Azərbaycan dini tolerantlığa və sabitliyə töhfə verən örnəkdir

Azərbaycan xalqını vahid ideologiya ətrafında birləşdirən onun zəngin mədəniyyəti, mənəvi dəyərləri, adət-ənənələri ilə yanaşı, həm də islam dinidir. Azərbaycan dövləti ölkəmizdə milli-mənəvi, dini dəyərlərin qorunması istiqamətində ciddi işlər görməkdədir. Dinə dövlət qayğısı göstərən müstəqil Azərbaycan Respublikası həm də demokratik dövlət olduğunu Konstitusiyamızda bəyan etmişdir.

Təəssüf ki, son vaxtlar bəzi mətbuat orqanları və xarici kütləvi informasiya vasitələri Azərbaycanda, guya, dindarlara qarşı zorakılıq göstərilməsi, onların hüquqlarının pozulması ilə bağlı böhtan və şayiələr yaymaqla ölkəmizin imicinə ziyan vurmağa çalışırlar. Bu, rəsmi dövlət qeydiyyatında olmayan Azərbaycan İslam Partiyasının sədri Mövsüm Səmədovun və partiyanın digər rəhbərlərinin həbsindən sonra daha intensiv xarakter almışdır. M.Səmədovun və digər partiya fəallarının həbs edilməsi isə onların ictimai təhlükəsizliyi pozmaq, iğtişaşlar törətmək, insanları cihada təhrik etmək barədə tapşırıqlar vermələri haqda Daxili İşlər Nazirliyinə məlumat daxil olduqdan sonra həyata keçirilmişdir. Məhz bundan sonra ölkəmizdə azlıq təşkil edən bir qrup radikal dindar və onların xarici havadarları öz məkrli məqsədlərini həyata keçirmək üçün bəzi mətbuat orqanlarında hay-küy salmağa başlamışdır.

Onlar Azərbaycan dövlətinin din siyasəti haqqında böhtan xarakterli məqalələr çap etdirməklə ictimai şüurda yanlış təsəvvür yaratmaq istəyirlər. Belə bir vəziyyətdə bəzi mətləblərə aydınlıq gətirmək üçün əsası ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş Azərbaycan dövlətinin din siyasətinin şərh edilməsini zəruri hesab edirik. Müşahidələr göstərir ki, din pərdəsinə bürünən bəzi adamların xaricdən idarə olunan radikal dindarlar və onların xarici havadarlarının məqsədi respublikamızı demokratik inkişaf yolundan döndərmək, dövlət idarəçiliyində şəriət qanunlarını tətbiq etmək, Azərbaycanda dindar, teokratik cəmiyyət qurmaq, ölkəmizdə qeyri-stabillik yaratmaq, dövlətçiliyimizə zərbə vurmaqdan ibarətdir. Lakin Azərbaycan xalqının intellektual və mədəni səviyyəsi bir qrup radikal dindarın təxribatçılıq niyyətinin reallaşmasına imkan verməyəcəkdir. Xalqımız yüksək inkişafa qədəm qoymuş ölkəmizin beynəlxalq aləmdəki nüfuzunun daha da yüksəldilməsində əlindən gələni əsirgəməyəcəkdir.

Ulu öndər Heydər Əliyev İslam dininin və Azərbaycan xalqının həyatında rolunu həmişə vurğulamışdır. O, Təzəpir məscidində dindarlarla görüşlərinin birində bu barədə demişdir: "Bizim dinimiz mütərəqqi dindir. Əsrlər boyu İslam dini özünün mütərəqqi olduğunu və eyni zamanda, İslam dininə itaət edən adamların hamısına özünün nə qədər tərəqqipərvər və nə qədər dünyəvi əhəmiyyətli olduğunu sübut edir, müsəlmanlara daimi xoşbəxtlik bəxş edir. Bizim dinimiz müsəlmanları həyatlarında rast gəldiyi çətinliklərdən xilas etməyə, düşmənlərə qarşı mübarizədə qalib gəlməyə və özlərini, öz ölkələrini, öz dinini, öz məsləkini qoruyub saxlamağa həmişə yardım etmişdir. Heç şübhə yoxdur ki, İslam dini indiyə qədər olan tarixində dünyaya nümayiş etdirdiyi əzəmətini, qüdrətini bundan sonra daha da gücləndirəcək və bütün İslam dininə itaət edən adamların hamısını xoşbəxtliyə, səadətə gətirib çıxaracaqdır".

