Zəlimxan YAQUB –60

“Sazla havalıyam, sözlə diriyəm!”

Sənin nə ki, sazın-sözün, özün də,

Şeirsən, məna var hər bir sözündə.

Hacı Sədrəddin

“Dərələrdən sel kimi, təpələrdən yel kimi!”

Postmodernizmin görkəmli nümayəndələrindən biri C.Delyoz nitqin “axınından” danışır və bunu “idarə olunmayan diskurs” kimi izah edir. Yəni dil fikrə tabe olmur, onun arxasınca getmir, əksinə, onu öz arxasınca aparır.

Dilin (sözün) qüdrəti də bu zaman üzə çıxır.

O, Səməd Vurğundur ki, sözün köhlən atına minib çapır...

O, Zəlimxan Yaqubdur ki, sözü seldən güc, yeldən qanad alır:

Keçilməz dərələr keçilməsəydi,

Aşılmaz zirvələr aşılmasaydı,

Yeldən qanad alıb, seldən güc alıb,

Ruhum küləklərə qoşulmasaydı,

Mən hardan bilərdim şairlik nədir?

Şairə ilham sözün közünü üfürmək üçün lazımdır (Əbu Turxan). Elə ki, söz alışdı, dilin daxili enerjisi işə düşür və bundan sonra şairə bir iş qalmır; meydanda olan, meydan oxuyan dilin özüdür.

Gözlərim qarşısında ucu-bucağı olmayan çöllər, çəmənlər, dağlar-dərələr canlanır. Təbiətin qarlı zirvələrdən yaşıl çəmənlərə qədər dəyişən al-əlvan mənzərəsi! Bu müxtəlifliyi, bu dəyişkənliyi, rəngarəngliyi ifadə edə bilmək üçün yeganə vasitə yüksək pafos və ilhamdır. Sürət çox böyükdür. Şair bu gözəlliyi sanki bir anda udmaq, ciyərlərinə çəkmək, gözünə təpmək istəyir: yüksək pafos, ipə-sapa yatmayan, iti dağ çayı kimi axıb keçən, köpüklənən, aşıb daşan bir ilham!

Ucsuz-bucaqsız bir şeriyyət ucsuz-bucaqsız bir gözəlliyi öz qoynuna alır. Gah təbiətin gözəlliyi, gah ruhun gözəlliyi söz mülkünün qonağı olur, hərə özünə bir pay götürür...

Bəli, söz özü səni aparır...

Söz axını, sözün seli və selə düşüb axmaq...

Təsadüfi deyil ki, Zəlimxan Yaqub “çox əlləşib sellər məni apara”, – deyir. Amma Zəlimxan bəzən könüllü söz selinə düşüb axır. Bəzən də özündən asılı olmadan selin axarına düşür.

Buna poeziyanın vüsəti demək olar, sözün qüdrəti demək olar. Burada irəlidə gedən, yön verən, aparıcı olan söz özüdür, dildir, - fikir deyil.

Burada sadəcə dilin gözəlliyi və zənginliyi üzə çıxmır, həm də dilin iradəsi, iddiası, subyekt olmaq istəyi, tərkindəkini götürüb qaçmaq xisləti üzə çıxır...

Sözün köhlən atı hara aparır?

Bəs fikir qanadlarında necə, uçmaq mümkündürmü? Harayacan?

“Gənc Verterin iztirabları”nda Göte öz qəhrəmanlarının hisslərini təsvir edir. Bəli, bu məhz təsvirdir. Məktublar qəhrəmanın öz duyğularını ifadə etmək cəhdidir. Təbii ki, Götenin qələmində alman dilinin bütün qüdrəti işə düşür, sözlər muncuq kimi düzülüb duyğuların bütün rənglərini, çalarlarını ifadə etməyə çalışır.

Və müəllif buna xeyli dərəcədə nail da olur...

Bu üslub bir şərqli olaraq bizə çox yaxındır, yaxşı tanışdır.

Böyük Füzuli kimi, Səməd Vurğun kimi Zəlimxan Yaqub da öz poeziyasında sözü böyük quruculuq işinin, poetik dünya düzəninin elementi kimi götürür, sözdən saraylar tikir və bununla həm də dilimizin yaradıcılıq qüdrətini bir daha nümayiş etdirir.

