Dövlət Proqramının uğurlu icrası Azərbaycan üzümçülüyünün əvvəlki şöhrətini özünə qaytaracaq

Üzümçülük Azərbaycanda hələ qədim zamanlardan mövcud olmuşdur. Bu faydalı bitkinin digər kənd təsərrüfatı məhsulları ilə müqayisədə üstünlüyü hər hektar torpaq sahəsinə görə ən yüksək göstəriciyə malik olmasıdır.

Ulu öndər Heydər Əliyev 1969-cu ildə Azərbaycana rəhbərliyə başladığı zaman bilavasitə onun təşəbbüsü və rəhbərliyi sayəsində üzümçülük sürətlə inkişaf etmişdir. Dahi şəxsiyyətin şəxsi göstərişi ilə üzümçülük və şərabçılığın elmi əsaslarla inkişafını təmin etmək üçün 1976-cı ildə Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Üzümçülük və Şərabçılıq İnstitutu, həmçinin şərabçılıq sənayesinə mühəndis-texnoloq, mühəndis-mexanik kadrların hazırlanması məqsədilə 1981-ci ildə Azərbaycan Texnologiya İnstitutu yaradılmışdır.1969-cu ildə Azərbaycanda üzüm istehsalı 272 min ton olduğu halda, sonrakı dövrlərdə görülmüş tədbirlər nəticəsində 284 min hektar üzümlüklərdə 2 milyon 165 min ton üzüm yetişdirilmişdir. Bu da, öz növbəsində, aqrar-sənaye kompleksinin inkişafına, əhalinin rifahının yüksəlməsinə səbəb olmuşdur.

Lakin 1985-ci ildən başlayaraq keçmiş Sovet İttifaqının rəhbərliyi tərəfindən aparılan alkoqolizmə qarşı mübarizə kampaniyası çərçivəsində Azərbaycanda uzun illər min bir əziyyətlə yaradılmış üzüm bağları məhv edilərək ölkə iqtisadiyyatına ciddi ziyan vurulmuşdur.

Bu tendensiya ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərinə kimi davam etmiş, ümummilli lider Heydər Əliyevin ikinci dəfə hakimiyyətə qayıdışından sonra ölkəmizdə üzümçülüyün inkişaf etdirilməsi üçün mütəmadi addımlar atılmış, müvafiq hüquqi baza yaradılmışdır. Belə ki, 2002-ci ildə "Üzümçülük və şərabçılıq haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul olunmuşdur. Azərbaycan Respublkasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin imzaladığı "Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər)", "2008- 2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı", "2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və davamlı inkişaf Dövlət Proqramı", "Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı" kimi mühüm sənədlərdə digər sahələrlə yanaşı, üzümçülüyün inkişafı üzrə də tədbirlər nəzərdə tutulmuşdur.

Qeyd edim ki, görülmüş işlər nəticəsində üzümçülüyə münasibət köklü surətdə dəyişmişdir. Sahibkarlar və fermerlər yeni-yeni torpaq sahələrində üzümlüklər salıb məhsul yetişdirməyə başladılar. Üzümlüklər haqqında Prezidentin hər bir sərəncamından sonra istehsalçılar qarşısında yeni yollar açılır, onlar müxtəlif maliyyə mənbələri əldə edirlər. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2011-ci il 15 dekabr tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "2012-2020-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında üzümçülüyün inkişafına dair Dövlət Proqramı" da bu qəbildən olan sənədlər kimi üzümçülüyün inkişafına böyük töhfələr verəcəkdir.

Əvvəlki üzümçülükdən fərqli olaraq, müasir üzümçülüyün xarakterik cəhəti ondan ibarətdir ki, hər bir sahibkar daha keyfiyyətli sortlar yetişdirməyə çalışır. Bizim məhsulların elmi biliklərə, bunun əsasında isə təkmil texnologiyalara böyük ehtiyacı vardır. Torpaq-iqlim şəraitimizin üzüm və onun emal məhsullarına son dərəcə əlverişli olmasına baxmayaraq, elmi biliklərimizi və istehsalat təcrübələrimizin yenilənməsinə ehtiyac duyulmaqdadır.