Ümummilli lider İslam dininin bütün atributlarına həmişə hörmətlə yanaşmışdır. O, bütün dini bayram və mərasimlərdə dindarların yanında olmuş, dini bayramların keçirilməsi münasibətilə xalqı təbrik etmiş və onlara uğurlar diləmişdir. Məsələn, 5 sentyabr 1993-cü il tarixində Peyğəmbərimiz Həzrəti Məhəmməd əleyhissəlamın mövludu günü münasibətilə Təzəpir məscidində dindarlar qarşısında çıxış edən ulu öndər Məhəmməd peyğəmbər əleyhissəlamın bəşər tarixində oynadığı roldan bəhs edərək demişdir: "Bəşəriyyət tarixində Məhəmməd peyğəmbərin (s) dünyaya gəlməsi və onun sonrakı fəaliyyəti, bəşəriyyətin böyük bir hissəsinin dininin - İslam dininin yaranmasının bünövrəsini qoymuşdur. Ulu Peyğəmbərimiz Məhəmməd əleyhissəlamın yaydığı İslam dini və onun bütün müsəlman aləminə qoyduğu yadigar-Qurani-Kərim əsrlər boyudur ki, müsəlman dininə məxsus olan insanların həyatında çox böyük rol oynayır. Onların həyatı, yaşayışı, bu günü və gələcəyi, bu dünyada, o dünyada xoşbəxt olması üçün zəmin yaradır".

İslam dinini Azərbaycan xalqının milli-mənəvi sərvəti hesab edən ulu öndər onun insanları paklığa, saflığa çağırdığını vurğulamışdır. 1994-cü il 26 avqust tarixində mövlud bayramı münasibətilə Təzəpir məscidində təntənəli mərasimdə dindarlar qarşısında çıxış edərkən Heydər Əliyev İslam dininin tərbiyəvi əhəmiyyətindən bəhs edərək demişdir: "İslam dini həmişə insanları saflığa, təmizliyə, ülvi mənəviyyata dəvət etmişdir. Qurani-Kərim insanları düzlük, mənəvi paklıq ruhunda tərbiyə edir. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının bu ağır, çox çətin, kəşməkəşli dövründə bütün bunların bizdən ötrü böyük əhəmiyyəti var... Mənəviyyatımız nə qədər yüksək olarsa, biz insanlarda, hər bir azərbaycanlıda, müsəlmanda Vətənə, öz amallarına sədaqət, mənəvi saflıq əhval-ruhiyyəsi tərbiyə edə bilsək, Azərbaycan bu ağır böhran dövründən, çətinliklərdən tezliklə və müvəffəqiyyətlə çıxacaqdır.

Göründüyü kimi, respublikamızın Ermənistanla müharibə şəraitində olması, ölkədə xaos və müxtəlif siyasi qruplaşmaların hökm sürdüyü, sosial-iqtisadi çətinliyin mövcud olduğu bir dövrdə uzaqgörən rəhbər xalqı bu çətinlikdən çıxartmaq üçün İslam dininin bəşəri dəyərlərinin gücünə arxalanmış, xalqımızın milli-mənəvi birliyinin qorunub saxlanılmasını vacib saymışdır.

Ulu öndər İslam dininin sülh, qardaşlıq və əmin-amanlıq dini olduğunu həmişə vurğulamış və onun başqa dinlərə qarşı düşmən olmadığını öz çıxışlarında dəfələrlə bəyan etmişdir: "İslam dini başqa dinlərə qarşı heç vaxt düşmən olmamışdır. Çünkü, bu dinlərin hamısı Allahdan gəlir. Azərbaycanda müsəlmanlarla yanaşı, başqa dinlərə etiqad edən adamlar da yaşayır. Onlar da Azərbaycanın bərabərhüquqlu vətəndaşlarıdır. Çalışmalıyıq ki, dini, milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, Azərbaycanın bütün vətəndaşları eyni hüquqlu olsunlar və onların hamısının birliyini, vəhdətini təşkil edək. Bu da Allah-Təalanın buyurduğu, bizim yolumuzdur". Ulu öndər Azərbaycanda İslam dininin inkişafına dövlət qayğısından bəhs edərək demişdir: "Biz bir dövlət kimi İslam dininin son dövrdə geniş və çox sürətlə inkişaf etməsini bəyənirik və bundan sonra da Azərbaycan Respublikasında, müstəqil Azərbaycanda hər bir insanın sərbəst olaraq öz dini adət-ənənələrinə xidmət və onlardan istifadə etməsinə bütün imkanları yaradacağıq. Nəinki imkanlar yaradacağıq, biz İslam dininin inkişafı üçün dövlət tərəfindən lazımi tədbirlərin hamısını görəcəyik. Çünki biz yaxşı bilirik ki, İslam Azərbaycan xalqının, bütün İslam aləminə mənsub olan insanların, məxluqun ən yüksək mənəviyyat mənbəyidir".