Sistem-struktur təhlil metodunun əsas ünsürləri element, struktur və alt sistemlərdir. Müasir strukturalizm isə məhz strukturu, ahəngi önə çəkir: yəni nədən düzəlmək yox, necə, hansı qayda üzrə düzəlmək daha önəmli sayılır.

Diqqətlə izlədikdə məlum olur ki, Zəlimxan Yaqub üçün də “söz” artıq müəyyən bir ahəng üzrə düzülmüş, nizamlanmış sözdür. Yəni əslində burada aparıcı olan - söz yox, “havadır”: saz havası!

Təzədən oyanar dünya səsimdə,

Alışar zilimdə, yanar pəsimdə,

Bir hava dinləsəm son nəfəsimdə,

Qalmaz nə amanım, nə ahım mənim.

Onun silahı da misri qılınc yox, “misri”dir, cəngi də cəng özü yox, dava yox, “cəngi”dir.

Və nəhayət, şair söz və havanın, milli ruh və amalın da universal rəmzi olaraq sazı tərənnüm edir:

Qəlbim kövrələndə, gözüm dolanda,

Sazdı ümid yerim, pənahım mənim.

“Sazla havalıyam, sözlə diriyəm”, - deyən şairin bütün yaradıcılığı saz havasından havalanır, sözlə nəfəs alıb yaşayır.

Şair nəfəsiylə, şair sözüylə

Ölmüş duyğular da dirilməlidir.

Şairin söz səltənəti! Burada saraylar da, yollar da, şaxtalar da, qarlar da, qidalar da, qadalar da, hamısı sözdən, misralardan yapılmışdır.

Açsın gülün, yağsın qarın,

Fikir kövrək, misra narın.

Misra isə daha yalnız söz deyil, həm də sözlərin düzülüşü, ahəngi və havasıdır. Bədahətən yazan şairin əsas işi bu havada köklənməkdir.

Psixologiya elmi insanın ruhi-mənəvi vəziyyətinin öncədən yönlənməsini ifadə etmək üçün uzun müddət müvafiq bir termin axtarmışdır. Bu mətləbin ən dolğun ifadəsi üçün məşhur rus psixoloqu L.S.Vıqotski “ustanovka” anlayışından istifadə etmişdir. Bu anlayışın dilimizə tərcüməsində çətinlik çəkən psixoloqlar onu çox vaxt elə rus dilində səsləndiyi kimi istifadə etmişlər. Halbuki Vıqotskidən də çox-çox əvvəl Azərbaycan dilində “köklənmə” sözü istifadə edilmişdir. Sadəcə olaraq, musiqi alətləri kontekstində. “Sazın köklənməsi” və “kökdən düşməsi”, yaxud müəyyən bir musiqi havası üstündə köklənmək. Milli poeziyamızda bu anlayış insanın ruhi-psixik durumu, müəyyən bir əhval, ovqat üzərində köklənmə kimi də, yəni daha geniş mənada istifadə olunmuşdur.

Zəlimxan Yaqub sadəcə sazını kökləmir, özü də köklənir.

Öldürür adamı səsin, avazın,

Niyə qəm üstündə köklənib sazın?

Təsadüfi deyildir ki, Elçin Əfəndiyev Zəlimxan Yaqub poeziyasında “poema-dastan” janrının yaranmasını “muğam-opera”, “muğam-simfoniya”, “qəzəl-romans” kimi milli musiqi janrlarının yaranması ilə müqayisə edir, Şərq və Qərbin, ənənə ilə müasirliyin vəhdəti kimi baxır.

Haqqa gedən yol gözəllikdən keçir

Eşqim - Allah işığı.

Z.Yaqub

Şairə ilham verən nədir? Təbiətdə gözəlliyin min bir təzahürü, qaranlıqları yarıb keçən işıq şölələri, yoxsa insanın öz qəlb dünyası, onun gizli guşələrinin qat-qat açılması, ülvi duyğular?

Əvvəla, xarici gözəlliklər insanın iç dünyasındakı gözəlliklərlə çulğalaşır. Haqq-ədalət, gözəllik, xeyir də həm təbiətin, həm cəmiyyətin, həm də mənəvi aləmin əlamətləri olur. Təbiət insaniləşir, insan təbiətin ahəngi ilə kamilləşir.

