Naxçıvan Muxtar Respublikasının 2010-cu ildə sosial-iqtisadi uğurları

Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi "2010-cu ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının sosial-iqtisadi inkişafı" barədə geniş məlumat açıqlamışdır.

Hesabatda bildirilir ki, Naxçıvan Muxtar Respublikası daha bir quruculuq dövrünə, "Yeniləşmə ili" olan 2010-cu ilə yekun vurmuşdur. Ötən il ilk növbədə sosial-iqtisadi sahədə yeniləşmə və quruculuq tədbirlərinin daha da dərinləşməsi dövrü kimi yadda qalacaqdır. Səmərəli islahatların xeyli sürətləndirildiyi "Yeniləşmə ili"ndə iqtisadi və sosial inkişaf üzrə yeni nəticələr təmin olunmuş, insanların həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə diqqət daha da artırılmışdır.

Məlumatda deyilir ki, 2010-cu il bir çox hadisələrlə əlamətdar olmuşdur. 7 noyabr 2010-cu il tarixdə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinə və Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinə seçkilər vətəndaşların yüksək siyasi fəallığı ilə keçmişdir. Ötən ilin mühüm hadisələrindən biri də Prezident İlham Əliyevin muxtar respublikaya səfərə gəlməsi olmuşdur. Bu səfər zamanı ölkə başçısı ümummilli lider Heydər Əliyevin Kəngərli rayonunun mərkəzində ucaldılmış möhtəşəm abidəsinin və abadlaşdırılmış rayon mərkəzinin, Şərur rayonunun Yengicə və Maxta kəndlərində orta məktəb binalarının, Naxçıvan-Sədərək avtomobil yolunun ikinci hissəsinin, Sədərək rayonunda mərkəzi xəstəxana və orta məktəb binalarının, yenidən qurulmuş Heydərabad qəsəbəsinin, Ordubad rayonunda Biləv Su Elektrik Stansiyasının, Naxçıvan şəhərində məhdud fiziki imkanlılar üçün Naxçıvan Regional İnformasiya Mərkəzinin, Gəmiqaya Daş Məhsulları Sənaye Kompleksinin, Naxçıvan şəhərini içməli su ilə təmin edəcək supaylayıcı qurğunun açılışı mərasimlərində iştirak etmişdir.

Həyata keçirilən quruculuq tədbirlərini yüksək qiymətləndirən Prezident İlham Əliyev demişdir: "Mən çox şadam ki, Naxçıvanda nəzərdə tutduğumuz bütün məsələlər bu gün öz həllini tapır. Muxtar respublika uğurla inkişaf edir, burada quruculuq-abadlıq işləri çox sürətlə gedir. Bütün sosial məsələlər həllini tapır, yeni müəssisələr, fabriklər açılır, yollar çəkilir".

Muxtar respublikada ilk dəfə olaraq 2010-cu ildə ümumi daxili məhsulun həcmi 1 milyard manat səviyyəsini üstələmişdir. Ümumilikdə ötən il bu göstərici bir il öncəyə nisbətdə 16,6 faiz artaraq 1 milyard 171 milyon 306 min manata, onun hər bir nəfərə düşən həcmi isə 18,6 faiz çoxalaraq 3 min 592 Amerika Birləşmiş Ştatları dollarına çatmışdır.

Makroiqtisadi göstəricilər

*) müqayisəli qiymətlər üzrə

Sənaye

Ötən dövr ərzində muxtar respublikada sənaye sahəsində həyata keçirilən islahatların əsas hədəflərindən biri yeni müəssisələrin yaradılmasından, rəqabətədavamlı sənaye məhsullarının istehsalının dəstəklənməsindən və ixrac yönümlü istehsal sahələrinin səmərəli təşkilindən ibarət olmuşdur. Bu sektorda aparılan uğurlu islahatların nəticəsidir ki, 2010-cu il ərzində sənaye məhsulu istehsalının dinamik artımı davam etmiş və 318 milyon 565 min manatlıq olmuşdur. Bu göstərici bir il öncəki səviyyəni 44 faiz üstələyir. Sənaye istehsalının 91 faizi malların, 9 faizi isə xidmətlərin payına düşmüşdür. Sənayenin dövlət sektorunda 39 milyon 105 min manatlıq, qeyri-dövlət sektorunda isə 279 milyon 460 min manatlıq məhsul istehsal olunmuşdur. Sənaye məhsulunun 88 faizi özəl sektorda buraxılmışdır.

Yeni sənaye müəssisələrinin yaradılması istiqamətində tədbirlər 2010-cu ildə də davam etdirilmişdir. Bunun nəticəsidir ki, 2010-cu il ərzində muxtar respublikada iqtisadiyyatın bütün sahələrində dövlət texniki, maliyyə və innovasiya dəstəyi ilə 78 layihə üzrə istehsal və xidmət obyektləri, o cümlədən sənaye sahəsində elektrik enerjisi, metal boru, metal profil, poliestr materialından daşabənzər üzlük örtüklər, döşəmə üçün parket, asfalt, beton, qum-çınqıl, dekorasiyalı şüşə qab, nəşriyyat və poliqrafiya, musiqi alətlərinin istehsalı, taxıl emalı, ət və süd məhsulları, müxtəlif meyvələrin qurudulması və paketlənməsi, şirniyyat məmulatları və müxtəlif geyim sahələri istifadəyə verilmişdir.

