Regionların dinamik sosial-iqtisadi inkişafı müstəqilliyin ən böyük nailiyyətlərindəndir

Son illər ölkəmizdə regionların sosial-iqtisadi inkişafı sahəsində çox böyük uğurlar əldə edilmişdir. Bu istiqamətdə 2004-cü ildə qəbul edilmiş birinci Dövlət Proqramından sonra bölgələrdə nəhəng quruculuq işlərinə başlanmış, yeni-yeni sənaye, kənd təsərrüfatı və xidmət obyektləri işə salınmış, nəticədə yüz minlərlə yeni iş yerləri yaradılmışdır. Regionların canlanması, paytaxta insan axınının səngiməsi və ölkə iqtisadiyyatının şaxələndirilməsi istiqamətində mühüm addımlar atılmışdır.

"Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009 - 2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı"nın icrasının ikinci ilinin yekunlarına həsr olunmuş konfransda əldə olunmuş uğurlardan ətraflı söhbət açılmış, qarşıda duran vəzifələr geniş müzakirə edilmişdir. Dövlətimizin başçısı cənab İlham Əliyev konfransdakı giriş nitqində demişdir: "Bütövlükdə deyə bilərəm ki, 2004 - 2008-ci illəri əhatə edən proqram artıqlaması ilə icra edildi... 2009-2013-cü illəri əhatə edən Dövlət Proqramı da uğurla icra olunur.

Artıq iki ildir ki, proqram icra edilir. Deyə bilərəm ki, qarşıda duran bütün məsələlər, bütün vəzifələr öz həllini tapır. 2009 - 2010-cu illər dünya tarixində maliyyə və iqtisadi böhran illəri kimi qalacaqdır. Buna baxmayaraq, Azərbaycan iqtisadiyyatının bu illərdə artımı xüsusi məna daşıyır. Son iki il ərzində Azərbaycan iqtisadiyyatı 15 faiz artmışdır. Bu artım deyə bilərəm ki, o cümlədən qəbul edilmiş regionların sosial-iqtisadi inkişaf proqramlarının icrası nəticəsində mümkün olmuşdur. Əgər biz vaxtilə regionların inkişafına böyük diqqət göstərməsəydik, çox güman ki, iqtisadiyyatımız bu gün birtərəfli iqtisadiyyat kimi özünü göstərə bilərdi. Bizim məqsədimiz isə ondan ibarətdir ki, iqtisadiyyatımız çoxşaxəli olsun".

Azərbaycan iqtisadiyyatında neft və qaz sənayesinin ölkəmizin taleyində nə qədər böyük əhəmiyyəti olduğu hamıya məlumdur. Hətta müstəqilliyə qədərki iki əsrə yaxın zorla tərkiblərinə qatıldığı imperiyaların məcburi itaətlik dövründə belə bu mühüm sahə Azərbaycanın inkişafında aparıcı mövqeyə malik olmuşdur.

Müstəqilliyin ilk dövrlərində neft və qaz sənayesinin ölkə həyatı üçün müstəsna rolunu qiymətləndirməyi bacarmayan o zamankı "dövlət başçılarından" fərqli olaraq az sonra yenidən respublika rəhbərliyinə dəvət olunan ulu öndər Heydər Əliyev ilk dəfə Azərbaycan iqtisadiyyatının bu mühüm sahəsinin böyük imkanlarını xalqın tərəqqisinə yönəltdi. Əsası "Əsrin müqaviləsi" ilə qoyulan Heydər Əliyev neft strategiyası bütün çətinliklərə baxmayaraq, tezliklə reallaşdı və müstəqil Azərbaycanın iqtisadi qüdrətinin möhkəmləndirilməsində mühüm rol oynadı.

Bununla belə, neft və qaz sənayesinin istər Sovet dövründə, istərsə də müstəqillik illərində Azərbaycanın həyatında müstəsna əhəmiyyətini son dərəcə yüksək qiymətləndirən ulu öndər Heydər Əliyev yaxşı dərk edirdi ki, neft və qaz ehtiyatları nə zamansa tükənməlidir. Bunu nəzərə alaraq o, respublika iqtisadiyyatının hərtərəfli inkişaf yollarını əvvəlki rəhbərliyi dövründə olduğu kimi, müstəqillik illərində də diqqət mərkəzində saxlayırdı. Bu düzgün elmi baxışlara söykənən konseptual yanaşma nəticəsində ölkənin qeyri-neft sektoru yüksək sürətlə inkişaf etməyə başladı. Təsadüfi deyildir ki, son illərdə iqtisadi inkişafa yönəldilən sərmayə əsasən qeyri-neft sektoruna qoyulur. 2010-cu ildə bu məqsəd üçün istifadə edilən vəsaitin 60 faizi (15,5 milyard dollardan 9,3 milyard dolları) həmin sahələrin payına düşmüşdür. Bunun nəticəsidir ki, 2010-cu ildə ölkədə 160-a yaxın müxtəlif qeyri-neft sektoru sahələrinin müəssisələri tikilib istismara verilmişdir. Diqqətəlayiq haldır ki, artıq qeyri neft-sektoru sahələrinin inkişaf sürəti ümumi ölkə iqtisadiyyatının və sənayesinin artımını xeyli üstələyir. Məsələn, ÜDM-in 2010-cu ildə real artım sürətini (5 faiz) və sənayenin artımını isə (2,6 faiz) üstələyərək qeyri-neft sənaye sektorunun artımı 6,6 faizə bərabər olmuşdur. Nəticədə 2010-cu ildə qeyri-neft sektoru sənaye sahələri ümumi ölkə sənaye məhsulunun 18,3 faizini vermişdir.

