"Füyuzat" jurnalistika məktəbi

(əvvəli qəzetin 5 avqust 2011-ci il tarixli sayında)

Ə.Hüseynzadə onu da xüsusi olaraq vurğulayırdı ki, türk dili ərəb və farsın istənilən sözünə deyil, ancaq öz təbiətinə və qaydasına uyğun gələnləri qəbul edir. Qrammatikaya gəldikdə isə o, ərəb və fars dillərinin qrammatikasını (morfologiya və sintaksisini) qəbul etməz. Çünki öz qrammatikası daha sadə və mükəmməldir: "...Türkiyi-cədid ərəb və farsın lüğətinə ehtiyac göstərir. Yoxsa sərf və nəhvi, qəvaidi-lisaniyyəsini qəbul etməz. Çünki, öz qəvaidi-lisaniyyəsi bu dillərin qəvaidi-lisaniyyəsindən fitrətən daha bəsit, daha asan və binaənileyh daha mükəmməldir" (yenə orada). Bu surətlə Əlibəy avropalılar yunan və ölü latın dillərindən, məsələn, "işıq", "səda", "nəvişən" sözlərini götürdükləri kimi, bizim də ərəb və fars dilindən "portov", "səda", "nəvişən" sözlərini götürərək fotoqrafa-pərtovnəvis, fonoqrafa-sədanəvs, telefona-durşeno və s. deməyi təklif edirdi. Çünki, Gəncə, Şirvan, Qarabağ, Bakı, Osmanlı, İran və s. yerlərdə yaşayan türk qövmünün hər birinin şivəsində bir nöqsan (birində söz ehtiyatı kasadlığı, birində qrammatik qaydaların unudulması, bir başqasında ancaq iqtisadi, digərində isə mədəni və ədəbi və s. sahədən başqa digər sahələrə dair inkişafın son dərəcə zəifliyini) görən Ə.Hüseynzadə çıxış yolunu "orta yerdə, vəsətdə durmağa qeyrət etmədə" görürdü. Bu "orta yeri" isə, yuxarıda gördüyümüz kimi, ərəb və fars sözləri ilə doldurulmuş osmanlı şivəsində (türkcəsində) tapırdı.

M.Hadi, H.Cavid və başqaları, o cümlədən "Füyuzat"ın davamçıları olan "Şəlalə", "Yeni Füyuzat" jurnalları Ə.Hüseynzadənin bu mövqeyinə tərəfdar olsalar da, onun dil siyasəti əksəriyyət tərəfindən ("Molla Nəsrəddin" jurnalı, F.Köçərli və b.) kəskin tənqidlə qarşılandığı kimi, özünü doğrultmadı. Ancaq o, Azərbaycan xalqını, ümumən türk və İslam qövmünün həm maddi, iqtisadi və maliyyə cəhətdən, həm də mənəvi, dini və əxlaqi baxımdan paklığını qoruyub daha da qüvvətləndirən, nəticədə azad və xoşbəxt bir millət görmək amalı ilə çalışırdı. "Qəzetəmizin məsləki" məqaləsində bu amalı belə ifadə edirdi: "Həyat" daima sərvəti-milliyyənin təzaüdi vəsaitini göstərməyə çalışacaq. Ticarət, ziraət və sənayeyə dair müzakirata girişəcəkdir. Bunlardan başqa həyati-milliyyəmizin ən birinci şərti əxlaq və adabın qəvaidi-həsənə və məmduhə üzrə olmasıdır. Əxlaq pozuqluğu, sirqət və qətl cinayətləri, kizb və böhtan, bügz və nifaq, həsəd və ilaxir məzmun sifətlərlə müttəsif olan taifa əsla fəlah bulamaz. Bunun üçün "Həyat"ın vəzifələrindən biri də təhzibi-əxlaqi-millətə səy edib Qurani-Məcid və şəriəti-qərrayi-Məhəmmədi iqtizasınca insan nə cür olub və özündən qeyrilərlə nə tövr müaşirət və müamilə etməsi nöqtələrinə diqqət edəcəkdir". (yenə orada. səh. 105-106).

