Gəncə, 4 iyun: On səkkiz il əvvəl və indi

Adi bir gün idi həmin gün. Günəşli, bir qədər sərin, ara-sıra çiskin yağışlı gün. Amma illər, aylar keçir, həmin gün yaddan çıxmır, xatirələrdə ağır, müharibə qoxulu gün kimi qalır. Çünki şəhər sakinləri həmin səhər yuxudan top-tüfəng səsləri ilə durmuşdular və ilk əvvəl ətrafda nə baş verdiyini anlamamışdılar. Amma bir azdan...

Məlum oldu ki, hökumət qoşunları şəhərdəki hərbi hissəyə hücum ediblər və nəticədə çox ciddi qarşıdurma yaranıb, ölən və yaralananlar olub.

1993-cü ilin 4 iyunu və ondan sonrakı günlərdə Gəncədə və ətraf rayonlarda baş verənlər haqqında qəzetimizdə çoxlu yazılar dərc olunub.

Müsahibimiz Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu Gəncə filialının direktoru, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor, respublikanın əməkdar müəllimi, qabaqcıl təhsil işçisi, YAP Gəncə təşkilatı sədrinin müavini Ramiz Məmmədovdur.

- Ramiz müəllim, 4 iyunu necə xatırlayırsınız?

- Düzünü bilmək istəsəniz heç o günü xatırlamaq belə istəmirəm. O gün mənim üçün təqvimə "qara gün" kimi daxil olub. Amma nə edəsən, bu da bir tarixdir, xalqın taleyinə yazılmış bir gündür.

Əslində, belə bir günün tezliklə baş verəcəyini gözləyirdik. Çünki AXC-Müsavat iqtidarı ölkəni idarə edə bilmirdi. Səriştəsiz, iddialı adamlar ölkənin taleyi üçün məsuliyyət daşımırdılar.

İqtidar qoşunlarının hücum etdiyi hərbi hissə yaşayış binalarının sıx olduğu, nəqliyyatın intensiv hərəkət etdiyi bir ərazidə yerləşir. Səhərin gözü açılmamış ora tanklar, BTR-lər yeritmək ağılsızlıq idi. Neçə-neçə cavan, qoca, uşaq həlak oldu. Sonrakı günlərdə Gəncə döyüş meydanını xatırladırdı. Hava limanı, şəhərin digər tikililəri dağıdılmşdı. Günün günorta çağı əlində avtomat oynada-oynada gedənlərə baxmaq adi hal almışdı...

- 4 iyun, sonra 9 iyun, 13 iyun və 15 iyun gəlirdi...

- Bəli, xalqımız, o cümlədən, biz gəncəlilər 4 iyunu nə qədər ağrılı, kədərlə xatırlayırıqsa, adlarını çəkdiyiniz 9 iyunu, 13 iyunu və 15 iyunu bir o qədər sevinclə, fərəhlə xatırlayırlar. Başqa cür ola da bilməz. Əslində 4 iyun vətəndaş müharibəsinin başlanğıcı idi, qardaş qırğını başlamışdı, şəhərlər, kəndlər viran olunurdu, adamlar evdən bayıra çıxmağa qorxurdular, hərənin əlində bir silah var idi. Müstəqilliyimizin taleyi şübhə altında idi. Biz eşidirdik, bilirdik, mətbuatdan oxuyurduq ki, Azərbaycanda gedən təhlükəli prosesləri diqqətlə izləyən ulu öndərimiz Heydər Əliyev Vətənin taleyi üçün hədsiz narahatlıq keçirirdi. Üstəlik, ona çoxlu müraciətlər olur, köməyə çağırırdılar. Mən özüm neçə-neçə Gəncə ziyalısı, ağsaqqalı tanıyırdım ki, Heydər Əliyevin Bakıya qayıtmasını xahiş etmək üçün dəfələrlə Naxçıvana getmişdilər. Təbii ki, belə bir böyük şəxsiyyət xalqı ağır gündə tək qoya bilməzdi. Ona görə də 1993-cü ilin iyunun 9-da Bakıdan göndərilmiş xüsusi təyyarə Heydər Əliyevi paytaxtımıza gətirdi. Əslində, AXC-Müsavat iqtidarı ulu öndəri Bakıya dəvət etmək haqqında hələ Gəncə hadisələrinin ertəsi günü düşünməyə başlamışdı. Bilirdilər ki, Heydər Əliyevin Bakıya gəlib işə qarışmasa 4 iyunun əks-sədası bütün ölkəni bürüyəcək və vətəndaş müharibəsinin qarşısını almaq olmayacaq. İqtidar Gəncə ilə bağlı ağılsız, səriştəsiz hərəkət etdiyini başa düşmüşdü. Gəncə hadisələrini araşdıran komissiyanın rəyində yazılmışdı: "Şahidlərin məlumatında və komissiya üzvlərinin müşahidələrinə əsasən məlum olmuşdur ki, 4 iyun 1993-cü il tarixdə, səhər saat 6 radələrində 130 nömrəli hərbi hissənin ərazisindən istifadə etməklə 709 nömrəli hərbi hissəyə tank, BMP, BTR və digər hərbi texnikalar vasitəsilə geniş hücum təşkil edilmiş, tank tırtılları altında kazarmada yuxuda olan əsgərlərdən 12 nəfəri əzilmiş və vəhşicəsinə məhv edilmişdir. Eyni zamanda, həmin kazarma top, minamyot və başqa silahlardan atəşə tutularaq tamamilə yandırılmış və daş-kəsək altında əsgərlərin cəsədləri qalmışdır. Komissiyanın məlumatına görə, basqın zamanı 69 nəfər hərbi qulluqçu və mülki şəxs öldürülmüş, 150-dən çox əsgər və zabit yaralanmışdı. Qarşı tərəfin cavab atəşi nəticəsində Bakıdan və ətraf rayonlardan gətirilmiş daxili qoşunların xüsusi təyinatlı dəstələri tərksilah olunmuş, 1250 hərbi qulluqçu girov götürülmüşdü.