Lakin başqa bir cavab da vardır. Vergi Allah vergisidir. Bu, qəlb evinin gizli xəzinəsidir, – üzə çıxır. Bir insan qəlbinin xarici təsirlərə həssas münasibəti, reaksiyasıdır. Bu, təsirlənmək, duyğulanmaq və bu təəssüratın qığılcımlarını üfürüb alovlandırmaq, bu alovun istisinə isinmək, işığına işıqlanmaq və öz hərarəti ilə başqalarını da hənirləndirmək, öz işığı ilə başqa qəlbləri də işıqlandırmaq əzmidir.

Lakin əslində mühüm olan bu iki ilham mənbəyinin eyniyyətini dərk etməkdir. Təbiətin özündə və öz təbiətində haqqı bulmaq, haqqın gözəlliyini vəsf etmək, bu gözəlliyin əsiri olmaq, heyrətlənmək!

Platon və Aristotel fəlsəfəyə vaqif olmağın yolunu heyrət hissində axtarırdılar. Gözəllik qarşısında, dünyanın təkrarolunmaz ahəngi qarşısında heyrətlənməyi bacarmayan insan dünyaya fəlsəfi münasibət bəsləyə bilməz, onun hikmətinə qovuşa bilməz. İlahi ruh və dünyanın ahənginin ekvivalentliyindən çıxış etdikdə haqqında söhbət açılan heyrət və sevgi duyğularının da əslində eyni bir mənanı ifadə etdiyi aşkar olur.

Amma dünyanı sadəcə seyr etmək və heyrətlənmək hələ azdır.

Zəlimxan Yaqub Azərbaycan poeziyasında heyrət duyğusunun qeyrət duyğusu ilə birləşərək yeni mahiyyət və yeni üslub yaratdığını çox gözəl tərənnüm edir:

Heyrət ilə qeyrəti yoğurdular, yapdılar,

Və ölümlü dünyada bir ölməzlik tapdılar!..

Həqiqi biliklərin sadəcə hissi aləmin qavranılması nəticəsində deyil, həm də və daha yüksək səviyyədə ilham, vəcd və vəhy məqamlarında könül qapılarının açılması və insanın kosmik şüurla əlaqəyə girməsi sayəsində əldə edilməsi qənaəti sufizmin istinad etdiyi əsas prinsiplərdən biridir. Təsəvvüf fəlsəfəsinin bütün nümayəndələri həqiqətə çatmaq üçün hissi dünyanın bilgilərindən və qayğılarından azad olaraq qəlbin hökmünə, insanın öz təbiətinə və təbiətin insani, ruhani siqlətinə istinad edirlər.

“Təbiət Allahın şah əsəridi!”, – deyir Zəlimxan. Burada biz neçə yüz illər ərzində poetik fikirdə kök atmış “İnsan yer üzünün əşrəfidir” fikirinə sanki bir alternativlə rastlaşırıq. İnsanı önə çəkərkən təbiəti unutmaq, arxa plana keçirmək islami düşüncə tarixində ən zəif məqamlardan biridir. Məhz buna görə də Z.Yaqubun bu misrada ifadə etdiyi böyük bir həqiqət təkcə poetik təfəkkürə deyil, islam fəlsəfəsinə də Məhəmməd İqbalın bərpa etdiyi daha düzgün metodoloji təməl üzərində baxılması zərurətinə tən gəlir. Bu başqa məsələ ki, sirli-sehrli təbiət kitabını da ancaq insan oxuya bilər. Təbiət insan ruhunun hənirtisi ilə canlanır və öz bətnindəki sirləri bilavasitə (yəni hansı isə hiss orqanları vasitəsi ilə deyil, insan ruhu ilə birbaşa əlaqədə) bəyan edir.

Bəli, təbiət mükəmməl əsərdir. İnsanın kamilləşməsi və bütövləşməsi yolu da təbiətin mənimsənilməsindən keçir.

Zəlimxan da söz yolunda şam ola,

Hər kəlməsi sevgi dolu cam ola,

Təbiətin özü kimi tam ola,

Əsillənə, nəsillənə, soylana.