Üzümçülüyə dövlət səviyyəsində göstərilən diqqət və qayğı bu sahənin genişlənməsini təmin etmiş, yeni keyfiyyət göstəriciləri əldə olunmuşdur. Bu məsələdə ölkə üzümçülərinin böyük təcrübəsi vardır. Statistik məlumatlara əsasən ötən əsrin səksəninci illərində üzümlüklərin sahəsinə, hektardan məhsuldarlığa və ümumi məhsul istehsalına görə respublikamız keçmiş Sovetlər İttifaqında birinci yerə çıxmışdır. Son illər dövlət başçısının üzümçülüyün inkişaf etdirilməsi sahəsində mütəmadi imzaladığı qanun və sərəncamlar nəticəsində bu sahənin maddi-texniki bazası möhkəmlənmişdir. Üzümlüklər və şərabçılq sənayesinə yeni texnika və avadanlıqların gətirilməsi qısa vaxtda sahənin xeyli irəliləməsinə səbəb olmuşdur.

Üzümçülük və şərabçılığın bir sahə kimi inkişafını təmin edən yardımçı sahələrin hər birində müəyyən çatışmazlıqlar vardır. Dövlət Proqramında göstərilir ki, keyfiyyətli süfrə və texniki üzüm sortlarından ibarət plantasiyaların salınması ilkin mərhələdə bioloji və fitosanitar baxımdan təmiz, yüksək məhsuldar, keyfiyyətli, ölkəmizin təbii iqlim şəraitinə uyğun üzüm tinglərinin idxalına ehtiyac yaradır. Bunlardan ən əsası olan ting istehsalı bu gün respublikamızda acınacaqlı vəziyyətdədir. İyirminci əsrin 70-80-ci illərində fəaliyyət göstərən calaq üzüm tingi istehsal edən 5-6, öz kökü üstündə ting istehsal edən onlarla təsərrüfat hazırda fəaliyyətsizdir. Xaricdən ting almaqla üzümçülüyün milli-ənənəvi xüsusiyyətlərini tam qorumaq mümkün deyil.

Xaricdən gətirilən tinglər əsasən hər bir ölkənin öz sortudur. Söz yox ki, bizim yerli sortlarımız onlarda yoxdur. Nə qədər ki, bizim özümüzdə calaq ting istehsal edən müəssisələr açılmayıb, yerli sortlarımızın qorunub saxlanılması müşkül olacaqdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, hazırda respublikamızda heç öz kökü üstündə də ting istehsal olunmur.

Üzüm tingi istehsalının bizdə elmi və praktiki əsası yoxdur. Sovetlər dönəmində respublikamızdakı mövcud tingliklərin ting becərilməsi səviyyəsi çox aşağı olmuşdur. İyirminci əsrin 30-40 və 50-60-cı illərində öz kökü üstündə becərilən tingliklərdən ting çıxımı 80 faiz qəbul edilirdisə, 70-ci illərdə bu göstərici 60 faizə düşdü. Calaq ting çıxımı isə həmin dövrdə 30-35 faiz planlaşdırılırdı. Bu göstərici Fransada 80 faiz, İtaliyada 80-82 faiz təşkil edirdi.

Yaxşı olardı ki, xaricdən mütəxəssislər dəvət edək və yaxud həmin ölkələrin ting becərən təsərrüfatlarına təcrübə qazanmaq üçün mütəxəssislər göndərək. Respublikamızın üç regionunda (Gəncə ətrafı, Cəlilabad və Qəbələ rayonlarında) calaq ting becərən müəssisələr təşkil edək . Bu məsələnin həlli üçün xarici sahibkarlar da dəvət etmək olar. Soz yox ki, 3-5 il işlədikdən sonra onları bizim mütəxəssislər əvəz edəcəkdir. Ən əsası odur ki, calaq ting becərilməsi işinə ixtisaslı mütəxəssislər lazımdır. Belə mütəxəssislər Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetində hazırlana bilər. Bütün bunlar işin bir tərəfidir. Əvvəlcə fillokseraya davamlı calaqaltılardan ibarət anaclıqlar təşkil edilməli və calaq aparılan emalatxanalar tikilməlidir. Calaq işinə qədər onun avadanlıqları alınmalı və calaq işi üçün onlar müvafiq binalarda yerləşdirilməlidir.