Bununla əlaqədar yeri gəlmişkən, bir vacib məsələyə də toxunmaq lazımdır. Nazirlər Kabinetinin 2010-cu ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və 2011-ci ildə qarşıda duran vəzifələrə həsr olunmuş iclasda ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyev demişdir: "Mən yaxşı xatırlayıram, bir neçə il bundan əvvəl bəzi beynəlxalq qurumlarda Azərbaycanda "Hollandiya sindromu" haqqında fikirlər səslənmişdi, yəni Azərbaycanda iqtisadiyyat birtərəfli inkişaf edəcək, ancaq neft amilinə söykənir, iqtisadiyyatın digər sahələrində perspektivlər yoxdur. Bizim apardığımız siyasət isə onu göstərir ki, artıq Azərbaycan iqtisadiyyatı çoxşaxəli iqtisadiyyat kimi formalaşıb və "Hollandiya sindromu" haqqındakı o fikirlər artıq səslənmir".

Əlbəttə, bəzi beynəlxalq qurumların Azərbaycanın iqtisadi inkişafı və istiqamətləri barədə bu fikirləri tamamilə yanlışdır. Düzdür, XIX əsrin ortalarından başlayaraq geniş inkişaf yoluna qədəm qoymuş Azərbaycan iqtisadiyyatı keçən əsrin ikinci yarısından bir müddət xeyli məhdud istiqamətdə inkişaf etmişdir. Lakin XX əsrin 70-80-ci illərində ulu öndər Heydər Əliyevin düşünülmüş iqtisadi siyasəti nəticəsində Azərbaycan iqtisadiyyatının hərtərəfli inkişafının əsası qoyuldu və dünyanın qabaqcıl ölkələrinə xas olan həmin inkişaf meyli indi də çox uğurla davam etdirilir.

Məlumdur ki, uzun müddət imperiyaların iradəsi ilə inkişaf edən Azərbaycan iqtisadiyyatında yol verilən nöqsanlar nəticəsində yaranmış uyğunsuzluqlardan biri də onun regionları arasında ümumi sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə dərin fərqlərin yaranması idi. Regionların tarazlı inkişafı məsələsi ilk dəfə əsaslı şəkildə keçən əsrin 70-80-ci illərində ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən gündəmə gətirildi. O zamanlar bu sahədə əldə edilən böyük naliyyətlər təəssüf ki, Sovet dövlətinin süqutu ərəfəsində və əldə etdiyimiz müstəqilliyin başlanğıcında məlum səbəblərdən xeyli itirildi. Sonralar iqtisadiyyatın qismən bərpası və dirçəlməsi gedişində regionlarda da məhsuldar qüvvələrin tədricən canlanması baş verdi.

Ölkənin bütün ərazilərinin həmahəng inkişafı və bu cəhətdən onlar arasında tarazlı nisbətlərin yaranması yolları isə regionların sosial-iqtisadi inkişafının 2004-2008-ci və 2009-2013-cü illəri əhatə edən birinci və ikinci Dövlət Proqramlarında nəzərdə tutulan əhatəli tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə müəyyən edilmişdir. Keçən dövr ərzində işğal olunmuş ərazilərdən başqa, bütün regionlarda zəruri infrastruktur sistemlərinin genişlənməsi və yeniləşməsi, müxtəlif istehsal təyinatlı müəssisələrin yaradılması sahəsində aparılan böyük quruculuq fəaliyyəti nəticəsində onların ümumi sosial-iqtisadi inkişafı müqayisə olunmaz dərəcədə dəyişmişdir. Bu sahədə nəzərdə tutulan tədbirlər indi də uğurla icra olunur. Azərbaycanda keçid dövrünün tezliklə başa çatması bazar münasibətlərinin tələblərinə uyğun onun bütün əsas sahələrinin sahmanlı inkişafı nəticəsində olmuşdur. Bu həm də ölkənin regionlarında məhsuldar qüvvələrin yeni şəraitə uyğun inkişafı hesabına baş vermişdir. İndi müxtəlif regionlarda qeyri-neft sektoru sahələrinin (metallurgiya, maşınqayırma, tikinti, yüngul və yeyinti sənayesi) çoxlu müəssisələri yaradılır. Yerli şərait və imkanlar əsasında artıq respublikanın hər bir regionunda özünəməxsus istehsal strukturu təşəkkül tapır və onların hamısında əhatəli sosial-iqtisadi inkişaf prosesi gedir. Regionların inkişafı o səviyyədə həyata keçirilir ki, onlar mümkün olan sərvətlərdən və imkanlardan dolğun və səmərəli istifadə etməklə həm öz daxili, həm də ölkə tələbatının ödənilməsinə əhəmiyyətli töhfələr verirlər. Ən əsası isə odur ki, regionlarda məhsuldar qüvvələrin ümumi inkişafı mütəşəkkil təşkil olunduğundan onlarda sürətlə artan əhalinin məskumlaşması əsasən ərazilərin öz daxilində daha münasib şəkildə tənzimlənməsi nəticəsində insanların paytaxta yersiz axınını məhdudlaşdırır.