Hazırda iqtisadi fəaliyyətin müxtəlif sahələrində 24 layihə üzrə, o cümlədən sement, güzgü, soyuducu anbar, istixana kompleksi, nəşriyyat və poliqrafiya məhsulları istehsalı, müxtəlif paltarların istehsalı, parçadan hazırlanmış uşaq oyuncaqları istehsalı, şirniyyat məhsulları, quşçuluq təsərrüfatı, məişət evi, yumurta tarası və digər bu kimi istehsal və xidmət sahələri qurulmaqdadır.

Muxtar respublikada sənaye sektorunda mövcud olan cari iqtisadi aktivlik, layihələrin icrası üzrə müşahidə olunan yüksək intensivlik öz növbəsində əsas göstəricilərin əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşmasını şərtləndirməkdədir. 1 yanvar 1989-cu il tarixə muxtar respublikada 40 sənaye müəssisəsi mövcud idisə, ötən dövrdə bu müəssisələrin sayı 11 dəfə artaraq 423-ə çatmış, 239 adda məhsulun istehsalı təmin olunmuşdur. 1988-ci ildə muxtar respublikanın sənaye müəssisələrində 1620 nəfər işçi çalışırdısa, 2010-cu ildə bu göstərici 8 dəfə artaraq 12855-ə çatmışdır. Başqa sözlə, tarixən aqrar region kimi formalaşan muxtar respublikanın aqrar-sənaye regionuna çevrilməsi üçün ciddi əsaslar yaradılmışdır.

Hərbi quruculuq

2010-cu ildə hərbi təmayüllü obyektlərin və ya bu sahənin alt infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi işi davam etdirilmişdir. Culfa rayonundakı hərbi şəhərcikdə Təlim-Tədris Mərkəzi, uşaq bağçası, Naxçıvan şəhərindəki hərbi hissədə mühafizəçi məntəqəsi, anbar binası, Kəngərli rayonundakı hərbi hissədə xəstəxana, Şahbuz və Culfa rayonlarındakı hərbi hissələrin postları üçün əsgər yataqxanaları tikilərək və ya yenidən qurularaq istifadəyə verilmişdir. Bundan başqa, Naxçıvan şəhərində yeni Qərargah binasının, Şahbuz və Kəngərli rayonlarındakı hərbi hissələrdə əsgər yataqxanalarının tikintisi, Culfa rayonundakı hərbi hissədə avtotəmir sexinin və qazanxana binasının yenidən qurulması, Naxçıvan şəhərində hərbi şəhərcikdə uşaq bağçasının və Mənzil İstismar Hissəsinin əsaslı təmiri davam etdirilir. 2010-cu il ərzində daxili imkanlar hesabına Heydər Əliyev adına Hərbi Liseydə və hərbi hissələrdə aparılan iş və tədbirlər üçün 1 milyon 511 manatadək vəsait ayrılmış, 437 min manatlıq ərzaq və digər tələbat malları verilmişdir.

Tikinti-quruculuq

2010-cu il ərzində muxtar respublikada bütün maliyyə mənbələri hesabına əsas kapitala 501 milyon 106 min manat həcmində investisiya yönəldilmişdir ki, bu da 2009-cu ildəki müvafiq göstəricidən 22 faiz çoxdur. İnvestisiya qoyuluşlarının 443 milyon 426 min manatı və ya 88 faizi tikinti-quraşdırma işlərində istifadə edilmişdir. İl ərzində muxtar respublikada tikinti və ya əsaslı təmirdən sonra ümumilikdə 669 müxtəlif təyinatlı obyekt istifadəyə verilmiş, 128 müxtəlif təyinatlı obyektin inşası davam etdirilmişdir.

Dövlət idarəetməsinin səmərəli təşkili prosesinin ilkin mərhələsi üzrə mühüm element qismində inzibati binaların inşası və yenidən qurulması, iş yerlərinin erqonomik tələblər səviyyəsində təşkili ötən dövr ərzində də diqqət mərkəzində saxlanılmış və ümumilikdə, 30 inzibati bina inşa olunaraq istifadəyə verilmiş, 14 inzibati binanın isə inşası hazırda davam etdirilməkdədir. Ümumilikdə son dövrlər ərzində 3 qəsəbə və 52 kənd mərkəzi, o cümlədən 2010-cu ildə 9 kənd mərkəzi istifadəyə verilmişdir

Son dörd ildə muxtar respublikada 284 yaşayış binasında tikinti, yenidənqurma və bərpa işləri aparılmışdır. 301 yaşayış binasında istilik xətləri yeniləri ilə əvəzlənmiş, 35 lift quraşdırılmışdır. Yaşayış mənzillərində dövlət vəsaiti hesabına daxili istilik xətlərinin çəkilişi və vətəndaşlardan hər hansı bir ödəniş tələb olunmadan panel radiatorların quraşdırılması prosesi davam etdirilməkdədir.

2010-cu ildə muxtar respublikada əhalinin şəxsi vəsaiti hesabına 259 min 414 kvadratmetr yaşayış sahəsi tikilmişdir. Bu isə 1988-ci ildəki 75 min 400 kvadratmetrlik göstərici ilə müqayisədə 184 min 14 kvadratmetr və ya 3 dəfə çoxdur.

