Söz
dünyasının işığında
AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat
İnstitutunun professoru, filologiya elmləri doktoru Nüşabə
Araslı, f ilologiya üzrə fəlsəfə doktorları,
aparıcı-elmi işçilər - Asif Rüstəmli, Xədicə
İsgəndərli, Leyli Əliyeva, Qürbət Mirzəzadə,
Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun Şəki
filialının müəllimi, şair Vaqif Aslan, AzTV-nin əməkdaşı
Azər Rüstəmli və mən - 8 nəfərlik heyət
səhər tezdən Bakıdan Urmiyaya yola düşdük.
Bir
neçə saatlıq yoldan sonra bir anda sərhəd bizi Azərbaycandan
ayırıb İrana qovuşdurdu. Biləsuvar, Ağdaş,
Meşkin... və buradan başı qarlı Savalan
görünür. Savalanın füsunkar gözəlliyi bizi
elə sehrləyir ki, Əhmədabadı nə vaxt
keçdiyimizi hiss etmirik. Dağlar qoynunda yerləşən
bu şəhərin evləri sanki adamın ayağı
altında qalır. Bir qədər bizim Ağsu
dolaylarını xatırladır bu yollar.
... Təbriz
yolu başlayır. Bu yolun qəribə gözəlliyi onu əhatə
edən qayalardır. İri sal daşlardan hörülüb
elə bir bu qayalar. Səf-səf düzülən bu
daşlar çox böyük, nizami bir ordunu xatırladır.
Sanki nə vaxtsa hansısa döyüşdə
daşlaşıb bu ordu. Bir qədər sonra daha fərqli bir
mənzərə diqqətimizi çəkir. Adamı həyəcanlandıran,
güc-qüvvət aşılayan bu mənzərələri
ötdükcə xəyallar səni keçmişə
aparır, qulağına atların kişnərtisi, nal səsi,
qılıncların cingiltisi gəlir. Tarix vərəqlənir
yaddaşında, müəyyən zaman kəsiyində ikiyə
bölünmüş torpaqlarımızın sakini olursan sən
də.
Ağır
düşüncələrdən, xəyallardan həzin bir mənzərə
ayırır səni. Suyu qurumuş bir bulaq
küskün-küskün bir tərəfə çəkilib,
qəribsəyibdi elə bil. Həsrətmi
çökmüş suyuna, nisgilmi yağmış
başına?! Görən suyundan sonuncu içən kimlər
olmuş? Nakam aşiqlərmi, həsrətdən yanan ürəklərmi,
yoxsa uzaq-uzaq yollar gəlib yol yorğunu olanlarmı? Bəlkə,
elə buna görə incik bir gəlin tək çəkilibsən
duvağına?! Gəl, küskün bulağım, olum quruyan
göz yaşın, gəl ikimiz ağlayaq, canlansın ölən
ruhum, quruyan suyum. Gəl, birgə oxuyaq o taylı-bu taylı
sevilən mahnımızı:
Təbrizin yolları dolanbadolan,
Qaragilə, dolanbadolan.
Sən ki məni sevmədin,
Get,
ayrı dolan, Qaragilə,
get
ayrı dolan.
Qoy hay
versin səsimizə Qaragilənin ruhu, çağlasın həsrətdən
quruyan bulaqlar...
Dalğın
fikirlərlə Əhəri də keçirik. Yolboyu təbiətdən
rəng alan, Allahın möcüzələrini xatırladan
qayaların hərəsi bir günbəzə bənzəyir.
Burada torpaq çox zəngin olduğundan qayalar müxtəlif
rəngdədir.
Vanyarı
da arxada qoyan yollar bizi Urmiya gölünə
yaxınlaşdırır. Nəhəng bir körpüdən
keçirik, uzunluğu 1785 metrdir. Adına Şəhid Kələntəri
körpüsü deyilir. Urmiya gölü möhtəşəm
gözəlliyi ilə gözlərimiz önündədir.
Sular necə də sakit-sakit axır, İlahi? Bu göldə
bir hikmət varmış kimi adamı özünə çəkir.
Lal sular insanın ruhunu oxşayır. Bir qədər sonra yol
ortada qalır, hər iki yandan Urmiyanın suları sanki sənə
"yaxşı yol" deyir. Qarşıdakı Zəmbil
dağı öz əzəmətiylə qonaqlarını
qarşılayan ev sahibi kimi vüqarla durur.
