Ana dili mənəvi dünyamızın əsasıdır

Prezident Administrasiyasının rəhbəri, fəlsəfə elmləri doktoru, akademik Ramiz Mehdiyevin “Azərbaycanın efir məkanı: problemlər və vəzifələr” məqaləsində qaldırılan və ölkə ictimaiyyətinin diqqətini cəlb etmiş problemlər hər bir vətəndaşın, xüsusən ziyalıların ürəyindən xəbər verir.

Bu məqalənin ən böyük əhəmiyyəti, məncə, milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunması, milli mentalitetimizə uyğun davranış qaydalarının bərqərar edilməsi istiqamətində irəli sürülən çağırışdır. Bu amillər efir məkanında səslənən proqramların yüksək peşəkarlıq səviyyəsi ilə müşayiət olunsa, daha ciddi nəticələr əldə etmək mümkündür.

Heç şübhəsiz ki, xalqımızın ən mühüm mənəvi dəyəri bizim ana dilimizdir. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasəti və sarsılmaz iradəsi sayəsində hələ sovet dövründən respublikamızın Konstitusiyasında Azərbaycan dilinin dövlət dili statusu təmin olunmuşdur. Bu məsələ müstəqil Azərbaycan Respublikasının 1995-ci ildə qəbul edilmiş Konstitusiyasında da öz əksini tapmışdır. Möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin son illər imzaladığı bir sıra sərəncamlarda cəmiyyətimizin həyatında dövlət dilinin rolunun möhkəmləndirilməsi istiqamətində ciddi addımlar atılmışdır.

Lakin bu sahədə hələ də bəzi problemlər qalmaqdadır. Bu problemlər son dövrdə ölkəmizin mətbuat orqanlarının, radio-televiziya kanallarının və reklamların dilində özünü göstərir. Dövrü mətbuatımızın dilində hərcmərclik, anlaşılmazlıq, o cümlədən, orfoqrafik, üslubi yanlışlıqlar, elmi və məntiqi qüsurlar baş alıb gedir. Heç şübhəsiz ki, bu da bütövlükdə ədəbi dilimizin nüfuzuna, az da olsa, mənfi təsir edir.

Yuxarıda deyilənlərə aid qəzetlərin səhifələrindən götürdüyümüz bir neçə nümunə göstərmək yerinə düşərdi. Məsələn: “Burada iki bir bloklu bir bina tikiləcəkdir”. Bu cümlə üslubi baxımdan belə olmalıdır. “Burada hərəsi bir bloklu iki bina tikiləcəkdir”. Yaxud, “Spiker dünənki iclasda parlamentdəki hüquqşünas qıtlığından söhbət açdı”. Bu cümlə məntiqi və faktik baxımdan qüsurludur. Birincisi, “Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası”nın 92-ci maddəsinə görə, Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi onun sədrini və onun müavinlərini seçir. Deməli, ölkənin bütün vətəndaşları kimi jurnalistlər də ölkəmizin Ali Qanununa — “Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası”na riayət etməlidir. Jurnalistlərin Konstitusiyada nəzərdə tutulan “Sədr” sözü əvəzinə “Spiker” sözünü işlətməsi ölkənin Ali Qanununu ya bilməməkdən ya da biganəlikdən başqa biri şey deyildir.

Başqa bir misal: “Fransada cəmi 283.4000 min (bu rəqəmin oxunuşu belədir: 283.400.000) erməni yaşayır”. Bu cümlədə fakt yersiz olaraq şişirdilib. Çünki Fransada ermənilərin sayı 283.400 nəfər olduğu halda, həmin fakt min dəfə artıq hesablanıb və nəticədə ermənilərin sayının səhvən “283.400.000" olduğu oxucuların nəzərinə çatdırılıb.

Biz hələ 1990-cı illərin axırlarında şəhərimizin küçə və meydanlarına verilən adlar barədə yazmışdıq, Zığ kəndinin yaxınlığındakı hərbi məktəblər yerləşən küçə Naximov küçəsi adlandırılır. Kimdir Naximov? Naximov türklərə qatı düşmənçilik münasibəti bəsləyən rus admiralıdır... Təəssüf ki, həmin küçənin adı bu günə kimi dəyişdirilməyib. Necə ola bilər ki, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin adını daşıyan Azərbaycan Ali Hərbi Məktəbi Naximovun adını daşıyan küçədə yerləşmiş olsun? Həm də hərbi məktəbə gələn zərfin üzərində əvvəlcə Naximovun adı, sonra isə Heydər Əliyevin adı yazılsın. Elə buradaca yada düşür ki, Azərbaycan Hökumətinin yerləşdiyi ünvan da M.Lermontov küçəsi adlanır. Əlbəttə, bu barədə də düşünməyə dəyər...

Şifahi ədəbi dilimizlə bağlı problemlər ölkəmizdə efirə verilən teleradio verilişlərində orfoepik (ədəbi tələffüz) və danışıq normalarına riayət edilməməsi ilə özünü büruzə verir. Şifahi ədəbi dilimiz üçün səciyyəvi olan bütün qaydalar və normalar da hamı üçün eyni dərəcədə məcburi olmalıdır. Odur ki, hər bir fərd bütün danışıqlarında və nitqində şifahi ədəbi dilin normalarına riayət etməlidir. Bu mənada efir verilişlərinin dili şifahi ədəbi dilimizin ümumişlək xarakterinə və üslubuna uyğun olmalıdır. Çünki gənclərimiz şifahi ədəbi dilin normalarını və ahəngdarlığını məktəbdə müəllimlərindən, məişətdə – ailədə isə valideynlərindən, həmçinin, radio və televiziya verilişlərindən öyrənməli və onlardan örnək kimi bəhrələnməlidirlər...

