənd təsərrüfatı sahəsində olan bilik və bacarığı götürmək və həm də Azərbaycanın tələbatından irəli gələn sahələri götürmək lazımdır. Onu götürmək lazımdır ki, Niderland özünü ərzaq məhsulları ilə tam təmin edən ölkədir və ərzaq məhsulları idxal etməyə heç bir ehtiyacı yoxdur və buradakı məhsulların hamısı yüksək keyfiyyətlidir. Mən yalnız Niderlanddan misal gətirdim. Əlbəttə, Avropa ölkələrinin hər birindən Azərbaycan üçün yararlı olan, burada özünə yer tuta bilən, xeyir verə bilən şeyləri götürmək lazımdır. Hər şeyi öz beynimizin, psixologiyamızın, şüurumuzun süzgəcindən keçirməliyik. Bu isə o qədər də asan iş deyil, çünki biz öz psixologiyamızı da təhlil etməliyik. Buradakı ətalətliyi, mütiliyi, kimi isə yamsılamanı, özümüzə yox, başqalarına oxşamağa çalışmanı aradan qaldırmağa çalışmalıyıq. Bu təqlidlər, oxşamalar daha çox ekzoterik, yaxud xarici görüntülərlə bağlıdır. Əgər hər hansı bir iş, hadisə daxilən, ruhun və düşüncənin hərəkətə gəlməsi, tələbi vasitəsilə fəaliyyətə məcbur etmirsə, həyat tərzinə çevrilə bilmirsə, o zaman kənardan götürülən, gətirilən hər hansı bir şey daha çox dekorativ olaraq qalacaqdır. Çünki insan düşüncəsi ilə yaranan hər bir şey özünün ən unikal halında belə bütün zamanlar üçün eyni olaraq qala bilmir. Cəmiyyət həyatının inkişafı isə indiki dövrdə daha çox texnika ilə bağlıdır. Bu isə öz növbəsində nəzəri və praktik düşüncənin həyata keçirilməsinin, tətbiqinin nəticəsidir. Düşüncə və onun tətbiqi isə bir yerdə dayanmır, daim dəyişir, təkmilləşir və yeni-yeni qənaətlərə gəlir. Bu yolla həyatı və praktikanı öz arxalarınca çəkib aparır. Platon, Hegel və digərləri həyatın əsasında ruhu, şüuru qoyanda nə qədər haqlı idilər. Çünki insan özü də ictimai varlıq kimi ruhun, şüurun düşüncənin məhsuludur.

Son vaxtlar neyrofizioloqlar, psixoloq və psixoanalitiklər tərəfindən beynə, onun quruluşuna və funksiyalarına aid söylənilən fikirlərdə belə bir cəhət üstünlük təşkil edir ki, bütün beyinlər heç də eyni səviyyədə düşüncə potensialına malik deyildir. Bu, heç də ümumiyyətlə beynin düşüncə, fikir aparatı olmasını inkar etmir. Sadəcə olaraq potensial müxtəlif səviyyəlidir. Vaxtilə sovet psixologiya və pedaqoqika elmində C.Lokkun “ağ lövhə” nəzəriyyəsinin təhrif olunması da buradan irəli gəlirdi. Çünki C.Lokk “ağ lövhə” nəzəriyyəsində heç də beynin təbii imkanları, təbii potensialın səviyyəsini inkar etməmişdir. O, sadəcə olaraq uşaq beyninin hələ heç bir informasiya almadığı, hələ oraya heç bir informasiyanın yazılmadığı dövrü nəzərdə tutmuşdur. Bu informasiya isə müsbət və mənfi, bəsit və kifayət dərəcədə əlaqəli və əsaslı ola bilər. Bu isə uşağın tərbiyə aldığı mühitdən, tərbiyə edənlərin səviyyəsindən asılıdır. Burada söhbət normal psixoloji durum şəraitində verilən ilkin tərbiyədən, duyğu və hisslərə əsaslanan ilkin biliklərdən, yaxud bilik elementlərindən gedir. Burada sadə və bəzi hallarda isə hətta lazımsız nəsihətlər çox az əhəmiyyətli və bəzi hallarda isə ziyanlıdır. Məsələn, uşağı həkimlə, iynə vuranla, cinlə, şeytanla, polislə, ata və s. ilə qorxutmaq ən ziyanlı haldır və uşağın psixikasına zərərli təsir göstərməkdir. Hətta ən adi şeylərin məzmun və mahiyyətini, onlarla rəftarın, əlaqənin, münasibətlərin hansı nəticələr verə biləcəyini isə çox sadə, uşağın qavraya biləcəyi səviyyədə, səbrlə, təmkinlə, dözümlə təkrar-təkrar izah etmək isə zəhmət tələb edən bir işdir. Burada ən zərərli, ən eybəcər iş isə uşağa qarşı olan çığır-bağır və zorakılıqdır. Uşağı ardıcıl, sistemli halda mərhələ-mərhələ başa salmaq, tərbiyə etmək əvəzinə sillə, qapaz işlətmək ən böyük nadanlıqdır. Bu, uşağın formalaşmaqda olan iradəsini, sərbəst düşünə bilmək qabiliyyətini heçə endirmək, onu kütləşdirmək, fəallıqdan, təşəbbüskarlıqdan məhrum etməkdir. Belə hallarda uşaqlar həddən artıq əsəbi olur, özünü idarə edə bilmir, onların düşüncə tərzi frustrasiyaya uğrayır.