Azərbaycan Hökuməti ilə Asiya İnkişaf Bankı arasında bağlanmış kredit sazişinə uyğun olaraq "Şəhər su təchizatı və kanalizasiya layihəsi" çərçivəsində Naxçıvan şəhərinin içməli su və kanalizasiya sistemləri yenidən qurulur. Layihə çərçivəsində 2880 metr uzunluğunda suqəbuledici qurğunun, həcmi 5 min və 10 min kubmetr olan suqəbuledici anbarların, uzunluğu 6,35 kilometr olan magistral ana xəttin, 7,5 kilometr uzunluğunda qoşa boru xəttinin və şəhərin girəcəyində supaylayıcı kameranın tikintisi başa çatdırılmışdır. Layihə çərçivəsində müvafiq işlər hazırda davam etdirilməkdədir.

Dünya Bankının krediti ilə maliyyələşdirilən "Birinci və ikinci milli su təchizatı və kanalizasiya xidmətləri layihəsi" üzrə muxtar respublikanın bütün rayonlarında geoloji-geotexniki işlər aparılmış və topoqrafik xəritələr hazırlanmışdır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2007-ci il 20 iyun tarixli "Əhalinin ekoloji cəhətdən təmiz su ilə təminatının yaxşılaşdırılması ilə əlaqədar bəzi tədbirlər haqqında" sərəncamına uyğun olaraq Araz çayının suyundan istifadə edən yaşayış məntəqələrində modul tipli sutəmizləyici qurğuların quraşdırılması istiqamətində tədbirlər həyata keçirilir.

Kənd təsərrüfatı və yaşıllaşdırma

2010-cu ilin məhsulu üçün 59 min 204 hektar sahədə əkin aparılmışdır. Bu, 1988-ci ilin məhsulu üçün əkilmiş 15 min 328 hektar sahədən 43 min 876 hektar və ya 4 dəfə çoxdur.

İl ərzində "Naxçıvan Aqrolizinq" Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin xətti ilə məhsul istehsalçılarına ümumi dəyəri 1 milyon 554 min manata yaxın olan 4 min 33 tondan çox mineral gübrə paylanmışdır. Bundan başqa, 123 ədədi 2010-cu ildə olmaqla, cəmi 577 müxtəlif təyinatlı kənd təsərrüfatı texnikası alınaraq muxtar respublikaya gətirilmişdir. Təkcə 2010-cu ildə gətirilən texnikalardan 76-sı lizinq yolu ilə istehsalçılara verilmişdir.

Əvvəlki illərdə olduğu kimi 2010-cu ildə də strateji əhəmiyyəti nəzərə alınaraq taxılçılıq əsas əkinçilik sahəsi kimi diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. 2010-cu ilin məhsulu üçün 33 min 954 hektar sahədə yazlıq və payızlıq taxıl əkilmişdir. Bunun da 25 min 276 hektarını buğda, 8 min 678 hektarını isə arpa təşkil edir. Taxıl zəmilərindən 96 min ton məhsul toplanmışdır ki, bu da 2009-cu illə müqayisədə 1,4 faiz çoxdur. 1988-ci illə müqayisədə taxıl istehsalının həcmi ötən il 67 min ton artmışdır.

2009-cu ildə 18 min ton taxılı uzun müddətə, 20 min ton taxılı isə qısa müddətə saxlamaq gücünə malik Naxçıvan Muxtar Respublikası Taxıl Ehtiyatı Anbarı yaradılmışdır. Anbar kompleksi bir tərəfdən məhsul istehsalçılarının taxıl tədarükü zamanı rastlaşdıqları problemləri aradan qaldırırsa, digər tərəfdən muxtar respublikada taxıl ehtiyatlarının yaradılmasında müstəsna rol oynayır. Son 3 il ərzində istehsal olunan buğdanın hər kiloqramının orta hesabla 33 qəpikdən mərkəzləşmiş qaydada satın alınması məhsul istehsalçılarının marağını daha da artırmışdır.

Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin 2005-ci il 11 aprel tarixli sərəncamı ilə təsdiq olunmuş, 2005-2010-cu illəri əhatə edən "Naxçıvan Muxtar Respublikasında kartofçuluğun inkişafı üzrə Dövlət Proqramı"nın icrası ötən il uğurla başa çatdırılmışdır. Proqramda nəzərdə tutulan tədbirlərin icrasının nəticəsidir ki, son illər muxtar respublikada kartof istehsalı üzrə müsbət dinamikaya nail olunmuş və 2010-cu ildə 37 min 901 ton məhsul tədarük edilmişdir. Bu, 2004-cü illə müqayisədə 2,2 dəfə və ya 20 min 843 ton, 1988-ci illə müqayisədə isə 38 dəfə və ya 36 min 896 ton artım deməkdir.

Əkinçiliyin inkişafına yönəldilmiş stimullaşdırıcı tədbirlərin nəticəsidir ki, ötən il digər növ əkinçilik məhsullarının yığımı üzrə də müsbət dinamika xarakterik olmuşdur. 2010-cu ildə muxtar respublikada bir il öncəyə nisbətdə şəkər çuğunduru istehsalının həcmi 10 min 992 ton artaraq 26 min 775 tona, tərəvəz 1156 ton artaraq 64 min 782 tona, bostan məhsulları 441 ton artaraq 40 min 24 tona, meyvə 447 ton artaraq 38 min 228 tona, üzüm isə 122 ton artaraq 3 min 912 tona çatmışdır.