İnsan ilə təbiət fərqli görünsə də, insanın ruhu ilə təbiətin ruhu eyni qəbildəndir. Universal kosmik ruh isə müxtəlif fəlsəfi təlimlərdə və dinlərdə müxtəlif terminlərlə ifadə olunmasına baxmayaraq, mahiyyət eynidir. İslam fəlsəfəsində və sufizmdə buna ilahi ruh deyilir. İnsanın da ali məqsədi cismani bağlardan qoparaq öz ruhani təbiətinə sığınmaq, fəna mərtəbəsindəki vəhdətlə bəqa mərtəbəsindəki vəhdəti birləşdirmək, ilahi ruha qovuşmaqdır.

Bu məqama çatmağın da iki yolu var. Birincisi, pillə-pillə yüksələrək görünən dünyanın dərkindən adi gözlə görünməyən mətləblərin dərkinə doğru çətin bir yol keçmək. İkincisi, Allah vergisi! Ustad ozanlardan dərs alıb aşıqlıqdan aşiqliyə yüksəlmək və buta verilməklə “haqq aşığı” olmaq.

Zəlimxan Yaquba yuxusunda buta verilibmi, verilməyibmi, – deyə bilmərəm. Amma onun yaradıcılığı, bir tərəfdən, “haqq aşığı” institutu ilə sovet aşıq məktəbinin, digər tərəfdən də, folklorla klassik Azərbaycan poeziyasının sanki bir sintezidir. Hərçənd bir sıra əsərlərinin dini-fəlsəfi, yaxud siyasi-fəlsəfi yönü və mündəricəsi var, bütövlükdə baxanda Zəlimxan Yaqub daha çox saz və folklor üzərində köklənib.

Babamız Füzuli “Məndə Məcnundan füzun aşiqlik istedadı var...”, – deyirdi. Bu istedadı klassik şeir ənənələrindən sosial-mədəni genetika yolu ilə əxz edən Z.Yaqub onu daha yaxın keçmişdən gələn və həm də bioloji və psixoloji genetika səviyyəsində bilavasitə mənimsədiyi, uşaqlıqdan oduna isindiyi, havasına “havalandığı” ozan-aşıq məktəbindən gələn “aşiqlik istedadı” ilə birləşdirdi. Əslində, biz bunların yerini dəyişik dedik; Zəlimxan üçün aşıq havası təməldir, klassik poeziyadan mənimsədikləri isə daha çox dərəcədə üst qatların inşasında istifadə olunur. Amma poeziyanın arxitektonikası var və alt qatla üst qat bəzən yerini dəyişə bilərmiş deyə, biz də yazdığımıza düzəliş vermirik.

Beləliklə, Zəlimxan Yaqub eşqin daha geniş interpretasiyasına meydan açan sintetik bir yaradıcılıq yolu keçmişdir.

Sevgi sözü əqidədi, inamdı,

Sevən kəslər peyğəmbərdi, imamdı.

“Altmışıma ”Peyğəmbər"lə gəlmişəm"

Zəlimxan Yaqubun “Peyğəmbər” yazmaq arzusu çoxdan var idi. Bu arzunu dost-tanışla bölüşməzdən hələ neçə illər öncə qəlbində gəzdirirdi. Amma heç şübhəsiz, bu arzu və qərarın özünə ayan olduğu vaxtdan da çox-çox əvvəl bu yaradıcılıq əzmini qazanmaq üçün o, daxilən hazırlanırdı. İçindəki “Haqq aşiqliyi”ndən pay gec-tez onu bu qərara sövq edəcəkdi. Amma Zəlimxan Yaqub “Peyğəmbər” yazmaq sinninə asanlıqla gəlib çatmadı.

Zəlimxan Yaqub artıq çoxdan şeirlərdən dastanlara, poemalara keçmiş, böyük hadisələri tərənnüm etmək üçün epik janrın imkanlarından bəhrələnmiş, neçə-neçə mürəkkəb süjetləri nəzmə çəkmişdi. Dastan qoşan ustad aşıqların həyatını dastanlara salmış, milli poeziyamızın salnaməsini yaratmaq istiqamətində ciddi addımlar atmışdı. Son illərdə isə şair ictimai-siyasi həyatın mürəkkəb labirintlərinə daxil olmuş, fərdi təəssürat və şəxsi həyat miqyasından milli və ümumbəşəri miqyasa keçərək, bir tərəfdən, milli problemlərimizi, xalqımızın düçar olduğu faciələri bütün ağrı-acısı ilə qələmə almış, digər tərəfdən, ictimai-iqtisadi quruculuq sahələrində əldə olunan uğurları, həyatımızın parlaq səhifələrini özünəməxsus ustalıqla tərənnüm etmişdir.