Heydər Əliyev İslam dini ilə bağlı bir sıra beynəlxalq elmi tədbirlərin respublikamızda keçirilməsinin təşəbbüskarı olmuşdur. Onun təşəbbüsü və dəstəyi ilə 1993-2002-ci illərdə İslam dini, mədəniyyəti ilə bağlı Bakıda çoxlu tədbir keçirilmişdir. Bu tədbirlərdən biri də 9-11 dekabr 1998-ci il tarixində Bakıda keçirilmiş "İslam sivilizasiyası Qafqazda" adlı beynəlxalq simpoziumdur.

Azərbaycan İslam dünyasının bir parçası olduğuna görə, Şərqlə Qərbin qovuşuğunda yerləşdiyinə görə bu beynəlxalq simpoziumun Bakıda keçirilməsini təbii hesab etmək olar. Digər tərəfdən, ümummilli liderin Heydər Əliyevin İslam dəyərlərinə bağlılığı belə böyük tədbirin Azərbaycanda keçirilməsini labüd etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, ulu öndər "İslam sivilizasiyası Qafqazda" mövzusunda beynəlxalq simpoziumun Bakıda keçirilməsi haqda hələ 1998-ci ilin fevralında sərəncam imzalamışdı.

İslam dininin və islam sivilizasiyasının Qafqazda yayılması ilə bağlı məsələlərin elmi cəhətdən araşdırılması zərurətini, eyni zamanda respublika, regional və beynəlxalq təşkilatların müraciətlərini nəzərə alaraq ulu öndər bu aktual və vacib tədbirin Bakıda keçirilməsini dəstəkləmişdir.

Simpoziumda Türkiyə, Rusiya, ABŞ, Misir, Almaniya, Fransa, Küveyt və digər ölkələrdən gəlmiş nümayəndələr iştirak etmişlər. Tədbirdə Heydər Əliyev böyük nitq söyləmişdir. İslamın Qafqazda yayılmasının Qafqaz xalqlarının həyatındakı əhəmiyyətini şərh edən ulu öndər demişdir: "Qafqazda İslamın yayılması və inkişaf etməsi Azərbaycandan başlayır. İslam Qafqaz xalqlarına səadət, xoşbəxtlik gətiribdir, inkişaf, islami dəyərlər gətiribdir. Bu dəyərlər -müqəddəs kitabımız Qurani-Kərimdən gələn islami dəyərlər Qafqaz xalqlarının milli-mənəvi dəyərlərinin əsasını təşkil edibdir. Məlumdur ki, Qafqazda yaşayan xalqlar İslam dinini qəbul edənə qədər də böyük mədəniyyətə, tarixə və özlərinə məxsus adət-ənənələrə malik olmuşlar. İslamın dini-mənəvi dəyərləri Qafqaz xalqlarının qədimdən yaranmış və inkişaf etmiş mənəvi dəyərləri ilə birlikdə xalqların yüksək milli-mənəvi dəyərlərini təşkil edibdir".

Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda İslamın yayılması, genişlənməsindən danışan və Qafqaz islamşünaslığında Azərbaycanın önəmli rol oynadığını vurğulayan Heydər Əliyev bu fikri belə əsaslandırmışdır: "Bugünkü simpoziumun gedişini dinləyərək mən belə fikrə gəlirəm ki, Azərbaycan Qafqazda İslam sivilizasiyası araşdırmalarının mərkəzi ola bilər. Azərbaycanın buna haqqı da vardır. Mən nitqimin əvvəlində İslamın Qafqazda yayılmasında Azərbaycanın rolu haqqında danışdım. Tarixi faktlar onu göstərir ki, Azərbaycandan bir az şimalda olan xalqlar İslamı yalnız XVII əsrdə qəbul ediblər. Ancaq Azərbaycan xalqı, yəni bizim indi yaşadığımız bu Azərbaycan İslamı hələ VII əsrdə qəbul edibdir. Görürsünüz, qısa bir məsafədə İslamın şimala doğru yayılması üçün nə qədər vaxt lazım olubdur. Bunu araşdırmalar daha dəqiq göstərə bilər. Ancaq, şübhəsiz, bunların hamısının yolu Azərbaycandan keçibdir. Əgər İslamın sərhədi bir neçə əsrdə Qafqazda Dərbəndlə məhdudlaşıbsa və İslam Dərbənddən şimala yalnız sonralar, yəni XV-XVI əsrlərdə keçibsə, bu onu göstərir ki, İslam dini Azərbaycanda nə qədər güclü olubdur".