Hörmətlə qorxaqlıq, düzlüklə yalançılıq, təxəyyüllə qondarmaçılıq dəyişik düşür. Eləcə də məktəb yaşlı uşağa oxumaq öyrətmək üçün mümkün olan bütün şəraiti yaratmaq valideynin borcu və vəzifəsidir. Valideyin məktəbli uşağın oxumasını və istirahətini nəzarətdə saxlamalıdır ki, özünəqapanma və avaralanma kimi hallar baş verməsin. Valideyin bilməlidir ki, məktəb başlıca təlim və tərbiyə müəssisəsi olsa da, heç də bütün məsələləri həll etmir və edə də bilməz. İstər təlim, istərsə də tərbiyə məsələlərinin xeyli hissəsi valideynlərin öz üzərinə düşür. Bununla da onlar uşağı adətən “küçə təsiri” deyilən mənfi təsirdən xeyli dərəcədə qoruyub saxlamış olarlar.

Burada iki məsələni araşdırmağa xüsusi ehtiyac yaranır. Düzdür, bu məsələlər arasında bir-birilə bağlılıq, əlaqə olsa da, lakin onlar müxtəlif hadisələrdir. Bunlar təlim və tərbiyədir. Bəzən bunlara vəhdətdə olan hadisələr, yəni biri yoxdursa, digəri də olmayan hadisə kimi baxırlar. Təcrübə isə göstərir ki, bunlar müxtəlifliyə malikdir. Əgər təlim, yaxud bilik əldə etmək, yaxud nəyi isə öyrənmək əsasən təhsil müəssisəsi tərəfindən yerinə yetirilirsə, tərbiyə prosesi həm təhsil, həm də ailə mühitində formalaşır. Əlbəttə, bütövlükdə ictimai mühitin də rolunu nəzərə almaq lazım gəlir. Lakin yadda saxlamaq lazımdır ki, ictimai mühiti də formalaşdıran məktəb və ailədir. Çünki bu ictimai mühitdə ünsiyyətdə olduğun, rast gəldiyin hər bir adam özü də ailədən və məktəbdən çıxmışdır. Deməli, yaxşının da, pisin də bünövrəsi ailə və məktəbdə qoyulur.

* * *

Təhsil, peşə və ixtisas məktəblə yanaşı, az və ya çox dərəcədə valideyinlərin də rolu vardır. Lakin bu işdə ağırlıq məktəbin üzərinə düşür və elə məktəbin başlıca vəzifəsi də bundan ibarətdir. Əlbəttə, məktəb bu işdə mövcud olan və mümkün olan bütün metod və vasitələrdən istifadə etməlidir. Müəllim sözün həqiqi mənasında hər tərəfə işıq saçan zəka və tərbiyə lampası rolunu oynamalı və oynamağa çalışmalıdır. Müəllim dərs otağına girdikdə bütün digər qayğılarını unutmalı, musiqiçi öz alətini köklədiyi kimi, özünü izah edəcəyi mövzu üstündə kökləməlidir. Bunu bacarmayan şəxsdən müəllim olmaz. Müəllim doğrudan da ürəyini və zəkasını şagirdlərə verməyi və bunun üsullarını tapmağı, öyrənməyi bacarmalıdır. Müəllimlik peşəsi çarəsizlikdən yox, qəlbin, beynin, ruhun çağrışı əsasında seçilməli və bunu seçən insan həvəslə ömrünü bu işə sərf etməyə hazır olmalıdır. Bu yeganə peşədir ki, insanların ruhu və zəkası ilə işləyir.

