Yeni kitablar. Muğam aləminin əlvan rəngləri

Dünənə qədər Ruzə İbişovanı məlahətli səsi olan təvazökar bir xanəndə kimi tanıyırdım. Haqqında yazdığım "Dağlar vüqarlanır sən oxuyanda" adlı oçerkimdə də sənətçinin özünəməxsus ifa məziyyətlərini göstərməyə çalışmışdım. Yenicə çapdan çıxmış "Əbədiyyət notları" kitabını oxuyandan sonra isə mən Ruzə xanımın həm də sənətşünas, pedaqoq və qələm sahibi olduğuna inandım.

Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin muğam sənəti kafedrasının müəllimi, xanəndə Ruzə İbişova bu kitabında oxucuya muğamın ecazkar aləmi və ölməz sənətləri ilə musiqi tariximizi zinətləndirmiş korifeylər barəsində maraqlı yazılar təqdim edib. Məzmunundan müəllifin təkcə nəzəri tədqiqat bacarığı deyil, həm də həyatını həsr etdiyi qayım-qədim ifaçılıq sənətinə peşəkar münasibəti aydın görünən rəngarəng məqalələr toplusu elə ilk tanışlıqdan adamı muğamlarımızın sehirli dünyasına qovuşdurur.

Sonsuz qürur hissi ilə qeyd etmək olar ki, musiqi mədəniyyətimizin muğam qolu hazırda dövlət rəhbərliyinin əməli qayğısı sayəsində günbəgün pərvəriş tapmaqda və ətrafına çoxlu pərəstişkar toplamaqdadır. Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, YUNESKO və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, millət vəkili Mehriban xanım Əliyevanın bu ulu sənətin təbliğində rolu əvəzsizdir. Muğamın ən mötəbər beynəlxalq mədəniyyət təsisatının "xüsusi mühafizə edilən irs" siyahısına salınması bu sahədə sistem halında gerçəkləşən layihələrin, həyata keçirilən ardıcıl tədbirlərin fərəhli nəticəsidir. Azərbaycanın birinci xanımı haqlı olaraq muğamı bizi əhatə edən təbiətə bənzətmişdir: "Təbiət hər zaman təkrarsız canlandığı kimi, muğam sənəti də heç bir sərhədlərə sığışmayan, azad, özü-özündən bəhrələnən bir sənətdir".

İndi ölkəmizdə qeyri-adi bir muğam bumu yaşanır və muğama kor-koranə məhəbbət aşılanmaması baxımından çeşidli festival, müsabiqə və simpoziumların keçirilməsi, konsertlərin təşkili ilə bərabər, maarifləndirici ədəbiyyatın, o cümlədən də "Əbədiyyət notları" kimi kitabların nəşri mühüm önəm daşıyır. Çünki muğam elə bir incidir ki, öyrəndikcə, qavradıqca, sirrinə-sehrinə bələndikcə onu daha çox sevirsən.

Respublikanın xalq artisti, xanəndə-bəstəkar Əlibaba Məmmədovun rəy verdiyi kitabın məsləhətçiləri xalq artisti, dosent Ağasəlim Abdullayev, sənətşünaslıq namizədi, professor Arif Əsədullayev və Milli konservatoriyanın baş müəllimi, xanəndə Qəzənfər Abbasovdur. İstedadlı şair dostumuz Arif Fərzəli redaktor kimi əsərin üzərində az zəhmət çəkməyib. Əlbəttə, əsas hünər yenə də müəllifin özünə aiddir. Sənəti dərindən bilməsi, sadə və səlis dildə izahlar verməsi, adına muğam dediyimiz "Leylayi-vətən"lə görüşlərimizə siqd-ürəkdən bələdçilik etməsi onun uğurudur.

Öndə dahi Üzeyir Hacıbəylinin, Mirzə İbrahimovun, Bülbülün, Fikrət Əmirovun, Bəxtiyar Vahabzadənin muğam haqqında dediklərini xatırladan müəllif sonra özünün orijinal fəlsəfi düşüncələrini irəli sürür. Onun buna mənəvi haqqı o mənada çatır ki, Ruzə İbişova İslam Rzayev, Nəriman Əliyev kimi böyük sənətkarlardan dərs alıb, öyrənib.

Musiqimizin təməl daşı olan muğam dünyasına bu zövq dolu səfərdə "Rast"ın, "Şur"un, "Segah"ın, "Çahargah"ın, "Şüştər"in, "Bayatı-Şiraz"ın özəllikləri ilə bir daha yaxından tanış oluruq. Görürük ki, hər muğamın varlığında hansı milli ovqat dayanıb. Məsələn, bədii-ruhi təsir baxımından "Rast"ın dinləyicidə mərdlik, gümrahlıq hissi, "Şur"un şən, lirik əhval, "Segah"ın məhəbbət, "Şüştər"in kədər, "Çahargah"ın həyəcan və ehtiras, "Bayatı-Şiraz"ın qəmginlik, "Humayun"un daha dərin bəşəri kədər hissi oyatmasına yəqinlik möhkəmlənir. Yox, bu, heç də ehkam deyil. Şübhəsiz, hər kəs muğamı dinlədikcə bir cür mənalandıra bilər. Amma alınan bütün zövqlərin, təəssüratların arasından mütləq bir ümumi işıq boylanır ki, o da ömrümüzə, taleyimizə yazılmış saysız-hesabsız kəşməkəşlərin fövqündə dayanan ulu muğam sənətimizin həmişəyaşarlığıdır.

