Zuvandçay paleolit
düşərgəsi
Son vaxtlarda aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış maddi mədəniyyət nümunələri sübut edir ki, Zuvand mağarası dünyada məşhur Azıx paleolit düşərgəsindən sonra Azərbaycanın ərazisində qeydə alınmış ikinci paleolit qədim insan məskənidir. Arxeoloji və paleontoloji materiallar Zuvandçay düşərgəsində ibtidai insanların 100-120 min il əvvəl məskunlaşdığını təsdiqləyir
Axtarışlar, tapıntılar
Azərbaycan bəşəriyyətin beşiyi olan nadir ölkələrdən biridir.
Burada həyat çox
erkən yaranmışdır. Təkcə bu faktı demək kifayətdir ki, Azıx paleolit
düşərgəsindən tapılmış Quruçay mədəniyyətinə aid arxeoloji və paleontoloji nümunələr Azərbaycanın
bütün dünyada
ən qədim ibtidai insan
məskənlərindən biri
olmasını sübut edir.
Azərbaycan arxeoloqlarının uzun
illərdən bəri Lerik rayonu ərazisində apardıqları arxeoloji kəşfiyyat işləri, nəhayət
ki, bu il
Zuvandçay vadisində daş
dövrünə aid qədim insan düşərgəsinin aşkar
edilməsi ilə nəticələndi. Bu barədə daha ətraflı və dəqiq məlumat almaq üçün həmin
ərazidə aparılan arxeoloji kəşfiyyat
işlərinə 25 ildən bəri rəhbərlik edən
görkəmli arxeoloq, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu daş dövrü arxeoloji
şöbəsinin müdiri, tarix elmləri doktoru,
professor Əsədulla Cəfərova
müraciət etdik.
- Əsədulla müəllim, uzun illərdir ki, Lerik rayonu ərazisində arxeoloji kəşfiyyat işi aparan ekspedisiyaya rəhbərlik edirsiniz. Bu ərazidə arxeoloji işlərin aparılmasına maraq nədən yarandı?
- Kiçik bir düzəliş edim:
mən Azərbaycanımızın, demək olar
ki, bütün ərazisində
arxeoloji işlər aparmışam.
1985-ci ildən bəri respublikanın cənub zonasında - Lənkəran,
Astara, Lerik və
Masallı rayonları ərazisində arxeoloji
kəşfiyyat işləri aparan ekspedisiyaya rəhbərlik edirəm. Məlum
olduğu kimi, ölkəmizin
ən səfalı guşələrindən olan
bu ərazi öz təbii
coğrafi şəraitinə görə ibtidai insanların yaşaması üçün çox əlverişlidir.
Bu mənada Lerik rayonunun ərazisi daha münasib və cəlbedicidir. Bura
həmişə tarixçilərin, arxeoloqların diqqət
mərkəzində olmuşdur. Bircə
faktı deyim ki, məşhur
arxeoloq Jak-dö
Morqanın rəhbərlik etdiyi arxeoloji ekspedisiya hələ
1898-1902-ci illərdə Lerik ərazisindəki
kurqanlarda, digər tarixi
abidələrdə arxeoloji-kəşfiyyat işləri
aparmışdır. Onlar buradan
tunc və dəmir dövrlərinə aid tapdıqları maddi-mədəniyyət
nümunələrini Fransaya
aparmışlar. Həmin eksponatlar hazırda Parisin məşhur Sen-jermen muzeyində nümayiş etdirilir.
Sonrakı illərdə yerli arxeoloqlarımız da burada tədqiqat aparmışlar. Qeyd edim ki,
1985-ci ilədək bu
ərazidə aparılan
arxeoloji tədqiqatlar zamanı eneolit, tunc, dəmir, antik dövrlərinə və orta əsrlərə
aid maddi-mədəniyyət qalıqları tapılmışdır.
Lakin burada qədim daş dövrünə
aid insan düşərgələri
qeydə alınmamışdı.
Aparılan arxeoloji kəşfiyyat işləri nəticəsində
Zuvandçay vadisində
mağaralar və qaya sığınacaqları
qeydə alındı. Lerik rayonu
ərazisini İranla sərhəd boyunca Talış silsiləsi, bundan şimalda Peştəsər silsiləsi,
sonra isə Buravar silsiləsi əhatə edir. Talış və Peştəsər silsilələri arasında
Zuvand çökəkliyi
yerləşir. Ən yüksək
zirvələri Kömürgöy
(2492 m) və Qızyurdudur
(2433 m).