Ulu öndər Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyətini təcəssüm etdirən “Əbədiyyət dastanı” yüksək poetik pafosun unikal nümunələrindən biri sayıla bilər. Şübhəsiz ki, belə möhtəşəm sənət abidəsinin yaradılması təkcə bədii təxəyyülün və şeriyyətin gücü ilə ərsəyə gələ bilməzdi. Şair sanki bu gələcək missiyasını nəzərə alaraq, özü də ictimai-siyasi həyatın iştirakçısına çevrilmiş, həm də sadəcə millət vəkilinin fəaliyyət dairəsi ilə kifayətlənməyərək, bir çox səfərlərdə və görüşlərdə Prezidenti müşayiət etmiş, böyük tarixi hadisələrin bilavasitə şahidi olmuşdu. Maraqlıdır ki, bu, təkcə Zəlimxan Yaqubun iradəsi ilə baş tuta bilməzdi. Ulu öndər sanki özü müasir tariximizin dastanlaşmasına imkan və şərait hazırlayırdı. Şair qəlbi də ona verilən bu şansı sezməyə bilməzdi:

Varlığıma qiymət verdin,

sözlərimə zinət verdin:

“Məkkədən bir xoş xəbər var,

Zəlimxanı tapın!” dedin.

“Çin səddinə bir səfər var,

Zəlimxanı tapın!” dedin.

Öz əlinlə sən adımı

başdan yazdın, başa yazdın...

Böyük şəxsiyyətin həyat yolunu qələmə almaq şairin özünü də böyüdür və bu dünyaya daha geniş bir diapazonda baxmaq vərdişi yaradır. Bax, Zəlimxan “Peyğəmbər”in yazılmasına qədər belə bir möhtəşəm yaradıcılıq yolu keçib gəlmişdi. Amma bununla bərabər, öz vətənində baş verən və şahidi olduğu hadisələri, müasiri olduğu bir şəxsiyyətin həyat və fəaliyyətini işıqlandırmaq bir şeydir, uzaq tarixi keçmişin aurasını bərpa etmək, yeni bir dünya dininin yaradılış prosesini izləmək, müqəddəslik duyğusunun sirli-sehrli məqamlarını tərənnüm etmək başqa şeydir.

“Peyğəmbər”i yazmaq üçün bir şair kimi püxtələşmək hələ az idi. Həcc ziyarəti ilə mənən təmizlənmək, təzələnmək də yetərli deyildi. Mənəvi kamillik və ustad şairlik məqamından ziyadə, bu mövzu, necə deyərlər, ixtisaslaşmış bilik də tələb edirdi. Və şair Zəlimxan “Peyğəmbər” yazmaq üçün dizini yerə qoyub bir neçə il ilahiyyat və din tarixi üzrə qalın-qalın kitablar oxumalı oldu. Hekayətlər, rəvayətlər, hədislər az-çox dərəcədə ona doğma janrda idisə də, dini-elmi kitabların mənimsənilməsi əlavə səy tələb edirdi. Zəlimxan Yaqub buna da qatlaşdı.

Düzdür, bütün bu zəhmətlər, intellektual səylər, əzm və iradə şairin bu mövzuya necə böyük məsuliyyət və həssaslıqla yanaşdığını göstərir. Amma bir şey də var ki, ilhamla intellektin, bədahətlə zəhmətin bu sintezi ənənəvi Zəlimxan Yaqubdan xeyli fərqli görünür. Ona görə də bu əsəri ancaq poetik baxımdan dəyərləndirmək düzgün olmazdı. Əsər islam tarixi və ümumiyyətlə islamşünaslıq baxımından da dəyərlidir. Bu artıq Zəlimxan Yaqubun bir şair olmaqdan daha çox, bir din maarifçisi kimi böyük xidmətidir.

Əsərin yazılması ərəfəsində şair mənimlə söhbətlərində Cavidin və Cübranın “Peyğəmbər”ləri haqqında da söhbət açırdı. Görünür, mövzuya köklənmək və gələcək müqayisələrə öncədən hazır olmaq üçün bunlar da lazım idi. Lakin Zəlimxan Yaqubun “Peyğəmbəri” həm janr və forma, həm də məzmun baxımından xeyli fərqlidir.