Əlibəy Hüseynzadə məhz bu mövqedən çıxış edərək, "Füyuzat" jurnalının birinci nömrəsində yazdığı proqram xarakterli "Həyat və meyli-füyizat" başlıqlı məqaləsində bildirirdi ki, "Füyuzat" "feyz" sözünün cəmi olub, rifah və bərəkətə, bolluğa, maddi və mənəvi nemətlərin bolluğuna, tərəqqiyat və kəmalatın şəşəəyi-təcəllisinə dəlalət edərsə də, fəqət əsl məfhumu səadət və ələlxüsus səadəti-mənəviyyədir, həqiqi zövq və səfalərdən ibarət bir səadəti-mənəviyyədir.

Həyat isə mənayi-batinəsilə daimi bir meyli-səadət, bir meyli-füyuzatdır!..

Sözümüzə diqqət buyurulsun: "Həyat Füyuzatdır" demiyoruz, "Həyat meyli-füyuzatdır" diyoruz!.. ("Füyuzat" (1906-1907) Transliterariya edəni, çapa hazırlayanı və ön sözün müəllifi Ofelya Bayramlı. Bakı, Çaşıoğlu, 2006, səh. 2).

Göründüyü kimi, müəllif yaşamağın əsas mənasını maddi firavanlıqdan çox mənəvi və ruhi zənginlikdə, saflıqda və ucalıqda, bütün maddi bolluqdan zövqalma qabiliyyətində görür. O, elə bir sehr və əfsun arzulayır ki, millətimizi birdən-birə bütün vicdani və ruhi feyz mərtəbəsinə yüksəltsin. Ancaq bu arzunun reallaşma mümkünsüzlüyünü dərk etməklə yanaşı, inanırdı ki, insanlar tədricən belə bir mərtəbəyə çatacaqlar. Bunun üçün əldə kifayət qədər vəsait və imkan vardır. Ona görə sözünə belə davam edirdi:

"Bu vəsaitlərin başlıcalarından biri söyləyib bildirməkdən, kəlam və vüquf hasil etdirməkdən və bu surətlə fikir və zehni tənvir, ruh və qəlbi təhyic eyləməkdən ibarətdir. Zehn və əql məntiq qüvvətilə tənəvvür, qəlb isə xəyal, ətsvir və ahəng ilə təhəyyüc edər. Birinci təriqi tutan və zəka ilə hasil olan kəlamların məcmuuna ülum və fünun, ikinci təriq ilə gedən və zəkadən ziyadə ilhamat ilə vücudə gələn bədayei-süxənə əşar və ədəbiyyat denir...Bəşəriyyət başlıca tənəvvürati-zehniyyə və təhəyyücati-qəlbiyyə ilə tərəqqi və təkəmmül edib irəliləməkdə və ancaq bu iki təriq ilə naili-füyzat olmadadır. (orada. səh. 2-3).

Bütün bunlar romantizmin prinsipləri idi; insanların zehnini, əqlini, fikir və düşüncəsini elmi biliklərlə, ruhunu, hiss və duyğusunu, qəlb dünyasını ədəbiyyat və sənətin, mədəniyyət və mənəviyyatın gücü, onların ardıcıl təbliğ və təşviqi ilə işıqlandırıb xəyal aləminin ənginliklərinə qaldırmaq, zehnlərdəki bütün xurafat və kəsaləti, cəhalət və süstlüyü, fəaliyyətsizlik və geriliyi aradan qaldırmaq, bu yolla nicata çatmaq, "Füyuzat" bütün bu vəzifələri göz önünə almaqla millətin ruhunu, düşüncə və fikir dünyasını yüksəltmək, onu xoşbəxtlik amalı üstə kökləyib ənginliklərə ucaltmaqdan ibarət idi. O, osmanlı ədəbiyyatından başqa digər türksoylu xalqların ədəbiyyatlarında bu yüksək vəzifələri icra edə bilmək qüdrəti və səviyyəsini görə bilmədiyi üçün yazırdı: "Osmanlı türklərinin ədəbiyyati-cədidələri müstəsna olduğu halda, İranla (Cənubi Azərbaycan nəzərdə tutulur. - A.B.) bərabər şair türklərin əşar və ədəbiyyatları tilsimə giriftar olmuş kibi bir nöqtədə donub qalmışdır." (orada. səh. 3-4). O, şair və ədiblərin güldən, bülbüldən, məktəb və maarifdən yazmalarını qəbul edə bilməyib qarşıya belə bir vəzifə qoyurdu ki: "Ədiblərin, şairlərin borcu bir tərəfdən türkcəmizi fəsahət və bəlağətlə, ahəngi-üslub ilə islah və təzyin, digər tərəfdən ruhumuzu təsvirati-nəfisə və xəyalati-mühəyyicə ilə müaliyyatə sövq etməkdir..." (yenə orada. səh. 4)