İyunun 9-da xalq azacıq da olsa dərindən nəfəs aldı: Heydər Əliyev gəlibsə, qardaş qırğnına son qoyulacaq.

İyunun 13-ü gününü isə heç vaxt unutmayacağam. Milli Məclisin iclasında Heydər Əliyevin bir qrup jurnalistin müşayiəti ilə Gəncəyə yola düşməsi xəbəri bütün şəhəri ayağa qaldırmışdı. Gəncəlilər ulu öndərin yolunu səbirsizliklə gözləyirdilər.

Şər qarışana yaxın Heydər Əliyev şəhər icra hakimiyyətinin qarşısındakı meydana gəldi. Əslində, bu görüş əvvəlcədən nəzərdə tutulmamışdı. Amma ulu öndər eşidəndə ki, meydanda on minlərlə adam onun üzünü görmək, səsini eşitmək istəyir, o zaman Heydər Əliyev buraya gəldi. Həmin görüşü yada salanda indinin özündə də həyəcanlanır, özümü ələ ala bilmirəm. Çünki mən xalqın öz liderinə olan məhəbbət və ehtiramının, inamının, iftixarının, qürurunun şahidi idim. Adamların üzünə baxırdım. Sevinc dolu göz yaşları, ümidli baxışları necə unutmaq olar?!

Beş il sonra, 1998-ci ilin oktyabrın 7-də elə həmin meydanda Gəncə seçiciləri ilə görüşən Heydər Əliyev o günləri xatırlayaraq deyirdi: "Gəldim, ancaq öz üzərimə vəzifə götürmədim. Bir həftə mənimlə danışıqlar getdi. Burada qan tökülmüşdü. Ona görə mən bütün çətinliklərə baxmayaraq, o vaxt həyatımın böyük təhlükə altında olduğunu görərək, böyük riskə gedərək 1993-cü ilin iyun ayının 13-də buraya, Gəncəyə, qardaş qanı tökülən bu qədim diyara gəldim. Burada vəziyyətin nə qədər gərgin olduğunu gördüm. Eyni zamanda, gəncəlilərin mənə nə qədər dəstək verdiyini görərək Bakıya dönüb iyun ayının 15-də Ali Sovetin sədri vəzifəsini öz üzərimə götürməyə razılıq verdim. Məni Ali Sovetə sədr seçdilər".

- Professor, o ağır günlərdən 18 il ötür. Gəncə xeyli dəyişib, abadlaşıb. Ölkə Prezidenti İlham Əliyevin yaxından qayğısı və köməyi sayəsində şəhərdə bir sıra obyektlər istifadəyə verilib. Son aylar isə Gəncə nəhəng tikinti meydançasını xatırladır. Hara baxırsan iş gedir, yollar, səkilər yenidən qurulur, qədim binalar yeni həyata qaytarılır, infrastruktur yeniləşir və sair. Bir şəhər sakini, ziyalı kimi on səkkiz il əvvəlki iyunla, indiki iyunu necə müqayisə edərdiniz?

- İndi şəhərdə aparılan işlərə baxıram və Gəncənin yaxın gələcəkdəki vəziyyətini gözlərim önünə gətirirəm. Bilirsiniz, neçə qürur hissi keçirirəm?! Qədimliklə müasirliyi özündə birləşdirən, yeniləşmiş, öz libasını dəyişmiş Gəncə.