Poema nəzmlə yazılmış bir islam tarixi olmaqla yanaşı, çoxlu sayda lirik ricətlərlə müşayiət olunur ki, ənənəvi şair Zəlimxan da əsasən bu ricətlərdə özünü büruzə verir. Mövzunun özü şairə ən yüksək notlarda yazmağa, ən ali hissləri tərənnüm etməyə, ilahi sevgi və müqəddəslik duyğusundan bəhs etməyə meydan açır. Pafos üçün də meydan genişdir. Amma ən maraqlısı dini kontekstdə yeni ideyalarla zənginləşən Zəlimxan Yaqub məhz bunun sayəsində bir neçə gözəl fəlsəfi lirika nümunələri yarada bilir.

O, “Peyğəmbər”də nur, nurlanma ideyasına ənənəvi dini münasibəti böyük məharətlə poetik müstəviyə keçirir. Zəlimxan Yaqub işığın məhz qaranlığın bətnindən doğula bilməsi imkanını önə çəkir və bununla qaranlığın dialektikasını ifadə edir.

Dünyanın ən parlaq,

gur işıqları

Çox vaxt zülmətlərin

içindən çıxır.

İçinizdəki zülmət ilahi qüdrət, nurlanma, poetik ilham sayəsində hər an işıqlana bilər və onun heç də bir boşluq olmadığı, nə qədər böyük bir yük daşıdığı üzə çıxar.

Məlum olduğu kimi Jan Pol Sartrın şah əsəri “Varlıq və heçlik” adlanır. Filosof “heçliyin” fəlsəfi mahiyyətini açmaq üçün altı yüz səhifəlik bir kitab yazmışdır. Biz heç də bunu demək istəmirik ki, Zəlimxan Yaqub bu böyük mətləbləri elə bir bənddə ifadə edə bilmişdir. Amma bu bir bənddəki ideya həqiqətən də varlıq və heçlik arasındakı münasibəti çox gözəl ifadə edir.

Zəlimxan Yaqub yəqin ki, M.Haydeggerin şah əsəri olan “Varlıq və zaman” kitabını da oxumamışdır. Amma yenə də cəmi bir bənddə bu məsələnin mahiyyətinə nüfuz edə bilir:

Zamanın bətnində,

vaxtın canında

Bir işıq, bir ziya

hazırlanırdı.

Doğrudan da, hər şeyin heçdən və ya qaranlıqdan yaranması fikrini zaman axarında bir proses kimi dəyərləndirəndə, indi məhz keçmişin davamı kimi götürüləndə varlıq həm də zamanın dərinliklərindən çıxırmış kimi görünür.

Nə Şərq, nə də Qərb poeziyasında heç kim varlığı, yaxud onun işraqilik təlimində ekvivalenti olan işığı zaman kontekstində tərənnüm etməmişdir. Daha doğrusu, mənə belə bir nümunə məlum deyil.

Şərq poeziyasında ənənəvi olaraq işıq-qaranlıq antinomiyasından istifadə olunur. Didaktik kontekstdə işıq - xeyrin, qaranlıq - şərin timsalı kimi götürülür. Bəzən hətta şərdən də betər mənada: “Gecənin xeyrindən sabahın şəri yaxşıdır”. Şər–qaranlığa qarşı Qərb klassik poeziyasında da məhz nur dayanır. Məsələn, Şekspir 125-ci sonetində yazır:

Ey iblis, şərini artırma nahaq,

Zülmət çoxaldıqca, nurlanar çıraq.

Bu məsələnin daha təfərrüatlı araşdırılmasını biz poeziyanın fəlsəfəsi ilə məşğul olan tədqiqatçıların ixtiyarına buraxırıq. Amma bir şey qəti şəkildə aydındır ki, Zəlimxan Yaqubun hərdən-bir belə dərin mətləblərə baş vurması ancaq onun dini-fəlsəfi mövzuda köklənməsi sayəsində mümkün olmuşdur. Çünki bu cür nümunələrə yalnız “Peyğəmbər”də rast gəlmək mümkündür.