Respublikada üzüm sortlarının genofondunun yaradılması, xüsusilə yerli üzüm sortlarının toplanması və onların qorunub saxlanması məqsədilə Ampeloqrafiya komissiyası yaradılmalı, sortöyrənmə və introduksiya məsələləri həmin quruma həvalə edilməlidir. Ampeloqrafiya komissiyası üzüm sortları fondunu ekspedisiya yolu ilə yarada bilər.

Üzümçülüyün müvəffəqiyyətli inkişafında mütərəqqi becərmə texnologiyalarının tətbiqi çox önəmlidir. Bir daha vurğulamaq istəyirəm ki, respublikamızın torpaq-iqlim şəraiti üzümçülük üçün olduqca əlverişlidir və dünyanın ən keyfiyyətli şərab istehsalçısı olan ölkələrlə rəqabətə girə bilər. Bütün üzüm sortları hər bir bölgəmizdə uğurla becərilə bilər. Ancaq onların becərilməsində və emalındakı incəliklərin öyrənilməsi vacib şərt sayılmalıdır. Üzümlükdə aqrotexniki tədbirlərin faydalılığı, eyni zamanda, torpaq-iqlim şəraiti ilə də müəyyən edilir. Bir vaxtlar üzüm sortlarının rayonlaşdırılması məsələsi dövlət tədbiri kimi qiymətləndirilirdi. Rayonlaşdırılmış sortlar haqqında üzümçülərimiz müəyyən bilik və təcrübəyə malikdirlər. Ancaq indi xaricdən gətirilən çoxsaylı üzüm sortlarının bölgələrimizin hansında daha çox fayda verəcəyi haqqında üzümçülərdə bilgilər azdır. Bu sortlar ayrı-ayrı bölgələrdə öyrənilməli və nəticəsi Azərbaycan Elmi Tədqiqat Üzümçülük və Şərabçılıq İnstitutunda və yaxud yeni yaradılacaq Ampeloqrafiya komissiyasında cəmləşməlidir.

Dövlət Proqramının məqsəd və vəzifəsində üzüm istehsalı və emalı sahəsində innovativ texnologiyaların dəstəklənməsi ayrıca vurğulanır.

Bu gün üzümlüklərimizin becərilməsində maşın və mexanizmlərdən istifadənin səviyyəsi çox aşağıdır. Alaq otlarına qarşı herbisidlər də tətbiq edilmir. Üzümlüklərdə mütərəqqi suvarma üsullarından istifadə olunmur.Yayda suvarma suyu azlıq edən ərazilərdə üzümlüklər sudan çox korluq çəkir. Soz yox ki, dəmyə şəraitində bu hallar tez-tez baş verir. Belə üzümlüklərdə və alaq otları ilə zəngin üzümlüklərdə mulça örtüyündən istifadə edilməsi çox fayda verərdi. Təəssüflər olsun ki, üzümlükdə mulça örtüyündən istifadə məsələsində bizim təcrübəmiz yoxdur. Bu məsələnin həyata keçirilməsi çox sadədir. Mulça örtüyündən istifadə məsələsində Fransa və İtaliya sahibkarlarından istifadə edilə bilər. Nümunə üçün hər hansı bir rayonda bu işi təşkil edib təcrübə keçmək üçün ora başqa bölgələrin üzümçülərini dəvət etmək olar.

Respublikamızın suvarılan üzümlüklərində torpaqlar alaq otları ilə zəngindir və onlara qarşı mübarizə bir problemə çevrilib. Bu baxımdan mulça məsələsi gündəmdə olmalıdır.

Üzümlüklərin becərilməsində əl əməyini yüngülləşdirən tədbirlər yox dərəcəsindədir və bu işlərin həyata keçirilməsinə yönələn təşəbbüslər də azdır.

Abşerondakı bir üzümçülük təsərrüfatında İtaliyadan gətirilmiş və lazer şüaları ilə işləyən üzüməkən aqreqat həm tingi əkir, həm də cərgələrin düzgünlüyünə nəzarət edir.Yarımavtomat və avtomat tənəkkəsən aqreqatlardan və üzümyığan kombaynlardan biz hələ də istifadə edə bilmirik. Üzümyığan kombayn çox bahadır. Bir neçə qonşu fermer və sahibkarlar birlikdə belə bir kombayn ala bilərlər.