Şəhərin elə bir sahəsi yoxdur ki, o unudulsun. Diqqətimi və məni hədsiz sevindirən cəhətlərdən biri işlərin həddindən artıq sürətlə aparılması və yüksək keyfiyyətidir, müasirliyidir. Gəncədə bu gün elə bir iş başlanıb ki, ona kənardan laqeyd qalmaq olmur. Çalışırsan ki, sən də bir işin qulpundan yapışasan. Çünki Gəncə elə-belə şəhər deyil, qədim tarixi olan, Nizami, Məhsəti, Bəndər, Cavadxan yetişdirən bir şəhərdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev şəhərimiz haqqında görün necə gözəl deyib: "Gəncə bizim qədim şəhərimizdir, Azərbaycanın tarixidir. Müstəqil Azərbaycanın ikinci şəhəridir. Ona görə Gəncəyə xüsusi diqqət, münasibət olmalıdır. Abadlıq, quruculuq işlərini görəndə, yolların salınmasını, camaatın əhval-ruhiyyəsinin yüksəlməsini görəndə mən çox sevinirəm. Mən istəyirəm ki, bu şəhər daha da gözəlləşsin, abadlaşsın".

Ürəyimiz dağa dönür. Ölkə başçısı Gəncəni təkcə sözlə deyil, əməli işi ilə, köməyi, qayğısı ilə sevdiyini sübut edir. Lap bu yaxınlarda şəhərə əlavə olaraq 5 milyon manat vəsait ayırması da bunun əyani sübutudür. Biz də gərək bu etimadı doğruldaq, qayğıya əməli işimizlə cavab verək. Gəncənin yeni rəhbərliyi şəhərin Avropanın ən gözəl məkanlarından birinə çevrilməsi üçün əlindən gələni əsirgəmir.

- Ramiz müəlim, qədim tarixi memarlıq obyektləri, ayrı-ayrı inzibati, yaşayış binaları öz əvvəlki görkəminə qaytarılır. Şəhərdə hara baxırsan, binaların fəsadları yenidən qurulur, milli-memarlıq elementləri daha qabarıq üzə çıxarılır. Sizcə, şəhərdə belə obyektlər çoxdurmu?

- Bilirsiniz, əgər biz deyiriksə, şəhərimizin 2-3 mindən çox yaşı var, o zaman olanlarımızı niyə göstərməyək, nümayiş etdirməyək. Şəhərdə elə binalar var ki, yaşı 150-200 ildən çoxdur. Yaşı 100-ü keçmiş binalar isə daha çoxdur. Amma bu binaların yaşının qədim olmasını sakinlərin çoxu bilmirdi. Çünki binalar rekonstruksiya olunanda elə kökə salınıb ki, onun dünən və ya 100-150 il bundan əvvəl tikildiyini ayırd etmək mümkün deyildi. Dəqiq desəm, Gəncənin milli memarlığına xas elementləri özündə birləşdirən bina görünmürdü. Fasadı əcaib rənglənən binanın boya qatı qaşındıqdan və digər lazımi işlər görüldükdən sonra bu binalara baxdıqca baxmaq istəyirsən. İsmət Qayıbov küçəsindəki Gigiyena və Epidemiologiya Mərkəzinin yerləşdiyi bina, M.Abbaszadə küçəsindəki mərkəzi poçtun binası, yaşayış binaları, hərbi komissarlığın yerləşdiyi bina və digər onlarla qədim tarixi memarlıq inciləri indi üzə çıxıb. Ümumiyyətlə, sevindirici haldır ki, şəhər rəhbərliyi Gəncənin qədimliyini, özünəməxsusluğunu, milli-memarlığını konkret faktlarla üzə çıxarır. Şəhər rəhbərliyi məsələ qaldırıb ki, nə üçün 217 qədim binası, 300-dən çox tarixi abidəsi olan Gəncə ölkədə turizm mərkəzi kimi hələ də lazımi ad qazana bilməyib. Vaxt vardı idi Gəncədə turistlərə Göy-Göldən və butulkalı evdən başqa heç nə göstərə bilmirdilər. Amma indi bizim görün nə qədər gəzməli, görməli, öyünməli obyektlərimiz var?

- Bəs Nizami Gəncəvi?