...
Artıq axşam düşürdü. Günəş bir
gözəlin hörüklərini xatırladan
saçaqlarıyla gölün sularına sığal çəkirdi.
Bu da
Urmiya şəhəri. Asif Rüstəmlinin sözləri
hamının sevinc hissini daha da artırdı:
"Urmiyanın qoxusu gəlir". Bu torpaq qoxusuydu, bu həsrət
qoxusuydu. Nəhayət, bu söz aşiqlərinin sevgi, sözə
məhəbbət qoxusuydu. Bu Cəlaləddin Ruminin, Hüsaməddin
Çələbinin söz qüdrətiydi, hamını bir
araya gətirmişdi. İki böyük söz
ustadının söz işığına, söz
gücünə böyük Türk dünyasının, qədim
Naxçıvanın, doğma Azərbaycanın sinəsi dolu
söz adamlarını bir yerə cəmləmişdi.
"Van
Yüzüncü Yıl Unversitesi və Urmiya Universitesi
İşbirligi ilə düzənlənən Uluslararası
Mesnev-İ və Hüsaməddin Çələbi
Simpozium"u adlanan möhtəşəm tədbir, adından
bəlli olduğu kimi, iki böyük dövlətin mənəvi
dəyərlərini, söz xəzinəsini təmsil edirdi.
Bu konfransın keçirilməsinin mədəni irsimizin
dünya ölkələri arasında yayılıb təbliğ
edilməsində böyük rol oynayacağı da
şübhəsizdir.
Azərbaycandan
gələn qonaqlar adından ilk olaraq söz Asif Rüstəmliyə
verildi. A.Rüstəmli qeyt etdi ki, Urmiya Universiteti ilə Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyası arasında on ildən
artıqdır ki, sıx elmi-əməkdaşlıq,
yaradıcılıq əlaqələri davam edir. Bu vaxtadək
Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu Urmiya Dövlət
Universiteti ilə N. Gəncəvinin, Ə. Xaqaninin,
M.Füzulinin, Ş.İ.Xətainin
yaradıcılığına həsr edilmiş birgə
elmi-konfranslar keçirmişdir. Məsnəvi əslində
iki ölkə arasında bir mənəviyyat
körpüsüdür.
Asif
Rüstəmli Urmiya Dövlət Universitetinin rektoru Həsən
Sidqiyə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Həmkarlar
Təşkilatının "Azərbaycan - İran elmi, ədəbi-mədəni
əlaqələrinin inkişafındakı xidmətlərinə
görə", rektor müavini doktor Məhbub Taleyiyə
"Azərbaycanşünaslıq Araşdırmalar Mərkəzinin
yaradılması və inkişafındakı xidmətlərinə
görə" xüsusi diplom və mükafatlarını təqdim
etdi.
İranlı
alimlərdən doktor Pərvin Məşhur, doktor Fəridə
Davidi Məğdəmi, doktor Məryəm Gülləbi,
doktor Seyid Kərim Xubbin, doktor Mömini Hezavəniu, doktor Əhməd
Qoli, xanım Fatimə Mehripuyəni və başqaları
maraqlı mövzularla çıxış etdilər.
Mövlana
Hüsaməddinə qarşı çox böyük sevgi
duyurdu. Hüsaməddin çox dərrakəliydi,
Mövlananı yaxşı tanıyırdı. Həm də
din adamı, irfani birisiydi. Ustadının fikirlərini oxuyur,
içini bilirdi. Hüsaməddin Cəlaləddin Ruminin
oğlundan bir yaş fərqliydi, lakin Mövlananın oğlu
heç babasını onun qədər yaxşı
tanımırdı.
Məsnəvinin
bu günümüzə gəlib çatmasında,
Mövlananın dünyada tanınmasında Çələbinin
rolu çox böyükdür. H.Çələbi
"Divani-kəbir"in, digər əsərlərin
yazılmasının da səbəbkarıdır.
Bütün ömrü boyu Mövlana Hüsaməddinə
iltifat etdi, Hüsaməddin isə ona etibar göstərdi.Çələbi
Mövlanadan sonra 11 il yaşadı. Onların məzarı da
yanaşıdır.