Lakin məktəb və müəllimin qarşısında belə bir vəzifə qoyulmamalıdır ki, onun şagirdlərindən neçə nəfər ali məktəbə daxil olub və neçə nəfər müxtəlif sahələrdə ad-san qazanıb. Ümumiyyətlə belə statistikadan, göstəricilərdən imtina olunmalıdır. Buradan təbii bir sual əmələ gəlir ki, bəs onda təhsilin səviyyəsinin göstəricisi kimi nə götürülməlidir? Cavab verirəm: məktəbin və müəllimin vəzifəsi sadəcə olaraq normal, zəhmətkeş, işgüzar, düşünə bilən vətəndaş yetişdirmək olmalıdır. Daha dərin düşünmək qabiliyyətinə, daha böyük təşəbbüskarlıq və işgüzarlıq qabiliyyətinə malik olanlar isə daha yüksək təhsil, ixtisas və peşə əldə etməyə səy göstərməlidirlər. Həyat hamıya öz yerini tutmağa imkan verir. Normal vətəndaş mədəniyyəti, tərbiyəsi lazımdır ki, insanlar sadəcə olaraq cəmiyyətdə tutduqları yerə görə deyil, halal və işgüzar əməklərinə, insani keyfiyyətlərinə görə qiymətləndirilsin. Normal tərbiyə, mənəvi keyfiyyətlər olmadıqda, ictimai qınağa məhəl qoymadıqda, ondan çəkinmədikdə daha bacarıqlı, daha qabiliyyətli insanlar, daha çox təhlükəli olurlar və cəmiyyətin üzərində dayandığı mənəvi təməli dağıtmağa, hüquqi normları isə nəzərdən salmağa, özbaşınalıq, narazılıq toxumu səpməyə başlayırlar.

Bax elə bu da fərdi katarsislə yanaşı ümumi, ictimai bir katarsisin vacibliyi məsələsini ortaya çıxarır. Yenə sual meydana çıxır: bəs necə? Bunun başlanğıcı olaraq qanunun aliliyi prinsipi sözdə yox, işdə yerinə yetirilməlidir və bu ilk növbədə dövlətin öz işində bu aliliyə əsaslanmasıdır. Qanunun aliliyinə, müqəddəsliyinə riayət etməyən hər bir adam ən azı işdən getməlidir. Qanunun aliliyi, müqəddəsliyi praktik olaraq özünü göstərməsə, bilavasitə işdə yerinə yetirilməsə, heç bir vətəndaş cəmiyyətindən, heç bir demokratiyadan və hər hansı bir ideologiyadan danışmaq mənasız olacaq. Burada deklorativ şüarlar, çağırışlar heç bir köməyə gəlməz. Təsadüfi deyil ki, Konfutsidən, Platondan başlamış indiyə qədər dünyanın bütün məşhur filosofları cəmiyyətin idarə olunması məsələsindən bəhs edərkən qanunların məzmununu və onların praktik olaraq işləməsini ön plana çəkmişlər. Dövlətin tərbiyəedici və nümunə göstərici rolundan bəhs etmişlər. Vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının qorunması ilk növbədə qanunların düzgün tətbiqindən, işləməsindən asılıdır. Çünki azadlıq da, müstəqillik də yalnız qanun daxilində olan müstəqillik və azadlıqdır. Qanunlar düzgün yerinə yetirilmədikdə ictimai əxlaq da olmur. Adamlar müxtəlif kələk və fırıldaqlarla işləməyə başlayır. Beləliklə, ideologiyanın da, ictimai əxlaqın da çıxış nöqtəsini, nüvəsini qanunların işləməsi təşkil edir. Belə olmadıqda bütün danışıqlar əhəmiyyətsiz və mənasız ibarəbazlığa çevrilir, çoxüzlü üzlər yaranır.

Cəmiyyətimizin müstəqillik illərində əldə etdiyi nailiyyətlər çoxdur. Azərbaycan müstəqil bir ölkə kimi, özünün inkişaf xəttini müəyyənləşdirməyə modelini qurmağa çalışır və bu sahədə də xeyli işlər görülmüşdür. Bütün bunlar məhz ictimai elmlərin və eyni zamanda Azərbaycan gerçəkliyini araşdıran və bu araşdırmalar əsasında ictimai inkişafın universal qanunauyğunluqlarını verə bilən fəlsəfənin və filosoflarımızın daha gərgin və səmərəli axtarışlar aparmasını tələb edir.

Aydın ŞİRİNOV,

professor

Xalq qəzeti.- 2010.- 13 yanvar.- S. 5.