Qeyd etdiyimiz kimi, sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə vaxtilə uzun müddət regionlar arasında yaranmış böyük fərqlər Azərbaycana ağır miras kimi keçmişdən qalmışdır və bu qeyri-bərabərliyi aradan qaldırmaq təbii ki, xeyli vaxt və məqsədyönlü fəaliyyət tələb edir. Həm də əsas odur ki, regionların inkişafında lazımi tarazlıq yaratmaq üçün məsələnin mahiyyətindən irəli gələn əsas məqsədlərə əməl edilməlidir. Gərək ilk növbədə milli sahibkarlar, xarici sərmayəcilər, səhmdar cəmiyyətlər və şirkətlər, ümumiyyətlə, bu vacib işə məsul olan qurumlar regionlarda dövlətin müəyyən etdiyi inkişaf strategiyasının həyata keçirilməsi nəticəsində orada yaradılan əlverişli infrastruktur və biznes mühitindən daha bacarıqla və məqsədyönlü istifadə etsinlər. Regionlarda mümkün olan yerli imkanlar əsasında zəruri istehsal sahələrinin, xüsusilə sənayenin daha güclü potensialının təşəkkülünə diqqət artırılmalıdır. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, istehsalın təşkilinin vacib ərazi prinsipləri əsasında bütün regionlarda sahmanlı sosial-iqtisadi vəzifələrin həlli şəraitində belə, onlar arasında bir sıra makroiqtisadi statistik göstəricilərə görə müəyyən fərqlər də ola bilər.

Problemin əsas mahiyyəti isə ondan ibarətdir ki, Bakı şəhəri də daxil olmaqla kiçik əraziyə malik olan Abşeron iqtisadi regionunda məhsuldar qüvvələrin çox yüksək inkişaf səviyyəsi müqabilində, onun hüdudlarından kənarda yerləşən ölkənin başqa ərazi hissələrində nisbətən zəif sosial-iqtisadi durum mənzərəsi hələ də müəyyən dərəcədə özünü göstərir. Bu vəziyyətin əsas səbəbi təkcə ondan ibarət deyildir ki, Abşeron iqtisadi regionunda imperiyalar dövründə onların maraqlarına uyğun sahələrin inkişafı hesabına burada daha böyük istehsal potensialı yaranmışdır. Həm də həmin məkanda istehsalın ərazi təşkili prinsiplərinə zidd olaraq burada iqtisadiyyatın inkişaf istiqamətinə və yerli şəraitə münasib olmayan başqa müxtəlif sahələrin də çoxlu müəssisələri yerləşdirilmişdir. Hər iki hal ölkənin sosial-iqtisadi inkişafında müxtəlif problemlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Bakı da daxil olmaqla Abşeron iqtisadi regionunda istehsal və xidmət sahələrinin çoxluğu, habelə infrastruktur sisteminin xeyli əlverişliyi burada eyni zamanda, əhalinin də həddən artıq sıxlığını yaratmışdır. Bu səbəblərdən getdikcə çətinləşən ərazidaxili nəqliyyatın son dərəcə sıxlığı (təkcə respublikada hər 100 ailəyə düşən şəxsi avtomobillərin 56 faizi bu regionda cəmləşmişdir) yaranmışdır. Bundan başqa, əhalinin mənzil, su, ərzaq və başqa təhcizat sahəsində çoxlu cətinliklər meydana gəlir. Bununla yanaşı, ərazidə vaxtaşırı fəal torpaq sürüşməsi halları baş verir, zəlzələ ehtimalı artır, ətraf mühitin xeyli çirklənməsinə (Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə respulikada çirkləndirici maddələrin atmosferə atılmasının 81 faizi Abşeron regionunun payına düşür. Ancaq Bakı və Sumqayıt şəhərlərində adambaşına düşən karbon qazının emissiyası respublikanın başqa iri şəhərlərinin səviyyəsindən təxminən 3-4 dəfə çoxdur) səbəb olur. Müxtəlif kriminal hadisələr və cinayətlər artır. Rəsmi qeydiyyata alınmış belə hadisələrin 2009-cu ildə 41 faizi bu regionda baş vermişdir və s. Bu hadisələrin aradan qaldırılmasına dövlət hər il məcburi qaydada xeyli həcmdə əlavə vəsait sərf etsə də, onların bəzilərinin mənfi təsirləri müəyyən dərəcədə yenə də qalmaqdadır.