Əsasən üçüncü geoloji
dövrdə formalaşmış
Talış dağları
bir növ Kiçik Qafqaz dağlarının davamıdır. Lakin Kiçik
Qafqazdan fərqli olaraq Talış dağlarında vulkanik proseslər daha kəskin olmuş, ona görə də buradakı mağaralar vulkanik yolla əmələ gəlmişdir. Talış dağlarının
yüksək zirvələri
tamamilə çılpaqdır.
Çökəkliklərdə isə əsasən
seyrək meşəliklər,
meşəli çəmənliklər
və dağ meşələri vardır.
Lerik-Zuvand zonasında mağaralar əsasən Zuvandçayın
yatağından 75-100 metr
yüksəklikdə yerləşir. Arxeoloji kəşfiyyat
işləri zamanı
Lerik - Zuvand yolunun 9-cu kilometrliyində
bir neçə mağara aşkar etdik.
Zuvandçay vadisində ən möhtəşəm dağ
zirvələrindən biri
Dəliklidaş zirvəsidir. Bu zirvədə içərisində
torpaq çöküntüsü
olan mağara var. Mağara Lerik - Buzeyir yolunun 9-cu kilometrliyində, Zuvand çayının sol sahilində,
Buzeyir kəndindən
3 kilometr şərqdə
yerləşir. Mağara kəndin
yaxınlığında olduğu
üçün ona Buzeyir mağarası deyilir. Buzeyir kəndi dağın ətəyində, mağara
isə Talış dağlarının zirvəsində,
dəniz səviyyəsindən
1650 metr, çayın
inidiki yatağından
isə 200 metr yüksəklikdə yerləşir.
1985-ci ilin yayında
Buzeyir mağarasında
kəşfiyyat qazıntısı
apardıq və düşərgənin çöküntülərində
5 təbəqə qeydə
alındı. Mağarada kəşfiyyat qazıntısı
zamanı poleolit dövrünə aid əmək
alətləri və ovlanmış heyvan və quş sümükləri tapıldı.
1990-cı ilin iyul-avqust
aylarında Buzeyir paleolit düşərgəsində
qazıntılar zamanı
mağaranın çöküntülərində
6 təbəqə qeydə
alındı. Mağaranın birinci və ikinci təbəqələrindən
orta əsrlər, tunc və eneolit
dövrlərinə aid gil qab qırıqları,
III və IV təbəqələrindən
daş məmulatı
və ovlanmış heyvan sümükləri tapıldı.
- Bu tapıntılar nədən
soraq verirdi?
- Buzeyir mağarasında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış daş məmulatların texniki və tipoloji xüsusiyyətlərinə əsasən
demək olar ki, onlar mustye
mədəniyyəti dövründə
hazırlanmışdır. Əmək alətləri içərisində
əsas yeri itiuclular və qaşov tipli alətlər tutur. Bu cənub ərazisində
daş dövrünə
aid aşkar etdiyimiz
ilk qədim insan məskənidir. Əgər
o vaxta qədər insanların burada məskunlaşması tarixi
10-15 min il əvvəllərə aid edilirdisə,
yeni tapıntı bu ərazidə ibtidai insanların mustye dövründən, yəni 100 min il bundan əvvəl yaşadıqlarını söyləməyə
əsas verir. Buzeyir düşərgəsindən daş
dövrünə aid maddi
mədəniyyət qalıqlarının
tapılması Azərbaycan
ərazisində paleolit
dövrü insanlarının
daha geniş ərazilərdə yaşadıqlarını
göstərir.
Rəhbərlik etdiyim paleolit arxeoloji ekspedisiyanın ən böyük uğuru bu ilin
iyul-avqust aylarında Zuvandçayın sol sahilində
yerləşən mağarada
ilkin arxeoloji kəşfiyyat işləri
zamanı oldu.
Zuvandçay mağara düşərgəsi
Lerik yolunun 11-ci kilometrliyində, Buzeyir kəndinin yaxınlığında,
Zuvandçayın sol sahilində
yerləşir. Mağara düşərgəsi dəniz səviyyəsindən
1630 metr yüksəklikdə,
çayın indiki yatağından 200 metr hündürlükdədir.
Zuvandçay mağarasında ilkin arxeoloji qazıntı işləri düşərgənin
6-10-cu kvadratlarında aparılmışdır. Qazıntı zamanı düşərgənin
çöküntülərində hələlik 5 arxeoloji təbəqə müəyyən
olunmuşdur. Qazıntılar
aparılan sahədə
düşərgənin ümumi
qalınlığı 1,8
metrə bərabərdir.