Son dövrlər ərzində ümumi tutumu 7 min 920 ton olan 12 soyuducu anbar istifadəyə verilmişdir. Ümumi tutumu 500 ton olan 1 soyuducu anbarın qurulması hazırda davam etdirilir.

Heyvandarlıqda məhsuldarlığın yüksəldilməsini, mal-qaranın cins tərkibinin yaxşılaşdırılmasını və damazlıq işinin inkişafını təmin etmək üçün son 2 ildə muxtar respublikaya 280 baş cins mal-qara gətirilərək lizinq yolu ilə fermerlərə verilmişdir.

Qaramalın sayı 101 min 160 başa, qoyun və keçilərin sayı isə 603 min 18 başa çatmışdır. Bu bir il əvvəlki göstəriciləri 2,4 və 2,3 faiz üstələmişdir. Bu dövr ərzində ət istehsalı 4 faiz, süd istehsalı isə 3 faiz artmışdır. 1989-cu ildə qaramalın sayı 77 min 301 baş, xırda heyvanların baş sayı isə 304 min 405 baş səviyyəsində idi.

2010-cu ildə quşçuluq sahəsində 7 təsərrüfat subyekti fəaliyyətə başlamışdır. Ətlik və yumurtalıq istiqamətində daha 5 quşçuluq təsərrüfatının yaradılması istiqamətində isə işlər davam etdirilir. Son bir ildə quşların sayı 9 faiz artaraq 901 min başdan çox olmuşdur. Hazırda muxtar respublikada 52 min 685 arı ailəsi mövcuddur ki, bu, bir il əvvəlki göstəricini 52 faiz üstələmişdir. 1988-ci ilin sonuna muxtar respublikada 3 min 512 arı ailəsi var idi. 2010-cu ildə muxtar respublikada 2009-cu ildəkindən 21 faiz çox, 1988-ci ildəkindən isə 17 dəfə çox, yəni 710 ton bal istehsal edilmişdir.

Muxtar respublikada 2010-cu ildə 2 balıqyetişdirmə təsərrüfatı istifadəyə verilmişdir. Ümumilikdə isə hazırda 10 balıqçılıq təsərrüfatı fəaliyyət göstərir. Həyata keçirilən kompleks tədbirlər nəticəsində muxtar respublikanın kənd təsərrüfatı sahəsində dinamik artım davam etdirilmişdir. 2010-cu ildə 247 milyon manatlıq kənd təsərrüfatı məhsulu istehsal edilmişdir ki, bu da 2009-cu il üzrə müvafiq göstəricini 13 faiz üstələyir.

2010-cu il ərzində 2 nasos stansiyası, 24 subartezian quyusu istifadəyə verilmiş, 2 nasos stansiyasının tikintisi isə davam etdirilmişdir. Ötən il muxtar respublikada 522,5 hektar sahədə meşəsalma və meşəbərpa işləri aparılmış, 585 mindən çox ağac və bəzək kolu əkilmişdir.

Ötən dövr ərzində iqtisadi və nəqliyyat əlaqələri baxımından blokada vəziyyəti ilə bağlı çətinliklərin aradan qaldırılması və ya alternativ variantlar üzrə bu problemin kompensasiya edilməsi üçün əsaslı tədbirlər görülmüş, Naxçıvan Beynəlxalq Hava Limanının, Sədərək, Culfa və Şahtaxtı Gömrük idarələrinin sərhəd-keçid komplekslərinin, Şahtaxtı Sərhəd Keçid Məntəqəsində yeni körpünün istifadəyə verilməsi, "Bakı-Naxçıvan-Bakı" müntəzəm avtobus marşrutunun açılması nəqliyyat və iqtisadi əlaqələrin genişlənməsində mühüm mərhələ olmuşdur. Bu işlərin davamı kimi hazırda Culfa sərhəd keçid məntəqəsində yeni avtomobil yolu körpüsünün inşası aparılmaqdadır.

Əvvəlki illərdə olduğu kimi, 2010-cu ildə də yol infrastrukturunun inkişafı ilə bağlı əhəmiyyətli tədbirlər həyata keçirilmiş, 277 kilometr uzunluğunda yeni yollar salınmışdır. İstifadəyə verilmiş yolların 167 kilometri magistral, 110 kilometri isə yerli əhəmiyyətli yollardır. Bundan əlavə, 8 yeni körpü tikilmiş, 5 körpü bərpa edilmiş, 1 körpünün isə tikintisi hazırda davam etdirilir. Sərnişin daşınmasında rahatlığı və təhlükəsizliyi təmin etmək, xidmətin səviyyəsini artırmaq məqsədi ilə 2010-cu ildə muxtar respublikaya 14 yeni avtobus gətirilmiş və istismara buraxılmışdır.

