Sürətli iqtisadi inkişaf və
iqtisadi təhsil sistemi: problemlər, vəzifələr
Keçən əsrin son onilliyində SSRİ-nin
dağılması ilə dünyanın yeni siyasi xəritəsində
özünə layiqli yer tutmuş müstəqil Azərbaycan
dünya birliyinin bərabərhüquqlu üzvü olmuş və
öz inkişafında keyfiyyətcə yeni mərhələyə
daxil olmuşdur. Prezident İlham Əliyev ölkəmizin
iqtisadiyyatında keçid dövrünün başa
çatdığını və “indi məqsədimizin
inkişaf etmiş ölkəyə çevrilmək”
olduğunu dəfələrlə bəyan etmişdir. Bu bəyanatlar
ölkəmizin yaxın və uzaq perspektivdə sosial-iqtisadi
inkişafının strateji inkişaf xəttini təşkil
edir.
Tarixi əhəmiyyətli
həmin strategiya bütövlükdə Azərbaycan elmi, o
cümlədən ictimai və humanitar elmlər
qarşısında keyfiyyətcə yeni vəzifələr
qoyur. Akademik Ramiz Mehdiyevin qeyd etdiyi kimi, “İndi cəmiyyətimizin
qarşısında ilk növbədə elmi elita
qarşısında mühüm vəzifələrin həlli
dayanır. Əsas məqsədimiz ondan ibarətdir ki,
yaxın illərdə təhsildə, elmdə, ümumən
intellektual sahələrdə ciddi dönüş
yaradılmalı və biliklərə əsaslanan
iqtisadiyyatın qurulması prosesi intensivləşməlidir.”
Məlum olduğu kimi,
Azərbaycan bir çox dünya dövlətlərindən
onunla fərqlənir ki, o elm və təhsil sahəsində
inkişaf etmiş ənənələrə malikdir. Ali təhsil
sistemimizin şərəfli tarixi vardır. Ali məktəblərimiz
mövcud olduğu və inkişaf etdiyi illər ərzində
zəngin təcrübə toplamış, dünyaya bir
çox istedadlı alim və pedaqoqlar bəxş etmiş,
çoxsaylı yüksək ixtisaslı mütəxəssislər
korpusu hazırlamışlar. Azərbaycan alimləri
dünyanın bir çox aparıcı elm və tədris mərkəzlərində
ölkəmizi ləyaqətlə təmsil etmiş və etməkdə
davam edir.
Ümummilli
lider Heydər Əliyev demişdir: “Azərbaycan
xalqının milli sərvəti onun intellektual
potensialıdır, mədəniyyətidir, ədəbiyyatıdır.
Biz müstəqil dövlətimizi boş yerdə qurmağa
başlamamışdıq. Bizim iqtisadi potensialımız kimi
başqa bir sərvətimiz—intellektual potensialımız da
var. Bunu yaradanlar var. Bu dahi insanlar Azərbaycanın
böyük intellektual potensialını, mülkiyyətini
yaradıblar”. Bütün bunlar isə müasir dünyada mühüm
strateji resurs hesab edilir.
Müasir mərhələdə
Azərbaycanda elmin inkişafına və elmi islahatların
aparılmasına iki mövqedən yanaşılması zəruridir:
1. Fəlsəfə, tarix, dil və s. elmlər qrupuna
münasibət; bu sahələri biz inkişaf etdirməliyik.
Heç kim bizim əvəzimizdən
tariximizi yazmayacaq, dilimizi qorumayacaq, ideologiyamızı
formalaşdırmayacaqdır.
2. Digər elmlər qrupuna
münasibət. Bu sahədə seçim
aparılmalıdır. Bu seçimdə
Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf istiqamətlərinə
uyğun olaraq prioritet elm sahələri müəyyənləşdirilməlidir.
Yəni, Milli Elmlər Akademiyası, ali təhsil
və sahə elmi potensialı inteqrasiya edilməklə Azərbaycan
iqtisadiyyatının aparıcı sahələrinə xidmət
edən elm sahələrinin inkişaf etdirilməsi əsas
götürülməlidir. Bu zaman:
- həmin
sahələrin maliyyələşdirmə modeli
yaradılmalı;
- böyük
bizneslə təhsil və elmin əlaqəsi inkişaf etdirilməli;
- elmi
kadrların, professor - müəllim heyətinin peşəkarlıq
səviyyəsinin günün tələblərinə cavab
verməsi, peşəkarlıq səviyyəsinin
artırılmasının vacibliyi. Bununla bağlı
xüsusi Dövlət Proqramının qəbul olunmasına
ehtiyac vardır;
- təhsilə,
elmə əhalinin əlçatanlığı təmin edilməli.