Təsadüfi deyil ki, "Füyuzat" əsasən Türkiyə romantik və Avropa maarifçi romantik ədəbiyyatına üstünlük verir, Müdhət Paşa, Ziya Paşa, Çete, Bayron, Şiller və başqaları haqda elmi məqalələr, onların əsərlərindən tərcümələr dərc edirdi. Bu da onun publisistikasına bir elmilik və bəlağət gətirirdi. O, xalqa xidmət amalı ilə fəaliyyət göstərdiyi halda işdə xalqla yaxınlaşa bilməyib, daha uca mərtəbədən, elmi məntiq və ruhi ucalıqla səslənməklə milləti azadlığa və hürriyyətə yüksəldəcəyini zənn edirdi. 1926-cı ildə "Əli bəy Hüseynzadə Azərbaycan ədəbiyyat cəmiyyətinin 5 martda olan təntənəli iclasında söylədiyi və sonra lütfən yazıb cəmiyyətə verdiyi nitqində ("Ədəbi parçalar" jurn.,1926, N.1) ədəbiyyat və sənət məsələlərində özünün qərbə hədsiz aludəçiliyində və yüksək elmi üslubda yazmasında xoş niyyətdə olsa da, səhvən ifrata vardığını etirafla bildirmişdi:

"Ağac əyri idi, əks cəhətinə ikmal lazım idi ki, düzəlsin. Vaqiən ağac düzəldi. Fəqət bir də yüksəlməsi icab edərdi. Xəta edərək, zənn etmiş idim ki, doğrudan doğru yüksək şeylərə müraciət etmək kafidir.

Xeyr! Əvvəla aşağılara enmək lazım idi. Bunu bəndən sonrakılar yapdılar." (Ə.Hüseynzadə. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 2006. səh.299).

Sonra o, sözünə davam edərək bildirirdi ki, hər bir maddi və mənəvi güc kimi ədəbiyyat da torpağa, aşağılara - xalqa tərəf endikcə onun gücü və ucalmaq imkanları, enerjisi artır:

"Ədəbiyyat da böylədir. Xalqa enmədikcə yüksələməz. Əvvəla xalqa, köylüyə, əmələyə vəlhasil böyük kütləyə qədər enməli, sonra bunlarla bərabər yüksəlməyə çalışmalıdır. Böyük ədiblər, böyük alimlər, həkimlər çoxun içindən çıxa bilir, yoxsa tək-tük yüksəlmə burjuanın, aristokrasinin içindən yüksəlməz. Bütün millət ən aşağı təbəqatına qədər heyəti-ümumiyyəsi ilə yüksəlməli ki, içindən ədiblər, şairlər, sənətkarlar, böyük-böyük millət xadimləri çıxsın!.." (orada. səh.299-300)

Ə.Hüseynzadə yenə 1926-cı ildə Bakıda nəşrə başlayan "Şərq qadını" jurnalında dərc etdirdiyi "Şərq qadınlığı və "Şərq qadını" məcmuəsi" məqaləsində jurnalın dilinin sadəliyini, anlaşıqlı olmasını belə təqdir edirdi:

"Dil cəhətinə gəlincə, məcmuə Azərbaycan türklərinin sadə köylü və zəhmətkeş lisanıyla yazıldığı üçün Şərq ölkələrində yaşayan milyonlarca proletar qadınları bu dili anlamaqda müşkülat çəkməzlər. Çünki geniş Türküstan və Türkmənistan şəhərlərində yaşayan kəndlilərin dilinə yaxın olduğu kibi, İran Azərbaycanında öz dili, Krım və Türkiyə - Anadolu dilinə də bir doğma qardaş kibi yaxındır." (yenə orada. səh.,298)