Təxminən son iyirmi ildə ölkəmizdə demokratik islahatların həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq, bir sıra yeni radio-televiziya kanalları yaradılmışdır. Bu isə hər şeydən əvvəl, jurnalistika sahəsinə qeyri-peşəkarların axınının artmasına səbəb olmuşdur. Şübhəsiz ki, bu da verilişlərin bir çox qüsurlarla səslənməsinə “imkanlar” yaradır... Onların nitqində ismin yönlük və təsirlik hal şəkilçisinin yeri çox tez-tez qarışdırılır, heca vurğusunun və məntiqi vurğunun yeri daim qarışıq salınır, üslub qüsurlarına həddindən artıq yol verilir...

Aparıcıların əksəriyyəti doğma Ana dilimizi dərindən bilmədiklərindən öz çıxışlarında yersiz olaraq, alınma sözlərə çox yer verirlər. Məsələn, “Gülnarə super yekdir” cümləsinə nəzər salaq. Dilimizdə gözəl səslənən “yaxşı, əla” və “birincidir” sözləri ola-ola “super” və “yekdir” sözlərini işlətmək kimə lazımdır. Görəsən, rəhmətlik Mirzə Cəlil demişkən, aparıcılar Ana dilimizdə “Gülnarə birinci yer tutdu” ifadəsini işlətməkdən niyə utanırlar...

Yaxud, “Cənab Ukrayna Respublikasının Prezidenti Viktor Yuşşenko” ifadəsinə nəzər salaq: Bu ifadədə “Ukrayna Respublikasının Prezidenti” və “Prezident Yuşşenko” olmaqla iki məzmun öz əksini tapmış olur. Yuxarıdakı ifadədə “cənab” sözü üslubi baxımdan öz yerində işlədilməmişdir. Məlumdur ki “cənab” sözü özünün məna tutumu və ifadə etdiyi bütün məna çalarları ilə şəxsiyyətə aid olub, adı çəkilən şəxsdən əvvəl işlənməli idi. Yəni, həmin ifadə bütövlükdə “Ukrayna Respublikasının Prezidenti cənab Viktor Yuşşenko” şəklində olmalı idi...

Müğənni və xanəndələrin efirdəki çıxışlarında həm yazılı, həm də şifahi ədəbi dilimizin normativ qaydaları, eləcə də musiqinin ecazkar ahəngi bir ritm, bir səs tonu altında elə birləşməli, elə bütövləşməlidir ki, dinləyicilər efirdə səslənən mahnının həm mətnini anlaya bilsin, həm də həmin mahnının musiqisinin ecazkar sədalarından mənəvi zövq alsın. Təəssüf ki, efirimizdə yüksək səviyyəli musiqi verilişləri, konsertləri ilə yanaşı, bəzən aşağı səviyyəli müğənni və xanəndələrin çıxışlarına da təsadüf etmək olur. Məhz bunun nəticəsidir ki, efir məkanında müğənni və xanəndələrin çıxışlarında istər mahnı mətninin təhrif olunması, istərsə də mahnının musiqi ahənginin pozulması halları tez-tez özünü göstərir.

Bundan başqa, teleradionun verilişlərində həm də tez-tez tələffüz və üslub qüsurlarına yol verilir. O cümlədən, “Muğam televiziya müsabiqəsi” ifadəsi gəlişi gözəl və ahəngdar səslənsə də elmi, məntiqi və linqvistik baxımdan qüsurludur. Bu ifadə əslində “Televiziya muğam müsabiqəsi” olmalıdır. Çünki müsabiqə televiziyalar arasında yox, “muğam ifaçıları” arasında keçirilir. Bu müsabiqənin nəticələri də hamının alqışını qazandı. Ölkəmiz müstəqillik qazandıqdan sonra teleradio verilişlərində siyasi müstəqilliyi xalqımızın mənəvi dünyası, yəni incəsənəti və musiqisilə qarışıq saldılar. Beləliklə də “SMS”lərlə (pul toplamaqla) yaradıcılıq sahələrinin onlarla, bəlkə də, yüzlərlə yeni-yeni “nümayəndəsi” meydana çıxdı. Onlar öz yaradıcılıqlarında həm “şairliyi”, həm “bəstəkarlığı”, həm də “müğənniliyi” birləşdirib, “bir növ” “möcüzə” yaradıblar.

Bizim mülahizələrimizə görə, SMS-lərlə “İlin müğənnisi” kimi fəxri adların incəsənət sahəsində qeyri-peşəkarlara verilməsi də məqbul sayıla bilməz. İncəsənətdə ustalıq dərəcəsi SMS-lərin çoxluğu ilə yox, müğənninin istedadına və peşəkarlığına görə verilməlidir.

Yuxarıda qeyd edilənlərdən belə qənaətə gəlmək olar ki, Azərbaycanın efir məkanındakı, dövri mətbuatdakı və reklam bazarındakı dilimizlə bağlı hərc-mərcliyə, nöqsanlara və qüsurlara son qoymaq məqsədilə həm efir məkanında mədəniyyətimizin və mənəviyyatımızın keşiyində ayıq-sayıq duran bədii şuranın, həm də Ana dilimizin saflığının və tətbiqi işinin qorunmasına nəzarət edən dil qurumunun yaradılmasının vaxtı çoxdan çatmışdır.

Mədəd ÇOBANOV,

filologiya elmləri doktoru,

professor

Xalq qəzeti.- 2010.- 17 yanvar.- S. 7.