Hər 100000 adama düşən tələbələrin
sayı, alimlərimizin sayı, əhalibaşına
düşən ali məktəblərin,
elmi-tədqiqat strukturlarının, subyektlərinin sayı
optimal şəkildə müəyyənləşdirilməli;
- mütəxəssis
hazırlığının çətinliyi, onu
saxlamağın daha da çətin olması (5 ildə 5 min
mütəxəssisin xaricdə aparıcı universitetlərdə
hazırlanması) nəzərə alınmalıdır. Həmin
mütəxəssislərin əsasən o məktəblərdə
və elm strukturlarında iş yerləri və xüsusi məvaciblə
təmin olunması və beyin axınının
qarşısının alınması üçün tədbirlər
görülməlidir.
Dünyanın
inkişaf etmiş dövlətlərinin təcrübəsi
göstərir ki, davamlı iqtisadi inkişaf, əhalinin rifah
səviyyəsi və həyat keyfiyyətinin
yaxşılaşdırılması elm və təhsil sahəsində,
insan amilindən istifadə edilməsində dönüş
yaradılmadan, yüksək texnologiyalar tətbiq edilmədən,
innovasiya fəaliyyəti aktivləşmədən
mümkün deyildir. Çünki müasir dövrdə cəmiyyətin
köklü surətdə yenidən qurulmasının əsasında
elm və biliyin sürətli inkişafı və bunun əsasında
əmək məhsuldarlığında inqilabi
sıçrayışlar dayanır.
Belə ki, XXI
yüzillikdə iqtisadi və sosial həyat üçün
biliyin yaradılması və istifadə edilməsi
üsulları, habelə insanın əmək fəaliyyətinin
rolu köklü surətdə dəyişmişdir. Biliyin rolu və
əhəmiyyətinin artması özünü əmək məhsuldarlığı
sahəsindəki sıçrayışda və idarəçilikdə
baş verən inqilabda göstərdi. Cəmiyyət
bilikdən-biliklərə doğru yol ilə irəliləyir.
Əvvəllər biliklər ümumi xarakter
daşıyırdı. İndi isə
biliklərdə dərin ixtisaslaşma özünü
göstərir. Keçmişdə “biliyə
malik olan insan” ifadəsi işlənmirdi. Deyirdilər:
“Savadlı, elmli adam”. Savadlı adam - geniş eridusiyalı adamlardır. Onlar istənilən mövzuda yaxşı
danışmaq məharətinə malik insanlar idilər.
Lakin onlar hər hansı konkret və praktik fəaliyyətlə
məşğul ola bilmirdilər. Müasir dövrdə bilik konkret nəticə əldə
etmək üçün praktiki əhəmiyyəti olan
informasiya hesab edilir. Hər hansı bir əhəmiyyətli
nəticə əldə edə bilmək üçün isə
yüksək dərəcədə ixtisaslaşmış
bilik tələb olunur. Çünki ümummilli liderimiz
Heydər Əliyev gənc nəsli daim belə öyrədirdi:
“Kim ki öz biliyindən, bacarığından artıq
iddialar edir, o həmişə məğlub olur”.
Ümumi bilikdən
ixtisaslaşmış biliklər kompleksinə keçid biliyi
yeni cəmiyyət yaradan qüvvəyə çevirmişdir. İxtisaslaşmış
biliklər kompleksində iqtisadi biliklər müstəsna rol
oynayır. Çünki inkişaf
etmiş sənaye cəmiyyətində tərəqqinin əsas
hərəkətverici qüvvəsi, əmək və
kapitalın təmərküzləşməsi idi. Hazırkı postsənaye cəmiyyətində isə
əsas diqqət yüksək texnologiyanın
inkişafına, istehsal və xidmət sahəsində modernləşmənin
sürətlənməsinə verilir. Əvvəllər
kapital yığımı sahibkarların bir neçə nəsli
ərzində təmin edilirdi. İndi isə çox
irimiqyaslı kapital az miqdar ilkin kapital
qoymaqla dərhal yaradıla bilər. Lakin həmin
sahibkar öz nəhəng müəssisəsində yalnız
öz biliyi və məhdud saylı menecerlərin birliyi ilə
kifayətlənə bilməz. Texnologiyanın daim yenilənməsi
praktikada hər bir iş yerində tələb olunur. Ona görə də texnologiyanın inkişafına
müasir istehsalın hər bir işçisinin cəlb
olunması zəruridir. Bu isə onu
göstərir ki, əvvəllər əmək ehtiyatı
hesab edilən muzdlu işçilər əslində kapital
ehtiyatlarının qorunması və
artırılmasını təmin edir. Məhz
bunun nəticəsində istehsal olunan məhsulun tərkibində
əməyin xüsusi çəkisi əmək məhsuldarlığı
yüksək həddə doğru irəlilədikcə daha da
artacaqdır.
