Türkiyə-Rusiya münasibətləri tarixinin ən parlaq səhifəsində

İki ölkə arasında əlaqələrin sürətli inkişafı Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə də təsirsiz ötüşməyəcək

Tarixdə iz qoyan böyük imperiyaların varisləri olan Türkiyə ilə Rusiya son dövrlərədək biri-birinə qarşı düşmən mövqedə dayanmış və daim ciddi rəqabət aparmışlar. Lakin dünyada və regionda yaranmış yeni geosiyasi reallıqlar, eyni zamanda bir sıra məsələlərdə maraqların üst-üstə düşməsi, “köhnə düşmənlər”i dost olmağa məcbur etdi. Münasibətlərin inkişafında ilk addımı isə 2004-cü ildə Rusiyanın o dövrdəki Prezidenti, praqmatik siyasətçi Vladimir Putin atdı. O, “500 illik səddi aşaraq” ilk dəfə Türkiyəyə səfər etdi. Həmin gündən bu günədək qarşılıqlı səfərlər mütəmadi hal aldı və əlaqələr ən yüksək mərhələyə qədəm qoydu. Türkiyənin Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğanın yanvarın 12-də Moskvaya səfəri isə münasibətlərin yeni mərhələdə inkişafına təkan verdi.

Onu da xatırlatmaq yerinə düşər ki, ötən ilin fevralında Türkiyənin Prezidenti Abdullah Gül də həmkarı Dmitri Medvedevin dəvəti ilə Moskvaya dövlət səfərinə gəlmişdi. Görüş zamanı hər iki dövlət başçısı Ankaranın təklifi ilə “Qafqazda Sabitlik və Əməkdaşlıq Platforması”nı müzakirə edərək Ermənistan və Azərbaycan ilə bağlı bəzi mühüm məqamlar bərədə razılığa gəlmişdilər. Məhz həmin müzakirələrin nəticəsində prezidentlər dostluq və tərəfdaşlığın möhkəmləndirilməsi, münasibətlərin yeni səviyyəyə yüksəldilməsini nəzərdə tutan birgə bəyannamə imzalamışdılar. Rusiyanın Baş naziri Vladimir Putinin ötən ilin avqustunda Ankaraya səfəri zamanı isə tərəflər 9 əhəmiyyətli sənədə və müxtəlif sahələri əhatə edən 20-dək əməkdaşlıq barədə protokola imza atıblar. Mühüm enerji layihələri ətrafında razılığa gəlinməsi isə, münasibətlərin yüksələn xətt üzrə inkişaf edəcəyinin göstəricisi idi. Bugünədək Ermənistan tərəfi iki ölkə əlaqələrinin səviyyəsindən gizli və açıq narahatlığını gizlətməyib. Ötən ilin avqustunda Türkiyə və Rusiyanın hökumət başçılarının mətbuat konfransında Baş nazir cənab Vladimir Putinin “Moskvanın Dağlıq Qarabağ probleminin həllində səylərini artıracağını” bəyan etməsi isə ermənilərin kürkünə birə salmışdı. Çünki onlar anlayırdılar ki, bəyanatın Azərbaycanın strateji tərəfdaşı olan Türkiyənin paytaxtında səslənməsi, məsələnin rəsmi Bakının mövqeyinə uyğun həll edilməsinə cəhd göstəriləcəyi mənasına gəlir.

Türkiyənin Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğanın yanvarın 12-də Moskvaya səfəri isə tərəflərin münaqişənin beynəlxalq hüquq normaları çərçivəsində həllində qətiyyətli olduğunu göstərdi. Bu fikir cənab Ərdoğanın Moskva Dövlət Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunda çıxışında da öz əksini tapıb. Baş nazir deyib: “Azərbaycan torpaqlarının işğalının aradan qaldırılması, Qarabağ münaqişəsinin davamlı həllinin tapılması həyati əhəmiyyət kəsb edir. Bu məsələdə Minsk qrupu həmsədrlərinin üzərinə böyük rol düşür. Minsk qrupu üzərinə düşən vəzifəni yerinə yetirməlidir”. Bəyanatdan da göründüyü kimi, Türkiyənin Baş nazirinin Moskvada apardığı danışıqların əsas siyasi xəttindən biri Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə, yəni Azərbaycanın milli maraqlarının təmininə yönəlib. Cənab Ərdoğan Ermənistan ilə Türkiyə arasında münasibətlərin qurulması və sərhədlərin açılması məsələsinin də problemin məhz ədalətli həllindən asılı olduğunu vurğulayıb. O qeyd edib ki, Ermənistan ilə imzalanan protokolların Türkiyə Böyük Millət Məclisində ratifikasiyası üçün Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ətrafında yekun razılaşmanın əldə olunması zəruridir. Əks-təqdirdə rəsmi Ankara İrəvanla bağlı heç bir məsələyə müsbət yanaşmayacaq. Baş nazir “Qafqazda Sabitlik və Əməkdaşlıq Platforması”nı da xatırladaraq bildirib ki, regional problemlərin həllində məhz region dövlətlərinin səy göstərməsi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu baxımdan, bölgədə söz sahibi olan Moskvanın təşəbbüsləri önəmlidir: “Rusiya bu məsələdə daha aktiv rol oynaya bilər və inanıram ki, aparacağımız hərtərəfli danışıqlar nəticəsində məsələyə tam aydınlıq gətiriləcəkdir. Qarabağda işğalın olduğunu beynəlxalq ictimaiyyət də, BMT də qəbul edir”.