- Nizami Gəncəvi bizim qürur yerimizdir, başımızın tacıdır. Mən inanıram ki, tezliklə dünyanın elə bir yeri qalmayacaq ki, oradan durub gəlib Nizaminin məqbərəsini, onun doğulduğu şəhəri ziyarət etməsinlər. Hazırda Nizami ilə bağlı şəhərdə elə irimiqyaslı bir iş gedir ki, onların təkcə adlarını sadalamaq kifayətdir. Məqbərə və onun ətrafı tamamilə yenidən qurulur, divarlara dahi şairin əsərlərindən fraqmentlər həkk olunur, yaşıllıqlar salınır, Nizami irsini öyrənən və təbliğ edən mərkəz yaradılır, şəhərin ən uzun, yəni 15 kilometrlik küçəsinə Nizami adı verilir. Bu yaxınlarda Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının illik ümumi yığıncağında Nizami mərkəzinin yaradılmasının vacibliyi ilə bağlı qaldırılan məsələ hamımızın ürəyindən xəbər vermişdir. Cənab Prezidentimiz İlham Əliyev həmin yığıncaqda dedi ki, "Nizami mərkəzinin yaradılması ilə əlaqədar səslənən təkliflər hesab edirəm ki, təqdirəlayiqdir. Heç kəsdə şübhə yoxdur ki, Nizami Gəncəvi dahi Azərbaycan şairidir. Bunu bütün dünya bilir".

- Deyəsən Gəncənin ərazisi də böyüyür...

- Lap bu yaxınlarda şəhərin ərazisi 9980 hektar idi. İndi 17 min hektara çatdırılır. Şəhərin dörd yanında yeni tikililər, park və xiyabanlar, yollar salınacaq, infrastruktur dəyişəcək. Əslində, beynəlxalq standartlara görə şəhərlərdə əhalinin sıxlığının normal olması üçün adambaşına 18 kvadratmetr mənzil sahəsi düşməli olduğu halda, Gəncədə bu göstərici 13,9 kvadratmetrdir. İndi 2015-ci ilədək bu rəqəmin 15,5 kvadratmetrə çatdırılması nəzərdə tutulur ki, buna görə 1 milyon 990 min kvadratmetr yaşayış binaları tikilməli, 2015-2030-cu illər arasında isə daha 2 milyon 572 min kvadratmetr mənzil sahəsi istifadəyə verilməlidir.

Biz bu yaxınlarda şəhər icra hakimiyyətində keçirilən müşavirədə iştirak etdik və Gəncənin yaxın gələcəkdə necə olacağı barədə çox sevindirici, fərəhli məlumatlar aldıq. Gəncə çayı ərazisində yeni parkın salınması, şəhərin giriş qapıları, Heydər Əliyev parkı, Heydər Əliyev Mərkəzi, yeni yollar, xiyabanlar, gənclərin istirahət guşələri və neçə-neçə bu kimi obyektlər...

- Ramiz müəllim, yenə qayıdaq on səkkiz il əvvələ. Məhz həmin 4 iyun günü və ondan sonrakı günlərdə siz ziyalılar, digər şəhər sakinləri nə düşünürdünüz? İnanırdınızmı, elə bir gün gələcək ki, Azərbaycan, o cümlədən qədim Nizami yurdu yenidən qısa zaman kəsiyində beləcə dəyişəcək, gözəlləşəcək?

- Səmimi deyirəm. Heydər Əliyevin Gəncənin baş meydanında nurlu, işıqlı, inamlı, qətiyyətli simasına baxdıqdan sonra əmin oldum ki, qara günlər arxadadır. Hərçənd hələ qarşıda bizi neçə-neçə çətin günlər gözləyirdi. Müxtəlif qətllər, terrorlar, terrora cəhdlər, digər qarşıdurmalar, daha nələr, nələr... Bunların hamısının qarşısı Heydər Əliyevin böyüklüyü nəticəsində alındı.

İndi mstəqilliyimizin 20-ci ildönümünü qeyd etməyə hazırlaşırıq. Bunun qiymətini bilməliyik, qoruyub saxlamalıyıq. Gəncənin hər bir sakini əldə olunanlara görə ulu öndər Heydər Əliyevə, son 8 ildə Gəncəyə 10 dəfədən çox səfər edən, ona daim köməklik göstərən cənab İlham Əliyevə minnətdardır. Bu diqqət, qayğı daim olub, indi də var.

Bu gün Gəncədə həyata keçirilən işlərə hamımız dəstək olmalıyıq. Şəhər icra hakimiyyətinin başçısı Elmar Vəliyevin təşəbbüskarlığı, təşkilatçılığı, daim yenilik hissi ilə yaşaması, işgüzarlığı bizi də hədsiz ruhlandırır, qüvvəmizi səfərbər edir. Bilirik ki, görülən hər bir iş doğma Gəncəmizin tərəqqisi, inkişafı naminədir. On səkkiz il əvvəl topa-tüfəngə tutulan qədim Gəncəyə bu gün sığal çəkilir, o öz libasını dəyişir. Bundan böyük nə ola bilər?!

Söhbəti yazdı: Hamlet QASIMOV

Xalq qəzeti.- 2011.- 4 iyun.- S. 5.