Qloballaşma həyatın
bütün sahələrində modernləşmə tələb
edir. Məlum olduğu kimi, modernləşmə
konsepsiyası (upgrading) iqtisadi aktivliyin bir növündən
digər növünə hərəkəti əks etdirir.
Bunun əsasında müxtəlif meyarlar - mənfəətlilik,
ədalət, ekoloji sabitlik meyarları dayanır. Modernləşmə, adətən, əməliyyatların
daha da mürəkkəbləşməsinə doğru
aparır. Bu bir sıra amillərlə əlaqədardır.
Yeni texnologiya və yaxud əlavə “nou-hau”-dan istifadə
olunması, istehsal proseslərinin təkmilləşdirilməsi,
ixtisaslaşma və yaxud inteqrasiya dərəcəsinin
artırılması və s. ilə əlaqədardır. Rəqabət mübarizəsinin kəskinləşdiyi
bir şəraitdə modernləşmə istər inkişaf
etmiş, istərsə də inkişaf etməkdə olan
ölkələr üçün eyni dərəcədə əhəmiyyətlidir.
Ona görə də innovasiyalara əhəmiyyət
verməyən hər hansı bir ölkə qlobal istehsal və
mübadilə sistemində səmərəli mövqe
tutmağa qadir deyildir.
Modernləşmənin
bütün istiqamətləri yeni biliklərin əldə
edilməsini tələb edir. Bu biliklər layihələndirmə,
texnoloji proseslərin təkmilləşdirilməsi və
konstruktor işlərində çox mühümdür.
Ona görə də təhsil və bilikləri
almaq qabiliyyəti modernləşmənin əsasını təşkil
edir. Modernləşməni yalnız
istehsal prosesi, texnologiya və yaxud marketinq problemi hesab etmək
olmaz. Bu istiqamətlər, şübhəsiz,
çox mühümdür. Lakin modernləşməni
daha geniş mənada, yeni biliklərin alınmasına və
bu sahədə real addımlar atılmasına yönəlmiş
bir axın kimi başa düşmək lazımdır.
Bununla əlaqədar olaraq Azərbaycan
Respublikasının ali təhsil sisteminin Avropa təhsil məkanına
inteqrasiyasını sürətləndirmək və prosesin səmərəliliyini
təmin etmək, ali təhsilin məzmununu Bolonya tələblərinə
uyğun qurmaq, ölkə iqtisadiyyatının inkişaf
istiqamətlərinə müvafiq olaraq yüksək
hazırlığa malik kadrlara tələbatı ödəmək
məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab
İlham Əliyev 2009-cu il mayın 22-də “2009-2013-cü illərdə
Azərbaycan Respublikasının ali təhsil sistemində
islahatlar üzrə Dövlət Proqramı”nı təsdiq
etdi. Bu proqramda qarşıya qoyulan məqsəd və vəzifələr
Azərbaycan ali təhsilinin
inkişafında əsaslı keyfiyyət dəyişmələrinə
zəmin yaradır.
Belə bir
şəraitdə respublikamızda iqtisad elmi və
iqtisadçı kadrların hazırlanması sahəsində
olduqca mühüm vəzifələr durur. Lakin həqiqətən
etiraf etməliyik ki, bizdə iqtisad elmindəki mövcud vəziyyəti
bütövlükdə qənaətbəxş hesab etmək
olmaz. İstər iqtisad elminin
inkişafında, istərsə də təsərrüfat həyatının
yüksək ixtisaslı kadrlarla təmin olunmasında iqtisadi
təhsilin günün tələbləri səviyyəsinə
yüksəldilməsi müstəsna əhəmiyyətə
malikdir və bu sahədə çox işlərin
görülməsinə ehtiyac vardır.
Məlum
olduğu kimi, sovet dövründə iqtisadçı kadrlar
inzibati-amirlik sisteminin tələblərinə uyğun olaraq
hazırlanmış və bazar iqtisadiyyatının idarə
olunması üzrə mütəxəssislər yetişdirilməsinə
ehtiyac duyulmamış, tədris planları və
proqramlarında praktikadan çox nəzəri biliklərə,
ideoloji baxışlara üstünlük verilmişdir. Müstəqillik
əldə edildikdən sonra təhsildə həmin neqativ
halların aradan qaldırılması üzrə köklü
tədbirlər görülmüşdür.