Bütün bu etiraf və qənaətlər uzun illərin axtarış, düşüncə və tarixi gedişatın soyuq məntiqindən irəli gəlirdi. Həmin etiraflara qədər Ə.Hüseynzadə insanların, ümumən bəşəriyyətin nicatını, azadlıq və istiqlaliyyətini cəmiyyət üzvlərinin hər birinin, sinif və silklərin, millət və məzhəblərin bir-birlərinə məhəbbət bəsləmələrində görür və belə bir zamanın gələcəyinə inanırdı. O, "Nicat məhəbbətdədir!.." (orada. səh. 81-84) məqaləsində yazırdı ki, "Məhəbbət insanların haqq yolunda bir-birlərini və hər biri cümləyi sevmələridir. "... Ədl olursa, hürriyyət də olur, hürriyyət olursa məhəbbət və məvəddət də olur." Demək, ölkədə qanunlar ədalətlə icra olunsa, əmin-amanlıq və səadət hökm sürər. Səadət olan yerdə məhəbbət olar. Belə bir cəmiyyətin qurulması isə cəmiyyətdə və ölkədə "zəka səltənətinin" hökm fərma olması ilə, yəni ağıl və vicdanın, elm və ürfanın təntənəsi ilə mümkün ola bilər. Ə.Hüseynzadə bəşəriyyətin əsrlərdən bəri keçdiyi təbii təkamül yoluna nəzər salarkən belə bir dövranın gələcəyinə qəlbən inanırdı. O, "İntiqad ediyoruz, intiqad olunyoruz" ("Füyuzat" (1906-1907) Bakı, 2006, səh.353-359) başlıqlı məqaləsində bildirirdi ki, belə bir cəmiyyətin yaranması üçün bütün həyatı və ətraf aləmi basan mənəvi, əxlaqi, dini, elmi, ictimai, siyasi və s. üfunəti, bu cür üfunət mənbələrini ortadan götürə bilən əsl fədailər lazımdır: "Fədai lazımdır,fədai! Yuxarı sıçrayan murdarlıqlardan qorxmayan fədai! Türk qanlı, müsəlman etiqadlı, firəng fikirli, Avropa qiyafəli fədai!" (orada. səh 354-355).

Əlibəy Hüseynzadə türkləşmək dedikdə türksoylu xalqların özünün zəkalı, çalışqan, cəsur və ədalətli, məğrur və igid, adil və hökmran, mədəni, mənən saf ruhuna tapınmaq, varlığındakı bu keyfiyyətləri oyatmaq və hərəkətə keçmək, islamlaşmaq dedikdə əsrlərdən bəri cürbəcür təhrif və aşınmalara uğradılmış islamın bakirliyini, saflıq və gözəlliyini, elm, tərəqqi və həqiqətə olan təşnə sevgisini bərpa edib bu keyfiyyətlərin cəmiyyət və insan mənəviyyatında hakim olmasını, avropalaşmaq dedikdə isə Avropa xalqlarının fikir, elm, düşüncə və əməl tərzinə vaqif olmağı nəzərdə tuturdu. Bildirirdi ki, biz bu keyfiyyətlərə çatmayıb avropalının fikir və düşüncəsinə yiyələnə bilməsək, onun mədəsində həzm olunmağa məhkumuq.

Bütövlükdə, "Füyuzat" jurnalistika və ədəbi, elmi məktəbi Azərbaycan xalqının ruhunun yüksəldilməsinə, onun yüksək arzu və əməllər dalınca qaçaraq xəyal qanadlarında mübarizə və tərəqqiyə, hürriyyət və ədalətə can atmağına rəvac verə bildi, xalqın əzəmət və vüqarını, dövlətçilik yaddaşını özünə qaytardı. Hazırkı dövlət bayrağımızın rəng rəmzlərinin milli-tarixi rəng yaddaşını bərpa etdi. Sonra estafeti "Dirilik", "Açıq söz", "Azərbaycan" aldı. Onlar "Doğru söz", "Yeni Füyuzat", "Şəlalə" və digər qəzet və jurnalların iştirak etdiyi məktəbin səmərəli cəhətlərini inkişaf etdirib həyata hazırladılar. Bütün bunlar "Həyat"dan başlayıb elə həyatın özündən feyz almaq sənətini öyrədən "Füyuzat" jurnalistika və ədəbi-elmi məktəbinin Azərbaycan ictimai-fikri və dövlətçiliyi tarixində mühüm mövqe tutduğuna əsasdır.

Alxan BAYRAMOĞLU,

filologiya elmləri doktoru,

professor

Xalq qəzeti.- 2011.- 14 avqust.- S. 6.