Dövlət-din münasibətlərinin formalaşmasının Azərbaycan modeli

Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra ölkəmizdə din-dövlət münasibətlərinin yeni istiqaməti formalaşmış, respublikamızda dini tolerantlığın daha da inkişaf etdirilməsində hüquqi baza yaradılmışdır.

Müstəqil respublikamızın ilk dövrlərində dini ənənələrimizin bərpası və möhkəmləndirilməsi Azərbaycan dövlətinin din siyasətinin qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri olmuşdur. Ulu öndər hələ 1994-cü ildə Təzəpir məscidində dindarlar qarşısında çıxış edərkən milli, dini ənənələrimizin möhkəmləndirilməsindən bəhs edərək demişdir: "Azərbaycan müstəqil dövlətdir. Azərbaycan xalqı öz milli azadlığına, müstəqilliyinə nail olmuşdur. Bu milli, mədəni, dini ənənələrimizin bərpasına şərait yaratmışdır. Biz bu şəraitin möhkəmlənməsi üçün bundan sonra da çalışacağıq və əmin ola bilərsiniz ki, prezident kimi mən bu yolda əlimdən gələni əsirgəməyəcəm."

Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin sədri Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə demişdir: "Heydər Əliyev həzrətlərinin əsasını qoyduğu dövlət-din münasibətləri özünəməxsus bir örnək kimi təkcə bizim ölkə üçün deyil, bütün dünya üçün nümunə ola bilər."

A.Paşazadə müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaranmasında, respublikada din siyasətinin və dövlət-din münasibətlərinin formalaşmasında ulu öndərin rolundan bəhs edərkən demişdir: "Müstəqil dövlətimizin yaranmasında, möhkəmlənməsində və nüfuzunun artmasında Heydər Əliyev həzrətlərinin müstəsna xidmətləri olmuşdur. O, hakimiyyətə yenidən qayıtdıqdan sonra ölkəmizdə dini sahədə sabitliyə nail olunması, konfessiyalar arasında dözümlülük mühitinin qorunub saxlanmasında və daha yüksək səviyyədə bərqərar olunması istiqamətində böyük işlər görülmüş, dini icmaların fəaliyyəti üçün hüquqi-mənəvi şərait yaradılmışdır. Bu məqsədyönlü fəaliyyətin nəticəsi olaraq, Azərbaycanda mövcud dinlərin nümayəndələri öz ayinlərini sərbəst yerinə yetirir, tam hüquqlu vətəndaşlar kimi ölkənin ictimai həyatında yaxından iştirak edirlər."

Məlumdur ki, Azərbaycan dövləti dünyəvi dövlətdir və bu baxımdan din dövlətdən və dövlət dindən ayrıdır. Bütün bunlar Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında öz əksini tapmışdır. Məsələn, Azərbaycan Konstitusiyasının 7-ci maddəsinin 1-ci bəndində göstərilmişdir: "Azərbaycan dövləti demokratik, hüquqi, dünyəvi, unitar respublikadır." Konstitusiyanın 18-ci maddəsi isə din və dövlət münasibətlərinə həsr olunmuşdur. Burada göstərilmişdir:

"I. Azərbaycan respublikasında din dövlətdən ayrıdır. Bütün dini etiqadlar qanun qarşısında bərabərdir.

II. İnsan ləyaqətini alçaldan və ya insanpərvərlik prinsiplərinə zidd olan dinlərin yayılması və təbliği qadağandır.

III. Dövlət təhsil sistemi dünyəvi xarakter daşıyır."

Ulu öndər dövlət ilə dini qurumlar arasındakı münasibətlərin hüquqi əsaslarını şərh etmişdir: "Azərbaycan öz Konstitusiyasına görə, həm də dünyəvi bir dövlətdir. Dövlət ilə dini qurumlar arasındakı münasibətlər Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının müvafiq müddəaları ilə "Dini etiqad azadlığı haqqında" Qanunla və digər qanunvericilik aktları ilə tənzimlənir. Biz dini ilk növbədə mədəniyyətin, tarixi irsin, milli mentalitetimizin bir fenomeni və ayrılmaz bir hissəsi kimi qəbul edirik."