İqtisadiyyat
cəmiyyət həyatının bazası olmaqla öz
qanunları, öz problemləri, öz ziddiyyətləri ilə
onun xüsusi və mühüm bir sahəsidir. Sonsuz drama və
dedektivlərdən ibarət olan sərbəst bazar
iqtisadiyyatı istər cəmiyyətin, istərsə də
onun hər bir üzvünün həyat səviyyəsini
müəyyən edir. Bu sistemdə fərdlər,
ayrı-ayrı insanlar həmin sistemin təsirini öz
gündəlik həyatında yalnız hiss etməklə
qalmayıb, bu sistemin əsas subyektinə, aparıcı
qüvvəsinə çevrilirlər. Mərkəzləşmiş
planlı iqtisadiyyatdan fərqli olaraq bazar iqtisadiyyatında
iqtisadi qərarlar yalnız dövlət tərəfindən
deyil, həm də fərdlər tərəfindən qəbul
edilir. Fərdlər, klassik iqtisadi məktəbin
banilərinin dili ilə desək, iqtisadi insana çevrilirlər.
Yəni onlar dövləti, hər şeyə qadir olan “sehrli
çubuq” hesab etməyərək, öz hərəkətlərini
faydalılıq və mənfəətlilik prinsipi əsasında
quraraq, cəmiyyətin tərəqqisini təmin edir, öz
rifah səviyyəsini hər şeydən əvvəl
özü yüksəltməyə çalışır. Bu isə inkişaf etmiş iqtisadi şüur, normal
iqtisadi davranış qaydaları və iqtisadi etikanın
mövcudluğu əsasında mümkündür. Bütün bunlar cəm halında olduqda cəmiyyəti
iztirab və əzablardan qurtaran, tərəqqiyə
qovuşduran, biliyə əsaslanan iqtisadi quruluşun
formalaşması və inkişafı üçün əlverişli
zəmin yaradır.
Məhz buna
görə də müasir şəraitdə iqtisadi təhsil
sistemi respublikamız üçün mühüm əhəmiyyət
kəsb edən həmin məqsədlərə tabe
edilmişdir.
Yüksək iqtisadi təhsil yalnız
iqtisadçı kadrlar üçün deyil, bütün digər
mütəxəssislər üçün də olduqca əhəmiyyətlidir.
Çünki iqtisadi insan istər ümumi cəmiyyət
səviyyəsində, istərsə də fərdi qaydada
öz işlərini maksimum səmərəlilik səviyyəsində
qurması üçün kifayət qədər iqtisadi bilik
və təcrübəyə malik olmalıdır.
Deyilənlər
belə bir nəticəyə gəlməyə imkan verir ki,
ölkəmizdə bazar iqtisadiyyatının müvəffəqiyyətli
təşkilinin vacib şərtlərindən biri iqtisadi təhsil
sisteminin köklü surətdə yenidən qurulması və
həyatın tələbləri səviyyəsinə yüksəldilməsidir. Başqa
sözlə desək, bu gün normal bazar iqtisadiyyatının
əsasları şagird və tələbə skamyalarında
qoyulmalıdır. Sürətlə artan
iqtisadi potensialımız da buna geniş imkan verir. Bu
arada dahi Üzeyir Hacıbəyovun belə bir fikrini yada salmaq
yerinə düşər: “Hər bir fərdin rifah və səadətlə
ömür sürüb yaşaması üzvü olduğu cəmiyyətin
rifah və səadətinə bağlıdır”.
İqtisadi təhsil
sisteminin köklü surətdə yenidən qurulması
dövlət müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi
ilə bilavasitə əlaqədar olmaqla, ümumdövlət əhəmiyyətli
ciddi tədbirlərdəndir. Çünki iqtisadi təhsil
sistemi iqtisad elminin özünün inkişafı ilə
bilavasitə əlaqədardır, ona əsaslanır və
kompleksli yanaşmanı zəruri edir.
Cənab
İlham Əliyevin ölkə iqtisadiyyatı və
sahibkarlığın inkişafı üzrə
qarşıya qoyduğu genişmiqyaslı yeni vəzifələr
iqtisadçı kadrların hazırlanması sahəsində
də ciddi dönüş yaradılmasını tələb
edir. Çünki qarşıya qoyulan dinamik iqtisadi
inkişaf vəzifələrinin müvəffəqiyyətlə
yerinə yetirilməsi adekvat kadr potensialının
yetişdirilməsi ilə əlaqədardır.