Mövlana
əsərlərində Şəmslə bağlı fikirlərini,
onun uzaqlığından doğan həsrətini ifadə
edirdi. Şəms Mövlananın sevgisini belə bildirirdi:
"Mən birisini arayırdım özüm kimi, qüvvəm
olsun, özümdən yorulmuşam". Mövlana Şəms
kimi birisiydi. Hüsaməddinin təsiri Şəmsdən az
deyildi. Böyük insanlar Allaha yetişənlərdir. Məsnəvidə
dinlərin bir arada yaşaması özünü göstərir.
Dini fəlsəfədə Mövlananın və məsnəvinin
çox önəmli yeri var. Məşhur filosoflar
Mövlananı yaxşı anlayırdılar bu fikirlə -
"lampalar yalnız ayrıdır, işıqsa eynidir".
Bu tədbirdə
ən önəmli hadisə Hüsaməddin Çələbinin
21-ci nəvəsi Esme Çələbinin
iştirakıydı. Türkiyədən təşrif buyuran
xanım Çələbi üzündə nur, dilində
soykökünün söz çələngini gətirmişdi.
İnsana yalnız müsbət enerji bəxş edən bu
xanım səhnədəki çıxışıyla bir
nur parçasını xatırladırdı. Hər iki
dövləti, gələn qonaqları salamlayaraq ulu
babasının adının anıldığı bu tədbirə
görə öz təşəkkürünü bildirdi.
Çıxışlar
arasında ən çox diqqətimi çəkən
Türkiyə Cümhuriyyəti Urmiya Baş Konsulu Ərdoğan
Odabaşın nitqindən bəzi məqamları təqdim etmək
istəyirəm: "Hz.Mövlananın öncə Şəms
Təbriziylə qarşılaşması, onda
özünü tapması, bundan sonra da Urmiyadan Anadoluya
köç edən Şeyx soyundan bir ailənin övladı
olan Hüsaməddin Çələbini öz müridi təyin
etməsi, ölümündən sonra isə ilk xəlifəsi
elan etməsi təsadüfi deyil. Hz.Mövlananın Şəms
Təbrizinin yerini, onun ölümündən bir qədər
sonra urmiyalı Hüsaməddin Çələbi ilə
doldurması, Məsnəvinin yazılış fikrini Hz.
Mövlanaya verəni Hüsaməddin Çələbi
olması bir təsadüf deyil. Hər üçünün
də təməl fikirləri din, dil, irq, rəng, qadın,
erkək, zəngin, yoxsul, bütün insanlığı Allah
sevgisi altında bir arada toplamaq üzərində
qurulmuşdur. Bundan gözəl, bundan daha birləşdirici
bir fəlsəfi düşüncə ola bilərmi? Bu gün
Hz. Mövlana, Şəms Təbrizi və Hüsaməddin
Çələbinin düşüncələri insanlıq tərəfindən
mənimsənilsə, dünyada savaşlar qalmaz. Allahın
yaratdığı hər bir varlıq hüzur və güvənc
içində bir-birlərinə qarşı sevgi və
sayğı təməlində xoşbəxt yaşam sürərdilər.
Bu cür simpoziumların və buna bənzərlərin bundan
sonra düzənlənməsi dünya barışı yolunda
insanlığa mesaj verilməyə davam edilməsinə
ümid edirəm"
Ərdoğan
bəyin gurultulu alqışlarla qarşılanan, ürəkdən
gələn isti sözləri əslində, Azərbaycan,
Türkiyə, İran mədəni və elmi əlaqələrinin
bundan sonra da möhkəmlənməsinə bir
çağırışdır.
Azərbaycan
alimləri adından professor Nüşabə Araslıya
söz verildi. Yeri gəlmişkən, N.Araslının
İranda yetərincə tanınaraq böyük hörmətlə
qarşılanması, atası - mərhum akademik Həmid
Araslının adının ehtiramla, qədirbilənliklə
çəkilməsi qəlbimizdə fəxarət hissi
doğurdu. Professor "Mövlana Cəlaləddin və klassik
türk məsnəviləri mövzusundakı
çıxışında Mövlana Cəlaləddinin
türk xalqları ədəbiyyatlarına qüvvətli təsirindən,
ilk türk məsnəvilərinin yaranması və dini təsəvvüfü
çalarlarla zənginləşməsində mühüm rolundan
danışdı.