1988-ci ilin sonuna muxtar respublikada 14216 ədəd avtomobil mövcud idisə, 1 yanvar 2011-ci il tarixə bu göstərici 3 dəfə artaraq 38692 ədədə çatmışdır. Ümumiyyətlə, muxtar respublikada avtomobil yollarının inşasına və əsaslı təmirinə, dəmir yolu nəqliyyatının inkişaf perspektivləri nəzərə alınaraq bu sahədə mövcud infrastrukturun yeniləşdirilməsinə və hava nəqliyyatı işinin təkmilləşdirilməsinə 2010-cu ildə 50 milyon 839 min manatdan artıq investisiya yönəldilmişdir.

1989-cu il tarixə muxtar respublikada əsas telefon aparatının sayı 17832 nömrə olduğu halda, indi bu göstərici 3 dəfə artaraq 60394 nömrəyə çatmışdır. Muxtar respublikada mobil telefon abunəçilərinə xidmət edən 4 mobil operator fəaliyyət göstərir. Aktiv istifadədə olan mobil telefonların sayı 358 min ədəddən çoxdur. Əhalinin hər 100 nəfərinə düşən aktiv mobil telefonların sayı 88 ədəd olmuşdur. Bu işlərin davamı qismində 2010-cu ilin may ayında Naxçıvan şəhərini, Babək qəsəbəsini və Nehrəm kəndini əhatə edən yeni nəsil telekommunikasiya şəbəkəsi istifadəyə verilmişdir. Yeni nəsil telekommunikasiya şəbəkəsinin ənənəvi telefon rabitəsi sistemlərindən əsas üstünlükləri eyni zamanda səs və şəkil siqnallarının ötürülməsi, şəbəkə üzərindən televiziya və genişzolaqlı internet, video- telefon və çoxlu sayda əlavə servis xidmətləri göstərməkdən ibarətdir. Ötən il muxtar respublikada informasiya və rabitə xidmətlərinin həcmi 36 milyon 579 min manatdan çox olmuşdur ki, bu da 2009-cu ildəki göstəricini 18 faiz üstələyir. Ümumi rabitə xidmətlərinin 86 faizi və ya 31 milyon 442 min manatı mobil rabitənin payına düşmüşdür.

1988-ci ildə muxtar respublikada 1 elektrik enerjisi istehsal edən müəssisə mövcud idisə, hazırda bu müəssisələrin sayı 5-ə çatdırılmışdır. 1988-ci ildə muxtar respublikada 86 milyon kilovatsaat elektrik enerjisi istehsal olunmuşdursa, ötən dövrdə bu göstərici 6 dəfə artaraq 534 milyon kilovatsaata çatmışdır. Əvvəllər elektrik enerjisinin böyük bir hissəsi qonşu ölkələrdən idxal edildiyi halda, muxtar respublika artıq elektrik enerjisi ixrac edən bir diyara çevrilmişdir. 2010-cu ildə istehlak olunan 18 milyon 88 min manat dəyərində 301 milyon 469 min kilovatsaat elektrik enerjisinin müqabilində 18 milyon 307 min manat vəsait toplanmış, ödənilmə faizi 101,2 faiz olmuşdur.

Hazırda muxtar respublikada istehlakçıların, ən əsası isə əhali təsərrüfatlarının təbii qazla fasiləsiz təminatı həyata keçirilir. 2005-ci ilin sonundan başlayaraq muxtar respublikaya təbii qazın nəqlinin bərpası enerji təhlükəsizliyində mühüm rol oynamış, əhali qrupu yüz faiz olmaqla 78 min 157 abonent təbii qazla təmin olunmuşdur. İstehlak olunan 104 milyon 30 min kubmetr həcmində mavi yanacağın dəyəri 100 faiz ödənilmişdir.

Sahibkarlıq, əhalinin gəlirləri və məşğulluq

2010-cu ildə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq istəyən 24 hüquqi və 1185 fiziki şəxs qeydiyyata alınmışdır ki, bu da iqtisadi aktivliyi səciyyələndirən mühüm göstəricilərdəndir. Kredit resurslarının iqtisadiyyata səmərəli yönəldilməsi, bu proses üzrə proporsional bölgünün tətbiqi iqtisadi aktivliyə güclü pozitiv təsir göstərməkdədir. Ötən il bank və kredit təşkilatları tərəfindən sahibkarlara 35 milyon 909 min manatdan çox güzəştli kreditlərin verilməsi təmin olunmuşdur. Kreditlərin 7 milyon 143 min manatı sənayenin, 5 milyon 746 min manatı tikinti sektorunun, 11 milyon 61 min manatı kənd təsərrüfatı və balıqçılığın, 11 milyon 959 min manatı isə ticarət, nəqliyyat, kommunal və digər xidmət sahələrinin inkişafına yönəldilmişdir. Sahibkarlığın inkişafı üçün yaradılmış münbit şəraitin nəticəsidir ki, 2010-cu ildə ümumi daxili məhsulda özəl bölmənin payı 86,4 faiz olmuşdur.

Mövcud istehsal müəssisələrinin fəaliyyətinin bərpa edilməsi, yaxud onların yenidən qurulması, yeni emal sahələrinin yaradılması hesabına bu gün muxtar respublikada 108 növdə, 319 çeşiddə ərzaq, 184 növdə, 461 çeşiddə qeyri-ərzaq olmaqla, cəmi 292 növdə, 780 çeşiddə məhsul istehsal olunur. 89 növdə ərzaq, 158 növdə qeyri-ərzaq olmaqla, cəmi 247 növdə məhsula olan tələbat tamamilə yerli istehsal hesabına ödənilir.