İqtisadçı
kadrların hazırlanması prosesində sürətli yenilənmə
hiss olunur. Tədris sistemində iqtisadiyyat
üzrə ixtisaslar Təhsil Nazirliyi tərəfindən
günün tələblərinə
uyğunlaşdırılmış, iqtisadi təhsilin məzmunu
və forması əhəmiyyətli dərəcədə
yeniləşdirilmiş və
yaxşılaşdırılmış, müasir iqtisadiyyat
haqqında yeni-yeni fənlər tədris olunmağa
başlanmışdır.
Bununla
yanaşı etiraf etmək lazımdır ki, iqtisadi təhsil
sistemi cəmiyyətin sürətli sosial-iqtisadi
inkişafından doğan yeni tələblərə cavab
vermir. Təhsil sahəsində görülməsi tələb
olunan ən mühüm işlərdən biri təhsil
sisteminin ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf tələblərinə
uyğunlaşdırılması, təhsil sistemi ilə biznes
strukturları arasında qarşılıqlı faydalı əlaqələrin
optimallaşdırılmasıdır.
Məlum
olduğu kimi, bazar iqtisadiyyatı mexanizminin təməl
ünsürlərindən biri biznes, əmək bazarı və
təhsil xidmətidir. Onlar arasında harmoniya iqtisadi tərəqqinin
vacib şərtidir. Lakin reallıq onu göstərir ki,
ölkəmizdə ali təhsil hələlik
müəyyən dərəcədə qapalı xarakter
daşıyır və onun əmək bazarı ilə
qarşılıqlı əlaqəsi zəifdir. Bu,
özünü ali təhsil müəssisələri
məzunlarının aldıqları ixtisasa uyğun olaraq
işə düzəlmə göstəricilərinin
aşağı olmasında, onların ixtisas
nomenklaturalarının biznesin tələblərinə
uyğun gəlməməyində və s. məsələlərdə
göstərir.
Həqiqətən
müasir biznes çevik və dinamikdir. İş
axtaranlar qarşısında yeni tələblər qoyur.
Onlar biznesin tələblərinə uyğun
ixtisas almış olmalıdırlar, öz ixtisasını
daim artırmağa, qeyri-müəyyən anlarda fəaliyyət
göstərməyə, müstəqil qərar verməyə
hazır olmalıdırlar. İş verənlərin
müasir şəraitdə mütəxəssislərə tələbi
fundamental “bilik” termini rakursundan daha çox “bacarmaq”, “qabiliyyət”,
“hazır olmaq” terminlərinin əks etdirdiyi fəaliyyət
üsuluna yönəlmişdir. Söhbət özünün
iş keyfiyyəti və vərdişləri ilə yüksək
nəticələr əldə edə bilən mütəxəssislərdən
gedir.
Müşahidələr
göstərir ki, işə götürənlərin
ehtiyacları və iş yerlərinə iddiaçılar
qarşısında qoyduqları tələb ilə ali təhsil müəssisələrində
mütəxəssis hazırlığının keyfiyyəti
arasında disbalans mövcuddur. Azərbaycanda
müasir biliklərə yiyələnmiş peşəkar
menecerlərə ehtiyac olduqca böyükdür. Bu ehtiyacın ödənilməsində universitetlərimiz
xüsusi rol oynayır. Lakin etiraf etmək
lazımdır ki, həmin kadrlar hələlik öz peşəkarlığı
ilə iri biznesin, xüsusən xarici firmaların
ehtiyacını ödəyə bilmir. Hər il Azərbaycandan xeyli gənc böyük xərc
hesabına xarici universitetlərdə həmin ixtisaslara yiyələnirlər.
Xarici firmalar isə bu sahədə öz
ehtiyaclarını bahalı əcnəbi kadrlar hesabına
ödəyir. Yerli iri sahibkarlar isə
Türkiyədən peşəkar menecerlər dəvət
edirlər.