Üzümlükdə əl əməyini azaldan becərmə üsullarından istifadə edilməlidir. Bunun üçün respublikada üzümçülük sahəsində elm və təsərrüfat əlaqələrini nizamlayan bir mərkəz olmalıdır.

Süfrə üzümçülüyü sahəsində nəzəri və təcrübi biliklərimiz də yetərincə deyil. Tarixən bizim ölkədə süfrə üzümü becərilməsi sahəsində xalq müəyyən bilik və təcrübə qazanmışdır. 1970-80-ci illərdə keçmiş Xanlar (indiki Göygöl) rayonunun aqrokombinatı və qonşu təsərrüfatlar Ümumittifaq fonduna 300 min ton süfrə üzümü göndərirdi. Bu göstərici üzüm becərən respublikalar arasında birinci yer demək idi. Bununla belə, bizdə süfrə üzümü istehsalı ilə məşğul olan ixtisaslaşmış təsərrüfat olmamışdır. Təcrübə mübadiləsi ilə bir neçə bölgədə bu tipli təsərrüfatlar təşkil etmək mümkündür.

Hazırkı mövcud şərab bazarlarının alıcılıq qabiliyyəti şərab istehsalı səviyyəsindən aşağıdır və hamı da öz məhsulunu xarici bazarlara çıxara bilmir. Mövcud şərab növlərinin siyahısında dəyişiklik aparılması fayda verərdi. Orta keyfiyyətli və orta qiymətli şərablar siyahısına ən ucuz və ən bahalı şərablar da daxil edilməlidir. Muskat ətirli şərablara da yer verilməlidir. Krımda Massandra şərab kombinatında ən keyfiyyətli muskat şərabları istehsal olunur. Onların bəzilərinin qiyməti 200-300 ABŞ dollarıdır. Bəlkə də 30-40- il öncə belə şərabların alıcısı olmazdı. Lakin indi dünyanın dörd tərəfi ilə əlaqələr qurulduğu bir vaxtda keyfiyyətli məhsulun alıcısı hər yerdə tapılır. İlk növbədə təhlillər aparılmalı və belə şərabların istehsalının vacibliyi öyrənilməlidir.

Yuxarıda göstərilən məsələlərdən başqa son 30-40 il ərzində üzümçülükdə tətbiq edilən, ancaq hələ geniş yayılmayan intensiv və super-intensiv becərmə texnologiyalarından söhbət açmağı vacib bilirik. Dünya üzümçülüyündə, o cümlədən bizim respublikamızda da üzümlüklər ənənəvi becərmə texnologiyaları ilə becərilir.

İntensiv becərmə texnologiyası üçün intensiv sortlar seçilməlidir. Becərilməsində isə ənənəvi üsullardan fərqli texnologiyadan istifadə edilir. Üzümlük seçmə tinglərlə salınır. Üzümlüyün torpağı qida maddələri ilə zənginləşdirilməli və bağsalma işi vaxtında aparılmalıdır. Adi becərmə texnologiyasında üzümlükdə bilavasitə kolla bağlı heç bir iş aparılmır. Ancaq burada may ayının birinci yarısından etibarən kolda yaşıl əməliyyat aparılır, bu zaman mümkün qədər bir ədəd zoğ saxlanılır və o dayağa qaldırılır. Kol üzərində işlər sentyabr ayının ortalarına və yaxud axırlarına qədər davam etdirilir. Belə zoğ ikinci ilində bar verir. Adi üzümlükdə bu proses kolun 3-cü ilində olur. Kol üzərindəki işlər intensiv olaraq davam etdirilir və kolun formalaşması tez başa çatır. Kolun məhsula düşməsi onun formalaşması ilə əlaqədardır. Forma vaxtından əvvəl başa çatırsa, kolun tam bara düşməsi də tezləşir. Belə üzümlükdə geniş fəzalı dayaq qurulur. Üzümlüyün 3-cü ilində 400-500 sentner, 4-cü ilində 600-700 sentner, 5-ci ilində 800-1000 sentner məhsul almaq mümkündür (sort Bayanşirə və yaxud ona oxşar çox yüksək məhsuldar olmalıdır).