Konstitusiyanın 48-ci maddəsində isə dini etiqad və vicdan azadlığının hüquqi məsələləri aşağıdakı kimi təsbit olunmuşdur:

" I. Hər kəsin vicdan azadlığı vardır.

II. Hər kəsin dinə münasibətini müstəqil müəyyənləşdirmək, hər hansı dinə təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə etiqad etmək, yaxud heç bir dinə etiqad etməmək, dinə münasibəti ilə bağlı əqidəsini ifadə etmək və yaymaq hüququ vardır.

III. Dini mərasimlərin yerinə yetirilməsi, ictimai qaydanı pozmursa və ya ictimai əxlaqa zidd deyildirsə sərbəstdir.

IV. Dini etiqad və əqidə hüquq pozuntusuna bəraət qazandırmır. (7.16-17)

Azərbaycanda dövlətin din siyasətinin həyata keçirilməsini təmin etmək məqsədilə ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 2001-ci ilin iyununda Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi yaradılmışdır. Bu komitə ölkəmizdə mövcud olan dini strukturların fəaliyyətinin tənzimlənməsi və dövlətin din siyasəti sahəsində müxtəlif funksiyaları yerinə yetirir. Dövlət komitəsi öz fəaliyyətində hüquqi cəhətdən əsasən Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına, "Dini etiqad azadlığı haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununa (1992) və digər müvafiq qanun və normativ-hüquqi aktlara əsaslanır.

Dövlətin din siyasətinə aid olan məsələlərdə dinlə bağlı qanunvericilik aktlarında dini icmaların və dini təşkilatların dövlət siyasətinə müdaxilə etməsinə hüquqi cəhətdən imkan verilmir. Bu vəziyyət bir daha onu göstərir ki, Azərbaycan Respublikasında həm nəzəri, həm də əməli cəhətdən din dövlətdən, dövlət dindən ayrıdır və bu siyasətin formalaşması ulu öndər Heydər Əliyevin fəaliyyətinin nəticəsidir.

Azərbaycanda dövlət-din münasibətlərinin düzgün qurulmasında, dini əmin-amanlığın və sabitliyin yaranmasında Heydər Əliyevin mühüm rol oynadığını vurğulayan Moskvanın və Ümumrusiyanın sabiq Patriarxı II Aleksi demişdir: "Azərbaycan qədim dini ənənələrə və mədəniyyətə malik bir ölkədir. Bu gün Azərbaycan dini əmin-amanlığa və sabitliyə ilham verən örnəkdir. Bunun əsası Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin müdrik siyasəti sayəsində qoyulmuşdur. Dünyəvi hakimiyyət və ənənəvi dini icmaların konstruktiv fəaliyyəti və qarşılıqlı ünsiyyəti nəticəsində yaranmış dövlət-din münasibətlərinin nadir modeli Azərbaycan Respublikasında öz əksini tapmışdır. Belə zənn edirəm ki, bu sahədə Azərbaycanda toplanmış təcrübə diqqətlə öyrənilməli və təhlil olunmalıdır."

Fəlsəfə elmləri doktoru, professor R.Əliyev yazmışdır: "Milli liderimiz Heydər Əliyev göstərirdi ki, din xüsusi, incə sahədir və buna görə dövlətin bu sahədə siyasətini çox ehtiyatla, incə, diplomatik şəkildə, bütün tərəflərin maraqlarını gözləməklə, öz qanunlarımızı və qoşulduğumuz konvensiyaları pozmamaqla həyata keçirmək lazımdır. Ulu öndər qeyd edirdi ki, dünyəvi dövlət ateist dövlət demək deyildir. Bu, o deməkdir ki, dövlət öz fəaliyyətində şəriəti, yaxud digər dini qanunları deyil, demokratiya qanunlarını rəhbər tutur."