Digər tərəfdən, şair dünyanın yaradılma səbəbi, eşqin kosmoqonik missiyası və universal təbiəti haqqında klassik Şərq poeziyasında qərarlaşmış fəlsəfi mündəricəni gözəl mənimsəməklə bərabər, bu ənənəvi mövzuya yeni bədii çalarlar gətirir.

Qurani Kərimin məlum ayəsində Peyğəmbərin missiyası haqqında Allah-Təalanın kəlamı şairin dilində belə səslənir:

Allah sevgisiylə daşan qaynayan,

Bir bəşər ürəyi gərəkdir mənə.

Bəs bu bəşər övladının missiyası nədən ibarətdir?

Sevginin üstündə qurub həyatı,

Nur ilə doldurub bu kainatı,

Ürəkdə Haqq odu qalamaq üçün,

Sevgini sevgiyə calamaq üçün...

Bununla da Zəlimxan Yaqub din fəlsəfəsinə gedən yola qatılmış olur. Düzdür, Zəlimxan sevgiyə münasibətini dəyişmək və onu başqa rakursda səciyyələndirmək üçün uzaq Çinə gedib çıxmalı olur. Amma bu ancaq başlanğıc idi:

Mən indi başa düşdüm,

Niyə Füzuli babam

Sevgiyə din deyirmiş!

Dinə münasibətdə başqa vəznə və başqa havaya keçə bilmək üçün isə şair təkcə Məkkə ziyarətinə getməklə kifayətlənmir, Yəsəvi, Mövlana və Yunus dünyalarına da baş çəkməli olur və təsəvvüfün lap astanasında gəlib dayanır.

Təsəvvüf və ozanlıq

Desək ki, Zəlimxan Yaqub təsəvvüf fəlsəfəsinin dərinliklərinə gedir və bu sahədə nə isə yeni fikirlər söyləyir, əlbəttə, yanlış olardı. Amma önəmli olan budur ki, təsəvvüfün ruhu Zəlimxana yad deyil, hətta bir sıra məqamlarda onun dedikləri təsəvvüf notlarında köklənmişdir. Böyük sufi şairi Yunis İmrəni o dərəcədə sevən və ona bütöv bir dastan qoşan Zəlimxan Yaqub sufizmə biganə qala bilməzdi. Özünün təbiri ilə desək, sazdan doğulan şair zaman keçdikcə qopuzlanmış, tarımlanmış, sənətin ilham pərisi ilə izdivac qurmuş, meydən bihuş olmuş, neydən vəcdə gəlmişdir.

Doğrudan danışan, düzdən oxuyan,

Ən nurlu kəlmədən, sözdən oxuyan,

Odur ürəyimi gözdən oxuyan,

Gizli nöqtələrdən agahım mənim.

Mövlana kimi, Yunus İmrə kimi, Nəsimi kimi böyük sufi şairlərindən sonra təsəvvüf meydanında at oynatmaq naşılıq olardı. Zəlimxanın ustalığı ondadır ki, o, ədəbi-bədii irsə bağlılıqla yanaşı, hansı isə bir poetik yolu genişləndirməklə məşğul olmayıb, öz zamanının və öz mühitinin səviyyəsindən, düşüncə tərzindən və hətta ruhundan çıxış edir. Mövlananı hikmət müstəvisində inkişaf etdirmək xülyasına düşməkdənsə, eyni ideya xəttinin zəmanə çalarlarını arayıb tapmaq daha çox yerinə düşür. Zəlimxan bu mənada keçmişimizdən miras qalan ideya xəzinəsi ilə bugünkü ictimai şüur gerçəkliyi arasında bir körpü rolunu oynayır. Ola bilsin ki, çoxları üçün Zəlimxanı oxumadan Yunus İmrəni anlamaq çətin olar. Məsələ burasındadır ki, Yunus İmrə dil baxımından bizim üçün aydın olduğu qədər də, məna baxımından anlaşılmazdır. Bugünkü ictimai şüur səviyyəsində anlaşılmazdır; çünki tarixin təkəri tərsinə fırlanmış, ictimai-iqtisadi yürüşlərdə fikir əmanətləri geridə buraxılmışdır. Körpülərə həqiqətən ehtiyac var. Həm də bunu etmək üçün heç olmasa forma baxımından Yunus İmrəyə tən gəlmək, onun qədər aydan arı, sudan duru, saf və təmiz bir dildə yazmaq gərək idisə, bu işi Zəlimxandan daha yaxşı kim görə bilərdi?!