Lakin düşərgənin çöl
tərəfinə getdikcə
çöküntünün qalınlığı artır.
Gələcəkdə aparılan arxeoloji
qazıntılar zamanı
daha yeni mədəni təbəqələrin
qeydə alınması
güman edilir.
Zuvandçay mağara düşərgəsinin
I və II təbəqələrində
aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı orta əsrlər, antik, tunc və
eneolit dövrlərinə
aid gil qabların
qırıqları tapılmışdır.
Mağara düşərgəsinin 3-5-ci təbəqələrində aparılan
arxeoloji qazıntılar
zamanı isə daş dövrünə
aid quş və heyvan sümükləri aşkar olunmuşdur.
Zuvandçay paleolit düşərgəsində
aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı çöküntülərdə bir neçə ocaq layları qeydə alınmışdır. Bu, düşərgə sakinlərinin
ocaqdan istifadə etdiklərini söyləməyə
əsas verir.
Arxeoloji qazıntılar zamanı Zuvandçay düşərgəsinin
3-5-ci təbəqələrindən 500-dən
artıq sümük qırıqları tapılmışdır. Düşərgədən
tapılmış sümük
məmulatı çapılıb
doğranmış vəziyyətdədir.
Bu da onların
əksəriyyətinin hansı
heyvan və quş növlərinə
aid olmasını müəyyənləşdirməkdə
çətinlik törədir.
Ancaq sümük məmulatı içərisində
30-dan artıq çənə
və diş qeydə alınmışdır.
Məhz həmin çənə və dişlər əsasında sümük
məmulatının hansı
heyvan və quş növlərinə
aid olmasını müəyyən
emək mümkündür.
Bunlar dağ keçisi, cüyür, keçi, tülkü, quş və müxtəlif gəmiricilərin sümükləridir.
Tapılmış sümük məmulatları
mağara sakinlərinin
ovçuluqla məşğul
olduqlarını göstərir
və bu bölgədə heyvanat aləmini tədqiq etməyə imkan verir.
Zuvandçay mağarasında apardığımız
arxeoloji qazıntılar
zamanı 55 ədəd
daş məmulatı
tapılmışdır. Onların arasında
əmək alətləri,
qəlpələr, istehsal
tullantıları və
çay daşları
vardır. Buradan tapılmış
daş məmulatlarının
texniki və tipoloji xüsusiyyətlərinə
görə onların
mustye mədəniyyəti
dövründə hazırlandıqlarını
söyləmək olar.
- Zuvandçay mağarasından
tapılmış maddi
mədəniyyət nümunələrinin
nə kimi elmi əhəmiyyəti var?
- Çox böyük əhəmiyyəti var. Əvvəla,
Lerik rayonu ərazisində bu vaxta qədər daş dövrünə
aid arxeoloji və paleontoloji materiallar ancaq Buzeyir mağarasında
tapılmışdı. Zuvandçay mağarasından paleolit dövrünə aid maddi mədəniyyət qalıqlarının
tapılması Buzeyir
mağarasında sakin
olan daş dövrü insanlarının
Zuvandçaydan oraya köçməsini söyləməyə
imkan verir. Əgər Buzeyir paleolit düşərgəsində ibtidai
insanların yaşayış
sahəsi 100 kvadratmetrdən
bir qədər artıqdırsa, Zuvandçay
mağarasında qədim
insanların yaşayış
sahəsi 600 kvadratmetrə
bərabərdir.
Son arxeoloji qazıntılar
zamanı tapılmış
maddi mədəniyyət
qalıqları, çöküntünün
stratiqrafiyası və
yaşayış sahəsinə
görə Zuvandçay
mağarası Azıx
paleolit düşərgəsindən
sonra Azərbaycan ərazisində qeydə alınmış II paleolit
düşərgəsidir. Aparılan
arxeoloji qazıntılar
nəticəsində tapılmış
arxeoloji və paleontoloji materiallara əsasən Zuvandçay
mağara düşərgəsində
ibtidai insanların
100-120 min il bundan əvvəllərdə
məskunlaşdığını söyləmək olar. Bu, ilkin versiyadır,
tədqiqatlarımız davam
edir. Sonrakı tapıntılar həmin
tarixin daha qədim olduğunu təsdiqləyə bilər.
Müsahibəni
apardı: Qüdrət PİRİYEV
Xalq qəzeti.- 2011.- 18 dekabr.- S. 8.