Ötən il muxtar respublikada əhalinin gəlirləri bir il öncəyə nisbətdə 10 faiz artaraq 1 milyard 7 milyon 484 min manata, onun hər bir nəfərə düşən həcmi isə 9 faizlik artımla 2 min 480 manata çatmışdır. Bir işçiyə hesablanmış orta aylıq əməkhaqqının məbləği 303 manata çatmışdır ki, bu da 2009-cu ildəki müvafiq göstəricini 11 faiz üstələmişdir. 2010-cu ildə muxtar respublikanın istehlak bazarında əhaliyə 723 milyon manatdan artıq istehlak malları satılmış və pullu xidmətlər göstərilmişdir ki, bu da 2009-cu ildəki göstəricidən 19 faiz çoxdur.

Əldə olunmuş yüksək inkişaf templəri səmərəli məşğulluğun təşkili və yeni iş yerlərinin yaradılması üçün də əlverişli mühit formalaşdırmışdır. 2003-cü il oktyabr ayının 1-dən 2010-cu ilin sonunadək muxtar respublikada 45371 yeni iş yeri yaradılmışdır ki, onun da 29970-i və ya 66,1 faizi daimi iş yerləridir. 2010-cu ildə 3556 yeni iş yerinin 2837-si və ya 79,8 faizi daimi iş yerlərinin payına düşür.

Xarici ticarət və maliyyə

İlk dəfə olaraq 2009-cu ildə xarici ticarətdə müsbət saldo yaranmışdır. Bu proses 2010-cu ildə də davam etdirilmiş, xarici ticarət dövriyyəsinin 211 milyon 714 min ABŞ dollarını ixrac, 46 milyon 219 min ABŞ dollarını isə idxal təşkil etməklə xarici ticarət dövriyyəsi 257 milyon 933 min ABŞ dollarına çatmışdır. İdxalın strukturunda isə ciddi dəyişiklik baş vermiş, ərzaq məhsullarının idxalının sonu, texnoloji avadanlıqların idxalının artması müşahidə olunmuşdur. Son bir ildə ixracın həcmi 99 milyon 427 min ABŞ dolları həcmində və ya 88,5 faiz artmış, idxal isə 61 milyon 540 min ABŞ dolları həcmində və ya 57,1 faiz azalmışdır.

Aparılan iqtisadi islahatlar büdcə daxilolmalarının da həcminə müsbət təsir göstərmişdir. 2010-cu il ərzində Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlət büdcəsinə nəzərdə tutulandan 31,9 faiz çox vəsait daxil olmuşdur. 2010-cu ildə muxtar respublikada fəaliyyət göstərən bank strukturları tərəfindən dövriyyəyə 445414,8 min manat pul kütləsi buraxılmış, dövriyyədən bankların kassalarına 167267,5 min manat daxil olmuş və fərq 278147,3 min manat olmaqla dövriyyəyə buraxılmış pul kütləsinin 62,4 faizini təşkil etmişdir. 2009-cu ildə isə bu göstərici 63,6 faiz səviyyəsində olmuşdur. Muxtar respublikanın banklarında açılmış hesabların sayı 8087-yə çatmışdır ki, bunun da 6218-i və ya 76,9 faizi aktiv hesablardır. Təkcə 2010-cu il ərzində açılmış 3132 bank hesabının 3044-ü və ya 97,2 faizi aktiv hesab olmuşdur.

Humanitar sahə

Ötən il elmi kadrların sayı artmış, 2 nəfər doktorluq, 22 nəfər namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir. Ali təhsil və elm mərkəzlərində 5 beynəlxalq, 58 respublika əhəmiyyətli konfrans və simpozium keçirilmişdir. Alim və tədqiqatçılar tərəfindən 117 kitab, monoqrafiya və dərs vəsaiti, 1750-dən çox elmi məqalə və tezis hazırlanaraq çap olunmuşdur.

2010-cu ildə Ordubad rayonunun Aşağı Əylis kəndində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Naxçıvan Bölməsinin Bioresurslar İnstitutunun Biokimyəvi Tədqiqatlar Laboratoriyası binasının tikintisi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Naxçıvan Bölməsinin Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya, İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat institutlarının, Bölmənin Batabat Astrofizika Rəsədxanasının, Əlyazmalar Fondunun və Təbii Ehtiyatlar İnstitutunun binalarının təmiri başa çatdırılmışdır.

Culfa şəhərində 980, Şərur rayonunun Yengicə kəndində 568, Maxta kəndində 540, Kəngərli rayonunda Təzəkənddə 110, Yeni Kərki kəndində 88, Sədərək rayonunun Sədərək kəndində 594 şagird yerlik orta məktəb binalarının tikintisi, Culfa şəhərində 540, Naxçıvan şəhərində 954, Şərur şəhərində 738, Şərur rayonunun Zeyvə kəndində 612 şagird yerlik orta məktəb binalarının yenidən qurulması, Babək rayonunun Yuxarı Uzunoba kəndində 324 şagird yerlik orta məktəb binasının əsaslı təmiri, Şərur rayonunun Yuxarı Yaycı, Şəhriyar, Ordubad rayonunun Tivi, Aza, Culfa rayonunun Xanəgah, Saltaq, Kəngərli rayonunun Xıncab, Şahbuz rayonunun Ayrınc kəndlərində və Badamlı qəsəbəsində orta məktəb binalarının təmiri başa çatdırılmışdır. Bundan əlavə, Naxçıvan Türk Liseyində yeni tədris kompleksinin tikintisi davam etdirilmişdir.