Zəlimxan böyük bir xəzinənin üstündə oturmuşdur. O, məhz dilimizdə yatan xəzinənin xiridarıdır. Hansı isə ideyanı, cərəyanı, təriqəti bilavasitə mənimsəmək və ifadə etmək bir şeydir (bu, filosofların işidir), dilin yaddaşında yatan fəlsəfəni üzə çıxarmaq başqa şeydir.

Sanki təbiətin özü də şair Zəlimxanı əzizləmiş, bəsləmiş, onu “çiçəkdə şeh”, “çəməndə meh” etmişdir:

Uçuş yeri üfüqlərdi,

bəzədiyi şəfəqlərdi,

Bir nəğmədi, bir əsərdi,

hər çırpınan anda ruhum.

“Könlü bu dünyanın gülüşündə gül açan” şair təbiətin ahəng dünyasından, harmoniyadan qida alır, ruhlanır və insan ruhunu təbiətin stixiyası ilə sinxronlaşdırır.

Çiçəklərin ətrindədi,

sevənlərin xətrindədi,

Şeirimin hər sətrindədi,

xalis baldı şanda ruhum.

Cübran Xəlil Cübran yazır: “Mən şairəm, mən həyatın nəsrlə yazdığını şeirlərimlə vəsf edirəm və həyatın şeirə düzdüklərini nəsrlə qələmə alıram”. Zəlimxan Yaqub təbiətin kitabını da şeirlə oxuyur və şeirlə yazır. Çünki Zəlimxan şeirdən fərqli bir dil bilmir. O, təbiətin, ictimai və mənəvi həyatın ancaq nizamlı tərəfini görür və onu birbaşa nəzmlə oxuyur. Hətta eybəcərliyi də, faciəni də eklektik, qarmaqarışıq bir şey kimi deyil, tərsinə düzülmüş bir nizam kimi, şeirin antitezi kimi görür və onun nitqində bunlar hamısı poetik dildə səslənir. Zəlimxan hətta həyatın qəm-kədər üzünü də, dərd-sərini də elə gözəl poetik dildə ifadə edir ki, oxucu gerçəyin çirkabını unudub, təsvirin gözəlliyindən vəcdə gəlir:

Yenə gözündə yaş, qəlbində kədər

Gəlişin hədərmiş, gedişin hədər.

Sənin ki dərdin var bir Təbriz qədər

Niyə yaşayırsan, öl, ay Zəlimxan!

Ümumiyyətlə, dərd mövzusu şairin yaradıcılığında aparıcı mövzulardan biridir. Və bu da təsadüfi deyil. 20 Yanvarı, Xocalı faciəsi, Qarabağ problemi, Borçalı, Göyçə, Dərbənd nisgili, bu qədər qaçqınları, köçkünləri ola-ola şair necə də dərddən yazmasın, yaxud dərdin bədii obrazını yaratmasın?

Zaman-zaman necə çəkib bu dərdi,

Danışdıqca köz-köz olub közərdi.

Bir tərəfdən gəlsə idi dözərdi,

Ağrı-azar dörd bir yandan çıxırdı.

Şair poeziyada minillik tarixçəsi olan dərd obrazı ilə bağlı yeni tapıntıları əhatə edən sonrakı bənddə belə deyir:

Qoca aşıq bir dumanlı dağıydı,

Bu da bir cür dövranıydı, çağıydı,

Bəxti qara, üstü-başı ağıydı,

Dərd üyüdüb dəyirmandan çıxırdı.

Bəli, Zəlimxan dərddən yazır. Dərdin də öz şeriyyəti, öz ahəngi var. Dərddən də ancaq onun ahəngini düzgün duymaqla çıxmaq olar.

Bəli, əsas məsələ ahəngi duymaq, insan, cəmiyyət və təbiətin vəhdətindən çıxış etməkdir. Şairin qəlbi dünyanın ahəngi ilə eyni ritmdə vurur. Əsas məsələ şeirə, musiqiyə, ülvi duyğulara, haqqa-həqiqətə və gözəlliyə köklənməkdir.

Səlahəddin XƏLİLOV,

AMEA-nın müxbir üzvü

Xalq qəzeti.- 2010.- 21 yanvar.- S. 7.