Türkiyənin Baş naziri Rusiya Federasiyasının Prezidenti Dmitri Medvedev və Baş nazir Vladimir Putinlə görüşündə də bu məsələni ətraflı müzakirə edib. Məlumatlara əsasən, tərəflər Cənubi Qafqazda münaqişələrin həlli məsələsində ötən il əldə olunmuş razılaşmanın həyata keçirilməsi barədə eyni mövqedən çıxış ediblər. Türkiyəli politoloqlar isə iddia edir ki, rəsmi Ankaranın təkidləri nəticəsində Moskva və həmçinin digər əlaqədar dövlətlər bu il Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə nail olmaq üçün İrəvanla fəal diplomatik danışıqlar aparırlar. Politoloq Halil Kurumahmut ABŞ dövlət katibinin müavini Uilyam Bernsin Türkiyənin Baş naziri ilə eyni gündə Moskvaya gəlməsini təsadüf hesab etmir: “Düzdür, rəsmi məlumatlara görə Bernsin səfərində məqsəd Rusiya ilə ABŞ arasında münasibətləri müzakirə etməkdir. Ancaq mən belə hesab edirəm ki, dövlət katibinin müavini burada həm də Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli məsələsini müzakirə edib. Bu da təsadüf deyil ki, Ermənistanın müdafiə naziri Seyran Ohanyan Türkiyənin Baş nazirinin səfərindən bir gün öncə Moskvaya gəlib. Səfərin ertəsi günü isə Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrov İrəvana gedib. Bütün bunlar belə deməyə əsas verir ki, ABŞ, Rusiya və Türkiyə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllində birgə səy göstərirlər. Təzyiqə məruz qalan tərəf isə rəsmi İrəvandır. Proseslərin Ermənistanda təşvişlə izlənilməsi, siyasi çevrələrdə və ictimaiyyət arasında narahatlıq yaranmasının səbəbi də budur. Lavrovun İrəvana son səfəri də bu baxımdan dəyərləndirilməlidir.”

Politoloqun fikrincə, proseslərin sürətlənməsinin digər əsas səbəbi, Qərbin Türkiyə – Ermənistan sərhədlərinin açılmasını istəməsi, rəsmi Ankaranın isə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli şərtini irəli sürməsidir. Rusiya isə bu məsələdə neytral mövqedən çıxış edir. Əvvəllər Moskva Ermənistanın onun əlindən çıxacağından ehtiyatlanırdısa, bu gün Türkiyə və Azərbaycanla strateji tərəfdaşlıq münasibətlərini möhkəmləndirdiyi üçün artıq İrəvana o qədər də ehtiyac duymur: “Moskva bir sıra sahələrdə, o cümlədən, enerji və enerji nəqli sahəsində Azərbaycan və Türkiyə ilə sıx əməkdaşlıq edir. Rusiyanın dünyada üç önəmli ticarət tərəfdaşı var. Bunlar İtaliya, Almaniya və Türkiyədir. 2008-ci ildə Türkiyə Almaniyanı geridə qoydu. Həmin il Türkiyə ilə Rusiya arasındakı ticarət dövrüyyəsi 38 milyard dollara çatdı. Bu il iqtisadi böhran səbəbi ilə həmin rəqəm 22 milyard dollaradək azaldı. Ancaq Baş nazir Ərdoğanın səfərində tərəflər 5 il ərzində ticarət dövriyyəsini 100 milyard dollara çatdırmaq barədə razılığa gəliblər. Bundan başqa, həm Rusiya, həm də Türkiyə viza rejimini ortadan qaldıracaq. Bu isə dolayısıyla ölkələrin daha da yaxınlaşması deməkdir.”

Türkiyə və Rusiyanın yaxınlaşmasını göstərən digər bir amil isə ötən il iki ölkənin hökumət rəhbərlərinin razılaşmasına əsasən, birgə komissiyanın qurulmasıdır. Baş nazirlər Vladimir Putin və Rəcəb Tayyib Ərdoğanın həmsədr olduğu bu komissiya əlaqələrin inkişafını diqqətdə saxlayacaq və problemləri operativ şəkildə həll edəcək. Həmin komissiya bu aydan fəaliyyətə başlayacaq. Müzakirə olunacaq məsələlər isə çox əhatəlidir. Bunlardan biri də Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin region dövlətlərinin səyləri nəticəsində həlli məsələsidir.

Rauf KƏNGƏRLİ

Xalq qəzeti.- 2010.- 15 yanvar.- S. 4.