Simpoziumun
birinci günü Azərbaycandan gəlmiş heyət üzvlərindən
Asif Rüstəmli, Nüşabə Araslı, ikinci
günü isə Qürbət Mirzəzadə və mən
münsiflər heyətinə dəvət olunduq. AMEA-nın Ədəbiyyat
İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, fəlsəfə
doktoru Xədicə İsgəndərli "Rumi və Nəbati
poetikasında müştərək xüsusiyyətlər"
mövzusundakı çıxışında Nəbati
yaradıcılığı ilə Rumi poeziyası, xüsusən
onun türk şeirlərini ehtiva edən "Divani-kəbir"
arasındakı həm məzmun, həm də forma
baxımından xeyli yaxınlıqlar olduğunu bildirərək
onların lirikası arasında ümumi cəhətlərin ən
mühümlərini: hər iki şairin Qurani-Kərimə
xüsusilə bağlılığını, İlahi
eşqin tərənnümünü, ədəbi
yaradıcılığın təbiətinə, vəzn və
qafiyəyə yaxınlığını qeyd etdi. Natiq
bildirdi ki, bir mövzunun şeir boyu inkişaf etdirilməsi,
xitabların tez-tez işlədilməsi, ritorik suallardan istifadə,
daxili qafiyələrin işlədilməsinə xüsusi diqqət
Nəbati və Rumi yaradıcılığının
müştərək xüsusiyyətləridir. X.İsgəndərli
çıxışının sonunda hər iki şairin ədəbi-tarixi
mövqeyindəki uyğunluqdan da söz açaraq bildirdi:
Mövlana Rumi Sənai və Əttar
yaradıcılığında formalaşan farsdilli Sufi
lirikasının kamillik həddinə
çatdırmış, Nəbati isə Nəsimi və
Füzulidən gələn Azərbaycan irfani poeziyasına
yekun vurmuşdur.
Fasilə
zamanı Xədicə İsgəndərli və Leyli Əliyeva
yerli televiziyaya müsahibə verməyə dəvət
olundular.
Tədbirin
yekununda Azərbaycanı təmsil edən şair Vaqif
Aslanın ifasındakı şeirləri gurultulu alqış
sədalarıyla qarşılandı. Görkəmli alimlər
hədiyyələrlə təltif olundular.
Simpozium
ilk iş gününü başa vurduqdan sonra bütün
iştirakçılar Urmiya Universitetinin rəhbərliyi
altında dağın ətəyində yerləşən
"Bənd" adlı gözəl məkana dəvət
olundu. Burada da urmiyalıların yüksək qonaqpərvərliyi
ilə qarşılaşdıq. Hər yerdə Şərq adət-ənənələri
özünü göstərirdi. Hər birimizi gülərüzlə,
doğma adamlar kimi salamlayır, "xoş gəldiniz"
deyirdilər. Burada aşıqları görəndə sevinc
hissi keçirdik. Bir daha ruhən
bağlılığımızı duydum. Urmiya
aşıqları da bizim saz ustaları kimi avazla, həm də
öz şirin ləhcələriylə oxuyurdular. Türkiyəli
qonaqlar "Gizir oğlu Mustafa bəy"i, biz isə
"Şirvan gözəlləməsi"ni ifa etməyi
xahiş etdik. Urmiya elində ozanı dinləmək bizə
xüsusi zövq verdi. Şam süfrəsi başa
çatdıqdan sonra üniversitetin rektoru Həsən Sidqi və
müəllim heyətinin üzvləri azərbaycanlı
qonaqlarla fikir mübadiləsi apardılar.
Ertəsi
gün simpoziumun yekunundan sonra qonaqlar Urmiya Şəhər Bələdiyyəsinin
təşkilatçılığıyla dağlar qoynunda
yerləşən gözəl bir məkana axşam süfrəsinə
dəvət olundular. Dostluq, səmimiyyət,
qarşılıqlı hörmət və ehtiram şəraitində
keçən həmin günlər həyatımızın ən
xoş xatirəsi kimi yaddaşımızda qalacaq. Ən
başlıcası isə Türkiyə, Azərbaycan
adları gələndə üzlərdəki sevinc və məhəbbət
heç vaxt unudulmayacaq.
Aida
ŞÜKÜRLÜ
Xalq qəzeti.- 2011.- 5 iyun.- S. 7.