Təcrübə
göstərir ki, peşə təhsili və təliminin
modernləşdirilməsi, açıq və məsafədən
təhsil, idarəedici kadr hazırlığı və sosial
tərəfdaşlıq istiqamətləri əsas fəaliyyət
sahəsi seçilməklə, hər bir istiqamət üzrə
ixtisaslaşmış mütəxəssislər qrupunun
yaradılması daha çox səmərə verir. Bu mənada idarəedici
kadrların hazırlanması sahəsində
aşağıdakılar tələb olunur:
- real əmək
bazarının tələbinə uyğun idarəedici
kadrların peşə hazırlığını təmin
etmək üçün menecer və korporativ müştərilərin
hazırlığı ilə məşğul olan təhsil
müəssisələri arasında daha səmərəli əməkdaşlıq
əlaqələrini inkişaf etdirmək;
- təhsil
müəssisələrində strateji marketinqin
üsullarını tətbiq etmək və təkmilləşdirmək;
- müvafiq
kadr hazırlığı şəbəkəsinin möhkəmləndirilməsi,
bazar tələbatının mütəmadi müzakirəsi məqsədilə
daxili əlaqələri genişləndirmək və eyni
zamanda, idarəedici kadr hazırlığı sahəsində
təcrübə mübadiləsi və monitorinq mexanizmini
yaratmaq.
Lakin xüsusilə
vurğulamaq lazımdır ki, bütün yuxarıda qeyd
olunanların həyata keçirilməsi təhsil müəssisələri,
kommersiya strukturları və bütövlükdə cəmiyyətdən
xüsusi hazırlıq tələb edir. Burada əsas amil
böyük, orta və kiçik biznesin nə dərəcədə
öz fəaliyyətlərinin biliyə əsaslanmalı
olduğuna, mürəkkəb və kompromissiz rəqabət
mühitində öz mövcudluğunun yalnız ali təhsil müəssisələri və
elmi-tədqiqat təşkilatları ilə əməkdaşlıqda
mümkünlüyünə əminliyidir. Nəzərə
almaq lazımdır ki, biliyə əsaslanan iqtisadiyyatda rəqabətlilik
və keyfiyyətli həyat bizneslə ali
təhsil arasındakı səmərəli bilik mübadiləsindən
asılıdır. Bu sahə kifayət qədər
səmərəli və əhatəli olmadıqda
iqtisadiyyatın bir çox aparıcı baza sahələri
müasir tələblərə cavab verən kadrların
çatışmazlığı üzündən rəqabətə
davam gətirməyərək sıradan çıxır və
illərlə toplanmış təcrübə məhv olur.
Müasir iqtisadi fəaliyyətdə daha
geniş biliklər cəmləşdiyindən biliyin
yaradılması, yayılması və ötürülməsi
prosesinə daha çox müxtəlif səviyyəli mütəxəssis
və ekspertlər cəlb edilir. Burada həlledici
sözü, şəksiz ki, universitetlər deməlidir.
Universitetlər artıq biznes-cəmiyyət birliyinin
yaradılması prosesinə cəlb olunmanın zəruriliyini
hiss edirlər.
Lakin nəzərə almaq
lazımdır ki, universitetlərdə bir çox
professor-müəllim heyəti biznesin bugünkü tələblərinə
uyğun fəaliyyət göstərə bilmədiklərinə
görə bizneslə ali təhsil müəssisələri
arasındakı əlaqələrin intensiv inkişafına təkan
verə bilmirlər və bir çox hallarda özləri də
istəmədən müxtəlif maneələr törədirlər.
Bir çox
ixtisaslar üzrə tədris planları və proqramları
bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun
olaraq yenilənmiş, təzə fənlər tədris
edilir. Lakin bu fənləri kimin və necə tədris etməsi,
hansı dərslik və tədris vəsaitindən istifadə
olunması yeni tələblərə uyğun olaraq yüksək
ixtisaslı kadrlar hazırlanmasında həlledici məsələlərdən
biridir. Halbuki bir çox universitetlərdə
müəllim potensialı əsas etibarı ilə sovet
dövründə yetişmiş kadrlardan ibarətdir. Səmərəli təkmilləşmə şəbəkəsi
yaradılmadığından onların yenidən
ixtisaslaşması və ya ixtisaslarını artırması
işləri hələlik zəifdir. Hamıya
aydındır ki, bazar iqtisadiyyatının müxtəlif sahələrində
fəaliyyət göstərən yüksək ixtisaslı
kadrlar hazırlanması üçün professor-müəllim
heyətinin çatışmazlığı bu gün Azərbaycanın
təhsil sisteminin ən zəif sahələrindən biridir.