Ölkənin başqa regionlarında isə Abşerona nisbətən sosial-iqtisadi inkişafın zəifliyi şəraitində sürətlə artan əhalinin başqa yerlərə, xüsusən paytaxta axınına səbəb olur ki, bu da son nəticədə həmin ərazilərdə ilk növbədə onun intellektual təbəqəsinin artmasını məhdudlaşdırır.

Məlumdur ki, ölkənin dayanıqlı və hərtərəfli müstəqil iqtisadiyyatının getdikcə daha da möhkəmləndirilməsi məqsədilə sahibkarlıq fəaliyyətini genişləndirmək yolu ilə qeyri-neft sektorunun müxtəlif sahələrinin inkişafının genişləndirilməsi əsasında regionların sosial-iqtisadi durumunun daha da yaxşılaşdırılması dövlətimizin müəyyən etdiyi ən vacib strateji inkişaf istiqamətlərindən biridir. Bunun da başlıca məqsədini Abşeron regionu ilə ölkənin başqa iqtisadi regionları arasında sosial-iqtisadi inkişafın daha məqbul tarazlığının yaradılması təşkil edir. Məsələ ondadır ki, Abşeron iqtisadi regionunun çox sahmanlı nəqliyyat kommunikasiya və başqa təyinatlı infrastruktur sistemləri, habelə onun əlverişli coğrafi mövqeyi sahibkarlıq fəaliyyəti üçün xeyli cəlbedici olduğundan iş adamlarının məhz burada fəaliyyət marağını artırır. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, göstərilən ərazinin son dərəcə yüksək sosial-iqtisadi inkişafı və onun artıq həddini aşmış mənimsənilməsi buranın iqtisadi sisteminə və istehsal şəraitinə uyğun olmayan müəssisələrin iqtisadi, hətta lazım gələrsə inzibati vasitələrlə yerləşdirilməsinin qarşısını almaq lazımdır. Əks təqdirdə, Abşeronda istehsalın və əhalinin sıxlığı əsassız olaraq daha da arta bilər ki, bu da Azərbaycanın başqa regionlarının hərtərəfli inkişafinı süni sürətdə məhdudlaşdırar. Abşeronun müxtəlif faydalı qazıntılarının bol ehtiyatları (neft, qaz, kimya xammalı, tikinti materialları, alternativ enerji mənbələri, zəngin sağlamlıq və müalicə imkanları və sairə), Sovet dövründə burada yaradılan mühüm dövlət əhəmiyyətli müəssisələrin yenidən qurulması və genişləndirilməsi zəruriyyəti, Bakı kimi böyük şəhərin təsərrüfatının daim təkmilləşdirilməsi burada iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin istər-istəməz artmasına səbəb olacaqdır. Ona görə də Abşeron iqtisadi regionunda sosial-iqtisadi inkişafın genişlənməsi bu və ya digər dərəcədə yenə də artmaqda davam edəcəkdir.

Regionların sosial-iqtisadi inkişafı dövlət proqramları əsasında infrastruktur sistemlərinin yeniləşməsi, müasirləşdirilməsi və genişləndirilməsi nəticəsində yerlərdə müxtəlif istehsal sahələrinin təşkili üçün indi cox yaxşı şərait yaranmışdır. Təsadüfi deyildir ki, son zamanlar Gədəbəydə qızıl istehsalı üzrə müəssisə, Naxçıvanda avtomobil, Xaçmazda, Qəbələdə, Lənkəranda müasir konserv, Şamaxıda "Elektrotexnika", Qəbələdə lift, piano zavodları tikilib istifadəyə verilmişdir. Regionlarda müxtəlif istehsal sahələrinin yaradılması yenə də uğurla davam edir. Lakin yerlərdə sənaye istehsalını artırmaq imkanları hələ coxdur və buna ölkəmizin böyük ehtiyacı vardır. Çünki faktlar göstərir ki, regionlarda müntəzəm olaraq müəssisələrin miqdarı artsa da onlar yerli imkanlara görə hələ kifayət qədər deyildir və onların əksəriyyəti xeyli kiçikdir. Məsələn, 2009-cu ildə 2000-ci ilə nisbətən bütövlükdə ölkə üzrə göstərilən müəssisələrin sayı 1,4 dəfə, Abşeron iqtisadi regionunda 1,3 dəfə artdığı halda, regionlarda onların miqdarı 1,6 dəfədən çox olmuşdur. Lakin buna baxmayaraq, əslində Abşeron iqtisadi regionunda ərazinin müəssisələr ilə daha çox yüklənməsinin yüksək səviyyəsi müşahidə edilir. Hər milyon sakin hesabı ilə 2009-cu ildə burada 630 sənaye müəssisəsi fəaliyyət göstərdiyi halda, digər regionlarda bütövlükdə bu göstərici 180-ə bərabər olmuşdur. Halbuki həmin ildə regionlarda əhalinin təbii artımı daha yüksək olmaqla, bu hesaba ölkədə artan əhalinin 75 faizi onların payına düşmüşdür. Bu isə o deməkdir ki, ölkədə əmək ehtiyatları potensialı əsasən regionların hesabına təmin edilir. Bu cəhətdən bir məsələ də diqqəti cəlb edir ki, son dövrlərdə Abşeron iqtisadi regionun əsas məskunlaşma mərkəzi olan Bakıda əhalinin artımının ancaq 15,5 faizi gəlmələrin hesabına olmuşdur. Başqa sözlə desək, regionların sosial-iqtisadi inkişafının dövlət proqramlarının uğurla gerçəkləşdirilməsi nəticəsində yerli əmək ehtiyatlarının əsasən onların özündə istifadə edilməsi meyli xeyli güclənmişdir. Onu xatırlamaq yerinə düşər ki, son 7 ildə (2004-2010-cu illər) ölkədə yaranan 980 mindən artıq yeni iş yerlərinin əsas hissəsi regionların payına düşür.