Bu dövr ərzində Naxçıvan şəhərində 240, Şərur şəhərində 200, Culfa şəhərində 240 yerlik uşaq bağçalarının, Babək qəsəbəsində 367, Şahbuz şəhərində isə 362 yerlik uşaq musiqi məktəbi binalarının tikintisi başa çatdırılmışdır. Eyni zamanda Culfa Rayon Ekoloji Tərbiyə, Texniki Yaradıcılıq, Uşaq Yaradıcılıq, Gənc Turist və Diyarşünaslıq mərkəzləri üçün ayrılmış binanın yenidən qurulması başa çatdırılmışdır.

Bu gün muxtar respublikada bütün təhsil müəssisələrində ən müasir kompyuter avadanlıqlarından istifadə olunur. Ümumtəhsil məktəblərində 2781 dəst kompyuter quraşdırılmış, hər 18 şagird bir dəst kompyuterlə təmin olunmuşdur. Hazırda ümumtəhsil məktəblərində istifadədə olan 2781 dəst kompyuterin 2193-ü və ya 78,9 faizi internetə qoşulmuşdur. 255 elektron lövhə quraşdırılmışdır.

2009-cu ildə orta məktəbi bitirən məzunlardan 73 faizi ali məktəblərə sənəd vermişdirsə, ötən il bu göstərici 75 faiz təşkil etmişdir. 2009-cu ildə abituriyentlərin 1348 nəfəri və ya 41 faizi ali məktəblərə qəbul olmuşdursa, 2010-cu ildə ali məktəblərə sənəd verən məzunlardan 1435-i və ya 46 faizi tələbə adını qazanmışdır. Bundan başqa, ötən il 431 nəfər orta ixtisas məktəblərinə qəbul olmuşdur. Yüksək bal toplayaraq ali məktəblərə qəbul olanların sayı 2009-cu ildə 232 nəfər təşkil edirdisə, keçən il 500-dən yuxarı bal toplayanların sayı 280-ə çatmışdır. Ötən il yüksək bal toplayaraq ali təhsil müəssisələrinə qəbul olunan məzunlarımızdan 9-u Prezident təqaüdünə layiq görülmüşdür.

2010-cu ildə Heydər Əliyev adına Hərbi Liseyi bitirmiş 190 kursantdan 187-si ali hərbi məktəblərə qəbul olunmuşdur. Muxtar respublikanın ümumtəhsil məktəblərindən də ali hərbi və xüsusi təyinatlı məktəblərə qəbulda artım nəzərə çarpmaqdadır. Əgər 2009-cu ildə orta məktəb məzunlarından 29-u ali hərbi və xüsusi təyinatlı ali məktəblərə qəbul olmuşdursa, ötənilki məzunlardan 41-i bu məktəblərin tələbəsi adını qazanmışdır. 2010-cu ildə muxtar respublikanın ümumtəhsil məktəblərini bitirən məzunlardan 64-ü xarici ölkələrdəki ali məktəblərdə təhsil almaq hüququ qazanmışdır.

2010-cu il ərzində Naxçıvan şəhərində məhdud fiziki imkanlılar üçün Naxçıvan Regional İnformasiya Mərkəzinin, 85 çarpayılıq Naxçıvan Muxtar Respublikası Psixi Xəstəliklər Dispanserinin yeni korpusu, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ağciyər Xəstəlikləri Dispanserinin bakterioloji laboratoriyası, 26 çarpayılıq Sədərək Rayon Mərkəzi Xəstəxanası, Şərur rayonunun Yengicə, Maxta, Kəngərli rayonunun Qarabağlar və Şahtaxtı kəndlərində həkim ambulatoriyası, Təzəkənddə və Yeni Kərki kəndində feldşer-mama, Babək rayonunun Aşağı Uzunoba kəndində isə tibb məntəqələri istifadəyə verilmişdir. Naxçıvan Muxtar Respublikası Duzdağ Fizioterapiya Xəstəxanasının, Naxçıvan Muxtar Respublikası Doğum Mərkəzinin, Əziz Əliyev adına Naxçıvan Muxtar Respublikası Mərkəzi Uşaq Xəstəxanasının, Naxçıvan Əlillərin Bərpa Mərkəzinin, Naxçıvan Uşaq Bərpa Mərkəzinin və Ordubad rayonunda Sabirkənddə həkim ambulatoriyası binalarının təmiri başa çatdırılmışdır. Ordubad Rayon Mərkəzi Xəstəxanasının tikintisi davam etdirilmişdir.