Üzümlükdə maşın və mexanizmlərin tətbiqindən başqa yeni becərmə texnologiyası birbaşa kolla bağlı işləri xeyli (60-65%) azaltmağa imkan verir.

Əgər adi üzümlükdə bir mövsümdə bir fəhlə 1,5-2 hektar üzümlüyü becərirsə, burada 6-8 hektarın öhdəsindən gələ bilir. Ancaq bu becərmə texnologiyasında məhsuldarlıq adi becərmə texnologiyasında olduğu kimidir.

Dövlət Proqramında üzümçülüyün və şərabçılığın elmi təminatının və kadr potensialının gücləndirilməsi də diqqəti cəlb edir. Göründüyü kimi, müasir üzümçülükdə savadlı, sırf üzümçü mütəxəssislərə ehtiyac vardır.

Respublikada üzümçü mütəxəssislər azdır, olanlar da uzun müddət bu sahədən ayrılmış adamlardır. Üzümçülük və şərabçılığın inkişafı haqqında Prezident sərəncamından sonra əvvəlki illərdə olduğu kimi, indi də üzümlüklərin sahəsi genişləndiriləcək və innovativ məlumatlar əsasında becərmə işləri davam etdiriləcək. Bunun üçün üzümçü və şərabçı mütəxəssislər hazırlanmalıdır.

Dövlət Proqramında biotik və abiotik amillərə davamlı, məhsuldar, keyfiyyətli süfrə və texniki üzüm sortlarının müəyyənləşdirilməsi, eləcə də məhsul istehsalının təşkili üzrə kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi məsələsi də xüsusi yer alıb. Bu sahədə mütəxəssis hazırlığı ilə məşğul olan Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti nəzdində üzümçülük və şərabçılıq fakültəsinin bərpa olunması, elmi işləri aparmaq üçün universitetin nəzdində sahəvi elmi laboratoriya açılması və orada çalışan mütəxəssislər hazırlanması Prezident sərəncamının reallaşmasına töhfə olardı. Üzümçülük rayonlarında texniki-peşə məktəblərinin bir qisminin profili bu istiqamətə yönəldilməlidir. ADAU-nun nəzdində üzümçü və şərabçı mütəxəssislər üçün ixtisasartırma kursları fəaliyyət göstərməlidir, yaxud aşağı pilləli üzümçü kadrlar hazırlanması üçün qısamüddətli (6 ay - 1 il) ödənişlı kurslar açılmalıdır.

Dünya üzümçülüyündə baş verən yeniliklərlə tanış olmaq üçün qabaqcıl üzümçülük ölkələrinə və onların universitetlərinə tələbə, magistrant və cavan müəllimlərin müəyyən müddətə ezam olunması da ümumi işimizə fayda gətirərdi.

Bəs bu proqramın icrasının ölkəmizə faydası nə ola bilər? İlk növbədə əhalinin süfrə və quru üzümə, şərabçılıq və digər üzüm emalı məhsullarına, üzüm emalı və şərabçılıq sənayesinin isə xammala olan tələbatının daxili istehsal hesabına ödənilməsi təmin ediləcək, yeni iş yerləri yaratmaqla kənd əhalisinin güzəranının yaxşılaşdırılmasına nail olunacaq.

Əgər biz Prezident sərəncamı ilə qüvvəyə minən Dövlət Proqramının icrasını gecikdirmədən və keyfiyyətlə həyata keçirə bilsək, inanıram ki, Azərbaycan üzümçülüyünün əvvəlki şöhrətini özünə qaytara bilərik. Bunun üçün aidiyyatı dövlət qurumları, elmi tədqiqat müəssisələri və fermerlər birlikdə çalışmalı, hər kəs üzərinə düşən vəzifəni layiqincə yerinə yetirməlidir.

Famil ŞƏRİFOV, ADAU-nun meyvə-tərəvəzçilik və üzümçülük kafedrasının müdiri, əməkdar müəllim, professor

Xalq qəzeti.- 2011.- 27 dekabr.- S. 11.