Qeyd etmək lazımdır ki, indi Abşeron iqtisadi regionunda güclü sənaye potensialının cəmləşməsinin əsas səbəblərindən biri də keçmişdə burada yaradılan müəssisələrin müstəqillik illərində ölkənin tələbatına uyğun olaraq müasir texnologiyalar əsasında yenidən qurularaq genişləndirilməsidir. Ona görə də bu müəssisələrin istehsal həcmi ilə yanaşı, həm də işçilərinin sayı çoxdur. Məsələn, Abşeron iqtisadi regionunda orta hesabla hər müəssisəyə düşən işçilərin miqdarına görə onların istehsal həcmi 4 regiona nisbətən təxminən 2 dəfə, 3 regiona görə isə 1,2-1,6 dəfəyə qədər iridir. Bu hal başqa istehsal sahələri üçün də səciyyəvidir. Əlbəttə, kiçik müəssisələrin faydalı işləməsi bazar münasibətlərinin çox vacib əlamətlərindən biridir. Regionlarında, ilk növbədə, yerli resurslardan səmərəli və dolğun istifadə edilməsi əsasında sosial-iqtisadi inkişaf məqsədlərinin köklü həllində onlar ancaq iri müəssisələrin mövcud olması şərtilə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanda regionlar arasında sosial-iqtisadi inkişafa görə mütənasibliyin pozulmasının əsas səbəbi qeyd etdiyimiz kimi, onun tarixi inkişaf xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır və keçmişdən ölkəmizə qalan çox ağır miraslardan biridir. Müstəqillik illərində, nəhayət, öz sərvətlərinin əsl sahibi olduğu, xüsusilə, yüksək gəlirli neftin satışından əldə edilən böyük gəlirlər hesabına Azərbaycanda çox qısa müddətdə həyatın bütün sahələrinin inkşafı və əhalinin rifahının daim yüksəlməsi prosesi baş verir. Ölkənin bu ümumi tərəqqisi müstəvisində onun regionlarında da dövlətin hazırlayıb həyata keçirdiyi mühüm proqramlar nəticəsində istehsalın vacib sahələrinin yaradılması üçün son dərəcə əlverişli inkişaf mühiti yaradılmışdır. Bu münasib şəraitdən istifadə edərək regionlarda iqtisadiyyatı daha da təkmilləşdirmək məqsədilə çox əhəmiyyətli müəssisələrin tikilməsi davam edir. Bunlardan hazırda Gəncədə tikilən alüminium və boru kompleksi zavodlarını, başqa regionlarda müxtəlif emal müəssisələrini, artan yerli tələbatı ödəmək məqsədilə dağ çayları üzərində tikilən su elektrik stansiyalarını və s. göstərmək olar.