Hesab edirik ki, professor-müəllim heyətinin təkmilləşdirilməsi
və inkişafı aşağıdakı istiqamətlərdə
aparılmalıdır:
1. Heyətin təkmilləşdirilməsi.
Maliyyə, mühasibatlıq, marketinq, menecment, beynəlxalq
biznes, ümumilikdə isə iqtisadiyyat sahələrində
çalışan müəllimlərin fənn
yönümlü inkişafı: treninqlərin təşkili,
xarici ölkələrdə ixtisasartırma kurslarında
iştirak, peşəkarlığın artırılmasına
xidmət edən digər tədbirlər (seminarlar, dəyirmi
masalar və s.)
2. Tədrisin inkişafı.
Dərslər və kurrikulumlara aid məsələlərlə
bağlı tədrisin inkişafı: sillabusların,
kurrikulumların, dərsliklərin, tədris
texnologiyalarının, onların tələbələrə
çatdırılması mexanizmlərin təkmilləşdirilməsi
və inkişafı.
3. Tədqiqatın
inkişafı. Elmi tədqiqat, tətbiq, təcrübə,
sınaq bacarıqlarının, təqdimat və ünsiyyət
fəaliyyətlərinin təkmilləşdirilməsi və
inkişafı.
4. Xidmətlərin
inkişafı. Daxili (universitet) və xarici (cəmiyyət
və şirkətlər) obyektlərlə əməkdaşlığa
əsaslanan xidmətlərin inkişafı. Tədris və tədqiqat prosesində əldə
olunan nəticələri yaymaq, zəruri ünvanlara
çatdırmaq (məqalələr, xülasələr, və
s. vasitəsilə) bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi.
5. Təşkilati inkişaf.
Universitetlərdə struktur və bölmələrin
siyasətlərini, insan qaynaqlarını əhatə edən,
islahatlara şərait yaradan və onları tətbiq etməyə
imkan verən fəaliyyətlərə əsaslanan təşkilati
inkişaf.
Bazar
iqtisadiyyatı üçün lazım olan
aşağıdakı bir çox mühüm fənlər
respublikamızda bu gün arzu edilən səviyyədə tədris
edilmir. Məsələn,
“Beynəlxalq biznes”, “İnvestisiya layihələrinin təhlili”,
“İnnovasiya menecmenti”, “Qlobal portfel menecmenti” və s. Həmin
biliklərə malik olmayan iqtisadçılar isə tamamilə
təbiidir ki, biznesi müvəffəqiyyətlə idarə
edə bilməzlər. Gələcək
iqtisadçıların qlobal düşüncələrinin
formalaşdırılması iş-təhsil sistemində zəif
təşkil olunmuşdur. Bu isə
onların Azərbaycandan kənarda işlə təmin
olunması imkanlarını məhdudlaşdırır.
Bir çox fənləri
tədris edə bilən müəllimlər sadəcə
olaraq yoxdur. Onların hazırlanması prosesi zəif gedir və
xüsusi diqqət tələb edir. Bu sahədə
dərsliklər və dərs vəsaitlərinin
hazırlanması işində müəyyən irəliləyiş
olsa da qənaətbəxş deyildir. Geniş
imkanlara malik Rusiyada bu problem yeni dərsliklər yazılmaqla
yanaşı, bir çox dərslik və kitabların ingilis
dilindən tərcümə olunub yayılması yolu ilə həll
edilir. Respublikamızda çox baha qiymətə
satılan bu azsaylı kitablardan isə Azərbaycan bölməsi
tələbələrinin istifadə etmək imkanları
olduqca məhduddur. Ona görə də
müasir dərsliklərin tərcümə olunaraq
yayılması üçün ölkəmizdə təşkilati
və maliyyə dəstəyinə böyük zərurət
vardır.
2010-cu il
yanvarın 1-dən ölkəmizin beynəlxalq mühasibat
uçotu və hesabatlar sisteminə keçilməsi qərarlaşdırılmışdır.
Bu günlərdə Təhsil Nazirliyində
İqtisadi İnkişaf və Maliyyə nazirliklərinin
Dünya Bankı nümayəndələri ilə birlikdə
həmin məsələyə həsr edilmiş
müşavirədə təhsil sisteminin bu sahədə
gördüyü işlər qənaətbəxş hesab
edilmədi. Sadəcə olaraq ölkə
bu gün beynəlxalq mühasibat uçotu və
hesabatını mükəmməl bilən mühasiblərlə
təmin edilməmişdir. Bu
boşluğun aradan qaldırılması üçün təcili
tədbirlər görülməsi qərara alındı.