Muxtar respublikada əhalinin sayı 1989-cu ilə nisbətən 116,2 min nəfər artaraq 410,1 min nəfərdən çox olmuşdur. 1988-ci ildə gün ərzində muxtar respublikada orta hesabla 18 körpə doğulurdusa, hazırda bu göstərici 28-ə çatmışdır. 28 dekabr 2010-cu il tarixdə - muxtar respublikanın tarixində ilk dəfə olaraq il ərzində doğulan körpələrin sayı 10000 nəfəri ötüb keçmiş və ilin sonuna bu göstərici 10116 nəfər olmuşdur. 1988-ci ildə muxtar respublikada 2120 nikah bağlanmışdırsa, 2010-cu ildə bu göstərici 1,6 dəfə artaraq 3397 olmuşdur.

2010-cu ildə İlham Əliyev adına Naxçıvan Olimpiya İdman Kompleksinin və Naxçıvan Şəhər Üzgüçülük Mərkəzinin təmiri başa çatdırılmışdır.

Dövlət Sosial Müdafiə Fondu tərəfindən ötən il pensiya və müavinətlərin ödənilməsinə 69 milyon 327 min manatdan çox vəsait yönəldilmişdir. Pensiya və müavinətlərin ödənişi üçün tələb olunan vəsaitin 54,4 faizi məcburi dövlət sosial sığorta haqqı kimi muxtar respublikada toplanmışdır. 1941-1945-ci illər və Azərbaycan Vətən müharibəsi əlillərinə ümumilikdə 55 ədəd "Slavuta" markalı avtomobil verilmiş, 117 nəfər əlil müxtəlif sanatoriya və pansionatlara putyovkalarla təmin edilmişdir. 2010-cu ildə muxtar respublikada adambaşına aylıq gəlirləri ehtiyac meyarından aşağı olan ailələrə 3 milyon 491 min manatdan çox ünvanlı dövlət sosial yardımı ödənilmişdir.

Bu dövr ərzində Naxçıvan şəhərində Naxçıvan Dövlət Xalça Muzeyinin, "Xan sarayı" Dövlət Tarix-Memarlıq Muzeyinin, Sədərək rayonunun Heydərabad qəsəbəsində Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyinin, Ordubad şəhərində M.S.Ordubadinin ev muzeyinin, Kəngərli rayonunun Şahtaxtı kəndində Şahtaxtinskilər muzeyinin, Naxçıvan şəhərində Şəhidlər Xiyabanının tikintisi və yenidən qurulması başa çatdırılmışdır. Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrının yenidən qurulması davam etdirilir. Ordubad şəhərində Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyinin yerləşdiyi "Qeysəriyyə" tarixi abidəsi, "Şərq hamamı" tarixi abidə kompleksi, qədim məbəd və 2 abidə təmir-bərpa işlərindən sonra istifadəyə verilmişdir. Naxçıvan şəhərində qədim Qala tarixi abidəsinin bərpa və təmiri davam etdirilir.

"Şərq Qapısı" qəzeti redaksiyası və "Əcəmi" Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi üçün yeni redaksiya-nəşriyyat kompleksinin tikintisi keçən il başa çatdırılmışdır. Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsi və "Kanal-35" televiziyasının maddi-texniki bazalarının daha da gücləndirilməsi məqsədilə yeni avadanlıqlar alınıb quraşdırılmışdır.

Ötən il muxtar respublikaya ümumilikdə 288 minə yaxın turist gəlmişdir ki, bu da iqtisadi aktivliyə pozitiv təsir imkanlarına malikdir.

Hüquq-mühafizə sahəsi

2010-cu ildə hüquq-mühafizə orqanlarının fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının qorunması sahəsində tədbirlər davam etdirilmiş, muxtar respublikada miqrasiya proseslərinin tənzimlənməsi məqsədilə Dövlət Miqrasiya Xidməti yaradılaraq müstəqil qurum kimi fəaliyyətə başlamışdır. Səmərəli məşğulluğun təmin edilməsi, yüksək əməkhaqqı ödənişli yeni iş yerlərinin açılması, ümumilikdə iqtisadi inkişafın cari səviyyəsi muxtar respublikada cinayətkarlıq üzrə hadisələrin minimum həddini şərtləndirməkdədir.

Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin illik hesabatının sonunda bildirilir ki, 2010-cu il muxtar respublikanın ictimai-iqtisadi, sosial-mədəni həyatında dinamik inkişafın yeni bir mərhələsi kimi tarixə qovuşmaqdadır. Bu inkişafa öz töhfəsini verənlərin əməyi dövlət tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamları ilə keçən il 59 nəfər Azərbaycan Respublikasının orden, medal və fəxri adları ilə təltif edilmişdir. 1 nəfərə ali xüsusi rütbə verilmiş, 6 nəfər isə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin mükafatına layiq görülmüşdür. Eyni zamanda, 26 nəfər Naxçıvan Muxtar Respublikasının fəxri adları ilə təltif olunmuşdur.

Bu gün Naxçıvan Muxtar Respublikasının hərtərəfli inkişafı, sürətli tərəqqisi, durmadan yeniləşməsi və burada həyata keçirilən irimiqyaslı islahatların uğurlu nəticələri, iqtisadi, siyasi, sosial, mədəni sahələrdə əldə olunmuş əsaslı nailiyyətlər bu qədim türk diyarını dünyaya yeni formada və məzmunda təqdim etməyə imkan verir.

Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatını çapa hazırladılar:

Tahir AYDINOĞLU,

Namiq QƏDİMOĞLU

Xalq qəzeti.- 2011.- 15 fevral.- S. 3.