İndi uğurla inkişaf edən neft sənayesi də regionlarda vaxtilə yaradılmış uyğunsuzluqları xeyli yumşaltmaq imkanlarına malikdir. Söhbət neft sənayesinin çox mühüm istehsal istiqamətlərindən biri olan neft emalının Abşeron iqtisadi regionu ilə yanaşı, ölkənin başqa iqtisadi regionlarında da inkişaf etdirməyin mümkünlüyündən gedir. Dünya ölkələrinin təcrübəsindən məlumdur ki, neft emalı həm xammalın çıxarıldığı yerdə, həm də bu məhsulların kütləvi istehlak edildiyi ərazilərdə özünü iqtisadi cəhətdən doğruldur. Azərbaycan şəraitində neft emalı sənayesinin inkişafı üçün hər iki amilin nəzərə alınması məqsədəuyğundur. Digər tərəfdən, neft emalı sənayesi strateji məhsullar hasil etdiyindən, müharibə şəraitində olan Azərbaycanda onun ancaq bir mərkəzdə cəmləşməsi arzu edilən hal deyil. Bundan başqa, ölkədə neft emalı sənayesinin yeganə mərkəzi olan Bakı şəhərindən Azərbaycan ərazisinin şərqində yerləşən regionlara müxtəlif emal məhsullarının daşınmasına böyük miqdarda nəqliyyat vasitələri və əlavə xərc tələb edir. Hazırda çox düzgün olaraq dövlət tərəfindən paytaxtın ekoloji mühitini yaxşılaşdırmaq və onun ərazisinin istehsal yükünü yüngülləşdirmək məqsədilə Bakı neftayırma müəssisələrinin köçürülməsi layihəsi hazırlanmışdır. Zənnimizcə, mövcud Bakı neft emalı müəssisələrindən birinin nəzərdə tutulduğu kimi, Abşeron iqtisadi regionunun Ələt qəsəbəsində yerləşdirilməsi təklifi tamamilə məqsədəuyğundur. Bu müəssisə əsasən Bakının, ölkənin Şimal, Cənub və ətraf ərazilərini təmin edə bilər. İkinci zavodun isə Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas neft kəmərinin keçdiyi ərazidə yerləşən Yevlax, ya da Gəncə şəhərlərində yerləşdirilməsi çox vacibdir. Bu zavod isə ölkənin Şimal-Qərb, Qarabağ və Mərkəz regionlarını, habelə Gürcüstan Respublikasının Şərq və Mərkəz ərazilərində yaradılmış Azərbaycana məxsus yanacaqdoldurma məntəqələrini yanacaqla təmin edər. Təkcə nəqliyyat xərclərinin azaldılması hesabına zavodun yaradılmasına qoyulan sərmayə tezliklə qaytarıla bilər. Digər tərəfdən, belə bir zavodun yaradılması ilə əlaqədə olan başqa iri istehsal sahələrinin inkişafı da mümkündür ki, bu da regionun ümumi inkişaf səviyyəsinin yüksəldilməsinə müsbət təsir edər. Bütün dövrlərdə iqtisadi cəhətdən oturmuş ölkələrin ən mühüm strateji məhsullarını və onların ərzaq təhlükəsizliyini çörək və çörək-bulka məmulatları istehsalı təşkil etmişdir. Sovet dövründə və müstəqilliyin ilk illərində əhalinin çörək məhsulları ilə təminatında tez-tez baş verən həyəcanlar artıq çoxdan aradan qaldırılmış, bazar münasibətləri dövründə bu sahədə lazımi qaydalar və fəaliyyət şəraiti yaradılmışdır. İndi əhali hər yerdə müntəzəm olaraq vaxtlı-vaxtında cörək məhsulları ilə təchiz olunur. Bununla belə qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra hallarda çörək məhsulları texniki səviyyəsi xeyli aşağı olan və sanitar-gigiyena qaydalarına tam rəayət edilməyən kiçik sexlərdə bişirilir. Təsadüfi deyildir ki, istehsalın və satıcıların səriştəsizliyi üzündən bəzən mağazalardan qaytarılan çörək məhsulları heyvan yemi kimi istifadə etdirilir. Dünyada buğdanın getdikcə bahalaşması şəraitində belə israfçılığa qəti yol vermək olmaz. Fikrimizcə, İnvestisiya Şirkətinin dəstəyi ilə ölkədə, xüsusən münasib regionlarda müasir tələblərə cavab verən çörək zavodları yaradılmalı, onları lazım gələrsə, dövlətin ciddi nəzarəti altında özəlləşdirməyə çıxarmaq lazımdır. Kiçik müəssisələrdə isə xalqımızın tarixi adət-ənənələrini saxlamaq, habelə həvəskar istehlakçılar üçün bütün tələblərə cavab verən şəraitdə milli çörəklərimizin istehsalı təşkil edilə bilər.

Yanacaq sənayesinin Azərbaycanın həyatında oynadığı misilsiz rolunu çox yüksək qiymətləndirən dövlətimiz neft-qaz sənayesi ilə bərabər, qeyri-neft sektorunu genişləndirmək məsələsini də gündəmə gətirmişdir. Bu baxımdan Azərbaycanın imkanları xeyli böyükdür, həm də gələcəkdə ölkənin yüksək davamlı inkişafı yenə də əsasən regionların istehsal potensialından səmərəli istifadə istiqamətində davam edəcəkdir.