İqtisadi
artıma köklənmiş biliyin inkişaf etdirilməsi, əmək
bazarının genişlənməsi, sosial əlaqələrin
güclənməsi və mühitin dəyişməsi siyasi
elitanın təhsil sisteminə, onun səmərəliliyinin
artırılmasına daha geniş yer ayırmasına və
diqqət yetirməsinə səbəb olur. Bununla da təhsilin
iqtisadi və sosial siyasətin tərkib hissəsinə
çevrilməsini ölkələrin rəqabətlilik səviyyəsinin
yüksəldilməsinin zəruri elementi olduğuna əmin
olurlar.
Qloballaşmanın
aqreqasiya olunmuş tarixi mərhələlərinin təhlili
göstərir ki, təhsil sistemi güclü olan ölkələr
qloballaşma və beynəlmiləlləşmədə daha
böyük təsir gücünə malik olur. Halbuki təhsil
sistemi çevik olmayan ölkələrin nəinki müstəqil
təhsil, hətta müstəqil iqtisadi siyasət aparmaq
imkanları getdikcə azalır və onlar asılı vəziyyətə
düşürlər.
Ona görə
də ölkənin təhsil sistemində əməkdaşlığa
açıqlıq, dinamiklik və adaptasiya olunmaq, vahid
horizontal idarəetmə şəbəkəsinə girmək
və bu şəbəkəyə yeni elementlər daxil etməklə
onun tərkib hissəsinə çevrilmək
imkanlarını artırmaq lazımdır. Ölkənin
təhsil sisteminin Bolonya və Lissabon prosesini qəbul etməsi
bu istiqamətdə atılmış ən vacib addım hesab
olunmalıdır.
Belə bir
şəraitdə hər şeydən əvvəl tədrisin
dövrün tələblərinə uyğunluğu
iqtisadçı kadr hazırlayan universitet rəhbərlərinin
daim diqqət mərkəzində duran məsələlərdən
olmalıdır. Universitetlər dünyanın
aparıcı universitetləri ilə sıx əməkdaşlıq
etməlidirlər. Tədris planları və
proqramları onların zəngin təcrübəsi nəzərə
alınmaqla hazırlanmalı və həyata keçirilməlidir.
Bu gün Azərbaycanda iqtisadi təhsilin mühüm nöqsan cəhətlərindən biri də ali məktəbəqədər təhsil müəssisələrində iqtisad yönümlü təhsilin təşkil edilməməsidir. Peşəkar iqtisadçıların erkən yaşlardan hazırlanmağa başlaması təxirəsalınmadan həyata keçirilməlidir.
İstər sahibkarlıq sahəsində çalışan, istərsə də bütün fəaliyyət növlərində işləyən digər kadrların işinin səmərəlilik prinsipi ilə təşkili üçün mühüm şərt olan müasir iqtisadi biliklər kütləvi informasiya vasitələri, o cümlədən dövlət televiziyası ilə daha geniş təbliğ olunmalıdır. İqtisadi biliklər müasir dövrdə ziyalılıq səviyyəsini də müəyyən edən mühüm amillərdən biridir. Ona görə də iqtisadi təhsilin orta məktəblərdə tədrisinin yenidən qurulması konsepsiyasının hazırlanması və həyata keçirilməsi üçün müvafiq tədbirlər görülməsi təxirəsalınmaz məsələlərdəndir. Nəzərə almaq lazımdır ki, iqtisadi təhsil sistemi seçdiyi və seçəcəyi ixtisasdan asılı olmayaraq bütün şagird və tələbələri elə tərbiyə etməlidir ki, onlar gələcəkdə öz fəaliyyətlərini faydalılıq və mənfəətlilik, yəni rasionallıq prinsipləri əsasında qursunlar.
Ölkəmizin yaxın və uzaq perspektivdə sosial-iqtisadi inkişafının strateji inkişaf xəttini müəyyən edən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev həmin xəttin reallaşması mexanizmini də göstərmişdir: “Biz öz təbii sərvətlərimizdən çox böyük səmərə ilə istifadə edərək təbii resurslarımızı insan kapitalına çeviririk. Bu gün əsas prioritetlərdən biri Azərbaycan xalqının və gələcək nəslin bilikli olmasıdır, eyni zamanda, bizim milli adət- ənənələrimizin təmin olunması şərti ilə dünyada gedən proseslərə qoşulmasıdır, dünya birliyinə inteqrasiya etməsidir”.
Akif MUSAYEV,
AMEA-nın müxbir üzvü,
Azərbaycan Universitetinin rektoru,
Dünyamalı VƏLİYEV, Azərbaycan
Universitetinin kafedra müdiri,
iqtisad elmləri namizədi, dosent
Xalq qəzeti.- 2010.- 17 yanvar.- S. 3.