Ulu öndər dinlər arasında nifaq salanları həmişə pisləmiş, dindən istifadə edərək öz şəxsi məqsədlərini həyata keçirməyə çalışanları tənqid etmiş, gənclərimizin tərbiyəsinə zərər vuran hallara qarşı həmişə mübarizə aparmışdır. O, 1998-ci il fevralın 2-də Azərbaycan Gəncləri Gününün ilk ildönümü münasibətilə Bakı İdman Oyunları Sarayında keçirilmiş bədii-idman bayramında gənclərə müraciət edərək demişdir: "Son beş-altı ildə Azərbaycanda yaranmış kazinoların, qumarxanaların, gecə klublarının fəaliyyətinin dayandırılması haqqında qərar vermişəm. Azərbaycanın, xalqımızın mənəviyyatına zidd olan, xalqımızın əxlaqını pozan cəhətlərin, onları yayan cürbəcür müəssisələrin ləğv olunması haqqında qərarlar vermişəm. Güman edirəm ki, siz mənim bu qərarlarımı dəstəkləyir, qəbul edirsiniz, buna tərəfdar çıxırsınız və onların həyata keçirilməsində fəal iştirak edəcəksiniz".

Azərbaycanda dini tolerantlıq

Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev respublikamızda insan hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsində, xalqımızın milli-mənəvi dəyərlərinin qorunmasında, dinlərarası dialoqun inkişafında və dini tolerantlıq ənənələrinin qorunmasında böyük rol oynamışdır. Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi vaxtda respublikamızda dini etiqad azadlığı tam təmin edilmiş, milli-mənəvi dəyərlərə münasibət kökündən dəyişmiş, dini ayin və mərasimləri yerinə yetirmək üçün bütün dinlərə mənsub olan insanlara bərabər şərait yaradılmışdır.

Ulu öndər respublikamızda yaşayan başqa dinin nümayəndələrinə qarşı olan münasibəti bu şəkildə bəyan etmişdir: "Azərbaycan Respublikası çoxmillətli bir dövlətdir. Azərbaycanda müsəlmanlarla yanaşı, başqa dinlərə mənsub olan vətəndaşlar da yaşayır. Azərbaycan müstəqil, demokratiya prinsiplərinə mənsub olan bir dövlət kimi öz ərazisində yaşayan bütün xalqlara, bütün millətlərə dinindən, dilindən, irqindən, siyasi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq azadlıq, hürriyyət imkanları verir."

Azərbaycanda dini tolerantlığın formalaşmasında Heydər Əliyevin xidmətini dəyərləndirən Ümumgürcüstan Patriarxı II İlya Azərbaycanda mövcud olan dini tolerantlıqdan bəhs edərək demişdir: "Bu gün Azərbaycanda mövcud olan tolerant mühitin formalaşmasında Heydər Əlirza oğlu Əliyevin xidməti böyükdür. Azərbaycanın öz ənənəvi dəyərlərini qoruyub saxlamaqla müasir dünynanın çağırışlarına ləyaqətli cavab verə bilməsi şəxsən onun və onun davamçılarının müdrik və uzaqgörən siyasətinin nəticəsidir."

Bütün Qafqazın şeyxi Şeyxülislam Hacı Allahşükür Paşazadə Azərbaycanda dini tolerantlıq siyasətinin formalaşmasından danışarkən demişdir: "Tolerantlığın bir dövlət strategiyası olaraq əsasını ümummilli liderimiz Heydər Əliyev qoymuş və bu zəngin ənənə hazırda İlham Əliyev həzrətləri tərəfindən böyük ləyaqətlə davam etdirilir. Ölkəmizdə demokratik-hüquqi prinsiplərin, din və vicdan azadlığının ardıcıl həyata keçirilməsinin təminatçısı olan möhtərəm dövlət başçımızın qayğı və diqqəti sayəsində dini baxışından asılı olmayaraq bütün vətəndaşlara bərabər münasibət bəslənilir, ayrı-seçkiliyə yol verilmir, insanlara dini ayinləri sərbəst yerinə yetirmək üçün şərait yaradılır. Məhz Azərbaycanda dini sahəyə münasibətdə yürüdülən müdrik siyasətin nəticəsidir ki, dünya ictimaiyyəti, o cümlədən nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlar, habelə dünya miqyasında tanınmış dini liderlər ölkəmizin sülhpərvərliyini, tolerantlığını, başqa dinlərə dialoqa hazırlıq ruhunu etiraf edir, bunu yüksək dəyər kimi qiymətləndirirlər."