Azərbaycanın çox qiymətli sərvətlərindən biri də onun əlverişli torpaq-iqlim şəraitinə malik olmasıdır. Torpağa tələb olunan səviyyədə elmi əsaslarla qayğı göstərmək, habelə mümkün ehtiyatlardan səmərəli və düzgün istifadə etmək yolu ilə Azərbaycanda müxtəlif qiymətli ərzaq məhsullarının istehsalını artırmaq və ildə iki dəfə məhsul yetişdirmək imkanları vardır. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, kənd təsərrüfatının verdiyi çoxlu xammal növləri əsasında istehsalın başqa mühüm sahələrinin geniş inkişafını təmin etmək mümkündür. Buna gərə də bütün səviyyələrdə kənd təsərrüfatının əsas istehsal vasitəsi olan torpaq fondunu milli sərvət kimi qorumaq və təyinatına görə düzgün istifadə etmək hamının müqəddəs borcudur. Xüsusilə nəzərə almaq lazımdır ki, torpağın kənd təsərrüfatına yararlı hissəsi Azərbaycanda nisbətən məhduddur.

Məlumdur ki, tarix boyu kənd təsərrüfatı Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafında ən aparıcı istiqamətlərindən, hətta müəyyən dövrlərdə onun başlıca sahəsi olmuşdur. Lakin kənd təsərrüfatının inkişaf nəticələri uzun müddət ölkənin bu mühüm təsərrüfat sahəsinin həqiqi imkanlarına uyğun olmamışdır. Ancaq keçən əsrin 70-80-ci illərində ulu öndər Heydər Əliyevin kənd təsərrüfatının inkişafına elmi əsaslarla yanaşması, ilk növbədə, təbii-istehsal şəraiti son dərəcə müxtəlif olan Azərbaycanda onun sahələrinin münasib ərazilərdə düzgün yerləşdirilməsi və ixtisaslaşdırılması, lazımi aqro-zootexniki tədbirlər görülməsi nəticəsində aqrar sektorda əkin sahələrinin cüzi artması şəraitində kənd təsərrüfatında məhsul istehsalı xeyli çoxaldı. Bu prosesin müstəqillik dövründə də davam etdirilməsi əkinçilik və heyvandarlığın əsas sahələrində məhsul istehsalının daha da artmasına səbəb oldu. Bunu aşağıdakı cədvəldən də aydın görmək olar.

Əgər 1960-cı ilə nisbətən 2009-cu ildə bütün kateqoriyalar üzrə əkin sahələrinin həcmi təxminən cəmi 1,3 dəfə artdığı halda, cədvəldən göründüyü kimi, bu müddət ərzində taxıl istehsalı- 4,1 dəfə , kartof-9,6 dəfə , tərəvəz-6,2 dəfə, bostan məhsulları -9,3 dəfə, meyvə və giləmeyvə- 11,5 dəfə, ət -2,2 dəfə, süd-3,4 dəfə çoxalmışdır.

Onu da etiraf etmək lazımdır ki, müstəqillik illərində ölkəmizdə bir sıra mühüm kənd təsərrüfatı məhsullarının (üzüm, pambıq, yaşıl çay yarpağı) istehsalı xeyli azalmışdır. Bunu müvəqqəti hal kimi qeyd edərək, vəziyyətin səbəblərini də izah etmək olar. Məsələn, üzüm-şərab istehsalının azalması M. Qorbaçovun avantürist siyasətinin nəticəsində baş verdi. Əslində o, heç də şərab istehsalını məhdudlaşdırmaqla ölkədə alkoqolizmə qarşı mübarizə tədbiri həyata keçirmədi, bu bəhanə altında ətrafında toplaşmış ermənilərin təhriki ilə yüksək sürətlə inkişaf edən Azərbaycan iqtisadiyyatına ağır zərbə vurdu. Məlumdur ki, Rusiyada indi daha çox spirtli içkilər qəbul edilir. Azərbaycanda adı çəkilən digər sahələrin hələ tam bərpa olunmaması isə əsasən həmin məhsulları emal edən müəssisələrin yenidən qurulmasının bir qədər ləngiməsi ilə əlaqədardır. Amma bunların müqabilində ölkədə bir neçə sənaye təmayüllü günəbaxan, şəkər çuğunduru kimi əhəmiyyətli yeni istehsal sahələri yaranmışdır. Əkinçilik və heyvandarlıq sahəsində Azərbaycanda son zamanlar əldə edilən böyük nailiyyətlər göz qabağındadır. Bununla belə, əkin sahələrinin mövcud quruluşunun və kənd təsərrüfatının idarəolunmasının təkmilləşdirilməsi, habelə əkinçilik mədəniyyətinin yüksəldilməsi əsasında ölkənin təbii imkanlarından daha səmərəli istifadə olunmalıdır. Bu yolla emal sənayesinin inkişafı da xeyli genişləndirilə bilər. Kənd təsərrüfatı xammalının və digər yerli amillərin hesabına iqtisadiyyatın müxtəlif qeyri-neft sektoru sahələri əsasında hərtərəfli inkişafının mümkünlüyünü toxuculuq sənayesinin timsalında da aydın görmək olar.