Fəsillərin birində muğamatımızı "Şur" dəstgahı fonunda incələyən Ruzə İbişova yazır ki, bu, xanəndələr arasında geniş yayılmış muğamdır. Bəxtiyar Vahabzadə "Şur"u "heyrətdən ağıl mülkünə bir pəncərə" adlandırıb. Ötənlərdə ifa olunan "Şur"un təqribən 30 şöbə və guşəsi olduğu halda, hazırda onun haradasa 12 şöbə və guşəsinə müraciət edilir. Müəllif bunu onunla izah edir ki, müasir Azərbaycan muğamlarında həcmin yığcamlaşması lakonizmlə, musiqi prosesinin daha da fəallaşması ilə əlaqədardır. Dəyişikliyə uğramasına baxmayaraq, muğam yenə də Azərbaycan musiqisinin ən iri və əsas janrı olaraq qalır.

Muğamın formaları içərisində dəstgah başlıca yer tutur. Dəstgah dəraməd və bərdaştdan, mayə, şöbə, guşə, eləcə də şöbələrarası ifa olunan təsnif və rənglərdən ibarətdir. Dinamikası, qabarma və çəkilmələri, sevinc və kədəri ilə "Şur" dəstgahı bitkin bir insan ömrünə bənzəyir. "Bərdaşt" onun ön sözü, girişidir. "Mayeyi-Şur" açarı, bünövrəsi, məğzi, iliyidir. Dəstgahın aramla oxunan, zərif, lirik çalarlı cövhəri sayıılır. "Şur-Şahnaz" dəstgahın mərkəzinə doğru geniş addımdır. Müəllif yazır ki, zil səsi olan xanəndələr onun bir-iki cümləsindən sonra "Zil-Şahnaz", hətta "Şəddi-Şahnaz" da oxuyurlar. Bundan sonra dinamika artır. "Şur"un mərkəzi şöbələrindən olan "Bayatı-Türk" ab-havanı bir qədər dəyişir. Bu zaman xanəndənin imkanlarından asılı olaraq "Bayatı-Qacar" və "Digah"dan bir hissə, əsasən də "Zəminxarə" oxunur. Əlaqələndirici şöbə adlanan "Şikəsteyi-Fars"məzmunca bütün dəstgahlarda eyni olur.

Ondan sonra gələn "Əşiran" kulminasiyaya aparan "Səmayi-Şəms"ə keçid üçündür. Növbəti zil guşələr "Hicaz" və "Sarənc"dir. Dəstgahın zirvəsi sayılan "Hicaz"ı hər xanəndə oxuya bilmir, çünki məhz bu guşədə muğamın gərginliyi son həddə çatır. Yalnız Seyid və Xan Şuşinskilər, Arif Babayev kimi ustad sənətkarlar bunun öhdəsindən məharətlə gəliblər. Dəstgahın eniş-yoxuşları, körpüləri, ayaqvermələri barədə izahlar muğamın fəlsəfəsinə aydınlıq gətirir.

Beləcə, əsrarəngiz mədəniyyət abidəmizin mahiyyətinə vardıqca daxilən zənginləşirsən, bütövləşirsən. Zamanın gərdişini daha dərindən anlayıb insan ömrünün mənasını duyur, durulur, saflaşırsan. Muğam insanı kamilləşdirən məktəbdir. Ruzə İbişova kitabında öz imkanı daxilində bu mətləbləri açmağa çalışıb.

"Əbədiyyət notları" kitabında muğamın tarixi köklərini araşdırma cəhdi, onun müxtəlif mərhələlərinin təsviri, 19-cu əsrin ortalarından yaranan Şuşa, Şirvan, Bakı musiqi məıclisləri, muğamatın tərəqqisinə ömrünü-gününü sərf etmiş, sənətdə öz möhürünü vurmuş ustad xanəndələrin həyatı barədə hekayətlər maraq doğurur.

Kitabın "Unudulmaz sələflər" bölümü yaddaşlardan gələn səslərə- Segah İslam, Pəsxan Cəlil, Məşədi Məmməd Fərzəliyev, Məşədi Cəmil Əmirov, Cabbar Qaryağdıoğlu, Keçəçi oğlu Məhəmməd, Hüseynqulu Sarabski, Xan Şuşinski kimi dahilərə həsr olunub. Bütün bunlar barədə yazılanları oxuduqca qürur keçirir və yadıma salıram ki, Sergey Yesenin Cabbar Qaryağdıoğlunun ifasında muğam dinləyərək onun səsinə necə heyran qalıb. Azərbaycan xanəndəsinə şeir həsr edən rus şairi onu Şərq musiqisinin peyğəmbəri adlandırıb. Biz isə tariximizə şərəf gətirən belə böyük şəxsiyyətlərimizi hələ də yetərincə tanıya bilməmişik.

...Paytaxtımızda "Muğam aləmi" 2-ci Beynəlxalq muğam festivalının və elmi simpoziumun keçirildiyi, 3-cü Televiziya Muğam Müsabiqəsinin davam etdiyi günlərdə "Əbədiyyət notları" kitabının mənə bağışlanması lap yerinə düşdü. O mənada ki, hər gün kitabdan oxuduqlarımın bir növ əyani şəkildə mavi ekranda təcəssümünü gördüm. Əldə elədiyim əlavə bilgi yükümlə ifaların dərin qatlarına vardım və müsabiqə iştirakçılarının qabiliyyətlərini özümə görə qiymətləndirə bildim. Bir daha əmin oldum ki, dünyagörüşümüzün artması, biliyimizin zənginləşməsi üçün inteqrasiya, qloballaşma gərəklidir. Amma böyük cazmen Vaqif Mustafazadənin təbirincə desək, hər öyrənmənin mayasında hökmən iç dünyamız, o cümlədən muğamatımız dayanmalıdır.

Əli NƏCƏFXANLI

Xalq qəzeti.- 2011.- 3 aprel.- S. 7.