Ulu öndər başqa dinlərə qarşı dözümlülük və tolerantlıq münasibətini həmişə öz fəaliyyəti ilə sübut etmişdir. O, Azərbaycanda yaşayan dini icmalara həmişə hörmət və ehtiram göstərmiş, onların dini bayramlarını təbrik etmiş, adət-ənənələrinə qayğı ilə yanaşmışdır. Məsələn, İsa peyğəmbərin mövludu münasibətilə Azərbaycandakı pravoslav icmasını təbrik edən Heydər Əliyev demişdir: "Sizi İsa peyğəmbərin Mövlud bayramı münasibətilə təbrik edirəm! Dünyanın bütün pravoslav xristianları üçün bu işıqlı gündə sizlərə cansağlığı, səadət diləyirəm. Arzu edirəm ki, sizin bütün nəcib niyyətləriniz yerinə yetsin, bütün diləkləriniz başa gəlsin. İnanıram ki, Azərbaycandakı pravoslav icmasının firavanlığı Vətənimizin tərəqqisi və çiçəklənməsi, bütün vətəndaşlarımızın xoşbəxt gələcəyi üçün etibarlı zəmin olacaqdır."

Tarixən Azərbaycanda İslam dini ilə yanaşı, xristian, yəhudi dinlərinə mənsub olan insanlar həmişə əmin-amanlıq şəraitində yaşamış və bir-birinin dini əqidəsinə ehtiramla yanaşmışlar. Azərbaycanda müxtəlif dinlərin birliyinin nümunəvi xarakter daşıdığını vurğulayan ulu öndər bu xüsusiyyətləri xalqımızın dini dözümlülüyünü göstərən fakt hesab etmişdir. Heydər Əliyev 1998-ci ilin mayın 13-də Prezident Sarayında ölkənin din xadimləri ilə görüşündə söylədiyi nitqində bunu belə şərh etmişdir: "Azərbaycanda müxtəlif dinlərin bu cür birliyinin olması müstəsna dərəcədə nümunəvi xarakter daşıyır. Bu, əslində Azərbaycanın reallığını, eyni zamanda Azərbaycan xalqının dini dözümlülüyünü göstərir. Azərbaycanda əhalinin əksəriyyətini İslam dininə etiqad edən azərbaycanlılar təşkil edir. Ancaq eyni zamanda Azərbaycanda xristian-pravoslav, yəhudi dininə etiqad edən insanlar, müxtəlif millətlərin nümayəndələri də yaşayırlar. Azərbaycanlılar başqa dinlərə münasibətdə həmişə dözümlü olublar və bunu bizə Quran, Həzrəti-Məhəmməd (s.) vəsiyyət edibdir. Amma ən mühüm odur ki, bu xeyirxah, müqəddəs vəsiyyət yerinə yetirilsin. Azərbaycanlıların bu vəsiyyəti müqəddəs tutması xalqımızın çox mühüm keyfiyyəti, xüsusiyyətidir və biz bununla fəxr edə bilərik."

Heydər Əliyev iştirak etdiyi beynəlxalq tədbirlərdə də tolerantlıqla bağlı fikirlərini bildirmiş, xüsusən indiki qloballaşma dövründə dinlərarası, mədəniyyətlərarası dialoqa həmişə üstünlük vermişdir. Qeyd edək ki, 10-11 oktyabr 2002-ci il tarixində Bakıda "Demokratik cəmiyyətdə dinin və əqidənin rolu: terrorizmə və ekstremizmə qarşı mübarizə yollarının araşdırılması" mövzusunda beynəlxalq konfrans keçirilmişdir. Azərbaycan hökumətinin ATƏT-lə birgə keçirdiyi bu konfransda terrorizmə və və ekstremizmə qarşı mübarizədə dinin və əqidənin rolu haqqında məsələlər, habelə Böyük İpək yolu məkanında dinlərarası və mədəniyyətlərarası dialoqun əhəmiyyəti və s. məsələlər müzakirə edilmişdir. Konfransda çıxış edən ulu öndər münaqişələrin aradan qaldırılmasında dinlərarası dialoqun rolundan bəhs edərək demişdir: "Qloballaşan dünyada hamımız bir-birimizə daha yaxın olmuşuq. Xalqlararası, mədəniyyətlərarası, dinlərarası dialoqun bu gün dərin məna kəsb etməsi də məhz bununla bağlıdır. Bu dialoqu inkişaf etdirərək, bu dialoqa dəstək verərək biz müəyyən mənada terrorizmin formalaşmasına xidmət edən bütün qaynaqları araşdırıb onu kökündən məhv etməyə can atmalıyıq."

Hazırda dünyada terrorçuluqla bağlı baş verən hadisələr, regional dini münaqişələr Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasətçi olduğunu bir daha sübut etmişdir.