Azərbaycanın başqa bir mühüm iqtisadiyyat sahəsi də vardır. Ölkənin son dərəcə ecazkar və cəlbedici, rəngarəng təbii şəraiti, zəngin tarixi-memarlıq abidələri və milli adət-ənənələri burada iqtisadiyyatın müalicə-istirahət-turizm kompleksinin inkişafı üçün çox əlverişli imkanlar açır. Bu təsərrüfat kompleksi Azərbaycanda keçən əsrin 70-80-ci illərində təşəkkül tapmağa başlamış, müstəqillik dövründə isə öz inkişafını davam etdirmişdir. Çox əlamətlərinə görə müalicə-istirahət-turizm kompleksi gələcəkdə Azərbaycan iqtisadiyyatının ən aparıcı inkişaf istiqamətlərindən biri olacaqdır. Təsadüfi deyil ki, möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyev ötən ili "Ekologiya ili", 2011-ci ili isə "Turizm ili" elan etmişdir. Bu məqsədlə indi Azərbaycanın gözəl guşələrində bir çox xidmət müəssisələri, o cümlədən Bakıda 5 beşulduzlu mehmanxana tikilir ki, bu da xarici turistlərin ölkəmizə böyük axınına səbəb olacaqdır.Ona görə də ölkədə müalicə - istirahət - turizm kompleksinin böyük əhəmiyyətini nəzərə alaraq onun inkişafı müasir tələblərə uyğun, dünya standartlarına cavab verən səviyyədə qurulmalıdır.

Çox əlamətdardır ki, regionların sosial-iqtisadi inkişafını sürətləndirmək məqsədi ilə Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu müntəzəm olaraq iş adamlarına maddi dəstək verir. Sahibkarlar Konfederasiyası isə onların fəaliyyətini istiqamətləndirir. Təkcə keçən il Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu tərəfindən sahibkarlara 115 milyon manat kredit verilmişdir. Onların 99 faizdən çoxu bölgələrin payına düşmüşdür. Lakin təəssüflər olsun ki, bəzi sahibkarların düşüncəsində belə bir səhv təssəvvür yaranmışdır ki, guya sahibkarlıq fəaliyyəti ancaq çox qazanc əldə etməkdən ibarətdir. Əlbəttə, sahibkarların gəlir əldə etməsi üçün fəaliyyətlərinin bir tərəfi də bu məqsədlə bağlıdır. Lakin ölkəmizin müstəqil iqtisadiyyatının hər inkişaf mərhələsində onun sahmanlı durumuna lazım olan və öz vaxtında yaranan istehsal sahələrindən əldə elilən gəlir ancaq sahibkarların əsas qazanc mənbəyi olmalıdır. Ona görə də Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu və Sahibkarlar Konfederasiyası, ölkənin maraqlarına cavabdeh və məsul olan təşkilatlar ölkəyə lazım olan zəruri istehsal sahələrinin inkişafı üçün iş adamlarına tövsiyə edilən layihələr hazırlayıb təqdim etməlidirlər. Həm də onlara uzunmüddətli, daha güzəştli şərtlərlə kreditlər verilməlidir.

Regionların sosial-iqtisadi inkişafı üzrə birinci Dövlət Proqramının uğurla həyata keçirilməsi nəticəsində Azərbaycanın ən ucqar guşələri belə öz simasını köklü surətdə dəyişmişdir. Bu istiqamətdə qəbul edilən ikinci Dövlət Proqramında qarşıya qoyulmuş mühüm vəzifələrin yerinə yetirilməsi sahəsində də ilkin uğurlu addımlar atılmaqdadır. Regionlarda müasir istehsalın çox əhəmiyyətli nəhəng müəssisələrinin yaradılması, ayrı-ayrı ərazilərin sosial-iqtisadi problemlərinin mərhələ-mərhələ həll edilməsi, onlar arasında sosial-iqtisadi inkişafa görə tarazlığın təmin olunması istiqamətində göstərilən səylərin ardıcıl olaraq reallaşdırılması güclü Azərbaycan dövlətinin daha da möhkəmləndirilməsi istiqamətində növbəti mərhələ olacaqdır.

Mən bu məqaləni Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin konfransda etdiyi yekun nitqindəki sözlərlə bitirmək istəyirəm: "Bir sözlə, görüləsi işlər çoxdur, proqramlar icra edilir. Ən əsası ondan ibarətdir ki, biz öz işimizi proqramlar əsasında qururuq. Hər bir sahə üçün, hər bir bölgə üçün, hər bir rayon üçün konkret proqramlar var və icra olunur... Mən şübhə etmirəm ki, bü gözəl meyillər növbəti illərdə Azərbaycanda daha da güclənəcək, ölkəmiz güclənəcək, möhkəmlənəcək, Azərbaycan xalqı isə ildən-ilə daha da yaxşı yaşayacaqdır".

Xalq qəzeti.- 2011.- 3 mart.-S. 3.