Heydər Əliyev müsəlman ölkələri arasında həmrəyliyin və əməkdaşlığın gücləndirilməsinə həmişə önəm verirdi. Xüsusən, Azərbaycan torpaqlarının erməni işğalından azad edilməsi, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ədalətli şəkildə həll edilməsində müsəlman ölkələrinin, o cümlədən İslam Konfransı Təşkilatının səylərini artırmasını diqqətə çəkirdi. Ulu öndər işğalçı Ermənistanın bəzi ölkələrdən dəstək aldığını qeyd edərək 1997-ci il 10 dekabrda İslam Konfransı Təşkilatının üzvü olan ölkələrin rəhbərlərinin VIII zirvə görüşündəki nitqində bu məsələdən bəhs edərək demişdir: "İşğalçı Ermənistan öz diasporlarının köməyi ilə həm Amerikadan, həm Avropadan, ələlxüsus Rusiyadan mənəvi, siyasi, iqtisadi, hərbi dəstək alır. 1993-1996-cı illərdə Rusiya Ermənistana qeyri-qanuni, gizli yolla bir milyard dollar dəyərində silah, sursat və hərbi texnika göndəribdir. Bundan əlavə, bu il (1997-ci il nəzərdə tutulur) avqust ayının 29-da Rusiya ilə Ermənistan arasında güclü hərbi əməkdaşlıq bəndləri olan müqavilə bağlanmışdır."

Heydər Əliyev Ermənistan kimi təcavüzkar ölkələrə qarşı mübarizə aparmaq, müsəlman ölkələrində təhlükəsizliyin bərqərar edilməsi, müsəlman icmalarının hüquqlarının qorunması naminə İslam Konfransı Təşkilatına üzv ölkələri birliyə və əməkdaşlığa çağıraraq öz nitqində demişdir: "Ermənistan Respublikasının təcavüzünə məruz qalmış Azərbaycan xalqı bütün müsəlman xalqları kimi, Əfqanıstanda, Somalidə, Bosniya-Hersoqovinada, başqa dövlətlərdə mövcud olan vəziyyətdən olduqca narahatdır. Müsəlman xalqlarının təhlükəsizliyini və ölkələrimizin ərazi bütövlüyünü təmin etmək, müsəlman azadlıqlarının və icmalarının hüquqlarını qorumaq, müsəlman aləminin sabit inkişafını təmin etmək bizim müqəddəs vəzifəmizdir. Böyük nüfuza malik olan İslam Konfransı Təşkilatı səylərimizi birləşdirməyə və əlaqələndirməyə hər cür imkanlar yaratmalıdır. Əminəm ki, bizim bu zirvə görüşümüz bunun üçün öz töhfəsini verəcəkdir."

Dini dözümlülüyü, tolerantlığı daima dəstəkləyən Heydər Əliyev gənclərimizin bu ruhda tərbiyə olunmasını həmişə tövsiyə edirdi. Yeniyetmə və gənclərimizin başqa dinlərə qarşı dözümlülük ruhunda tərbiyə edilməsinin vacib məsələ olduğunu vurğulayan ümummilli lider, eyni zamanda bu işin mürəkkəb və çətin olduğunu da qeyd edirdi. Ulu öndər gənclərdə tolerantlıq mədəniyyətinin uşaqlıqdan tərbiyə edilməsini diqqətə çəkərək ünsiyyət mədəniyyətinin formalaşdırılması və Azərbaycan gənclərində bu xüsusiyyətlərin tərbiyə edilməsinin vacib şərt olduğunu tövsiyə etmişdir. O, bu məsələlərdən bəhs edərək demişdir: "Məlumdur ki, yüksək tolerantlıq ilk növbədə yüksək mədəniyyətin təzahürüdür. İnsanlarda belə bir mədəniyyətin formalaşdırılmasını uşaqlıq illərindən başlamaq lazımdır. Ölkəmizdə yetişməkdə olan nəslin təhsillənməsində müasir elmi-pedaqoji konfranslar daxilində biz ünsiyyət mədəniyyətini, dini dözümlülük və əməkdaşlıq mədəniyyətini formalaşdırmağa cəhd göstəririk və ümumən desək, buna nail oluruq. Bunu demək çox asandır, lakin gercəkləşdirmək kifayət qədər mürəkkəb bir prosesdir".

Sakit HÜSEYNOV,

AMEA-nın Fəlsəfə, Sosiologiya və

Hüquq İnstitutunun dinşünaslıq və

mədəniyyətin fəlsəfi problemləri

şöbəsinin müdiri, fəlsəfə elmləri doktoru

Xalq qəzeti.- 2011.- 19 fevral.- S. 7.