Bakı: bu
gün və sabah və ya paytaxtın Baş planı
haqqında bir neçə söz
Bakı
deyəndə nələri hiss edirsiniz? Bu şəhərdə
doğulub böyümüş, eləcə də onu bircə
dəfə görmüş adamlar üçün Bakı
ruhunun dolaşdığı, duyğularının bir səba
yelinə dönüb yiyəsiz köhlən təki ahıl və
müdrik küçələrində cövlan etdiyi
könül şəhəridir. Bakı
haqqında uzun-uzadı danışmaq, onun haqqında şairlərin
yazdıqlarını, rəssamların çəkdiklərini
xatırlatmaq fikrindən uzağıq. Heç
ünlü şəxsiyyətlərin "Şərqin
Parisi", "Qoca Şərqin estetik təcəssümü"
adlandırdıqları bu paytaxt şəhərinə nəhayətsiz
sevgimizdən də bəhs etməyəcəyik. Çünki Bakını hamımız eyni
cür-çox sevirik. Bu şəhər hər
birimizin qəlbində təndirdən təzəcə
çıxmış "dağlı çörəyi"
kimi isti, Abşeron şanısı tək şipşirin xatirələr
fəvvarəsi oyadır. Və bu sevginin həqiqi
ölçülərini, hərarətini beş-on
günlüyə respublikanı tərk edəndə daha
çılpaqlığı ilə hiss edirik, zümrüd Xəzərin
tamını andıran həsrət, həyəcan qərib
diyardakı istirahətimizi qısqanclıqla döyüb
qayçılayır.
Bakı
necə inkişaf eləməlidir: mərkəzdən
periferiyaya, yoxsa peyk-şəhərlərin yaradılması
vasitəsilə? Bu sual həmişə aktual
olub və paytaxtın perspektiv inkişaf planı ilə məşğul
olan müvafiq icra strukturları və layihə təşkilatlarını
ciddi düşündürüb. Ədalət naminə
etiraf olunmalıdır ki, planlı təsərrüfatın
hökm sürdüyü sovet dönəmində, Bakıda
kütləvi tikintilərin aparılmasının dəqiq və
konkret proqramı, mexanizmi, bütövlükdə tikinti norma və qaydalarına, memarlıq prinsiplərinə
əsaslanan şəhərsalma fəlsəfəsi vardı. Məqsəd nə idi? Sosial-infrastruktur
layihələrinin həyata keçirilməsi ilə
yanaşı, ağıllı və rasional ərazi
planlaşması sayəsində paytaxtın torpaq fondundan qənaətlə
istifadə edilməsinə nail olmaq. Çünki
ulu öndər Heydər Əliyevin yenidən hakimiyyətə
gəlməsi və Azərbaycanın həqiqi müstəqilliyinə
qovuşması, planlı iqtisadiyyatın azad rəqabətə
əsaslanan bazar iqtisadiyyatı ilə əvəz olunması,
yeni neft siyasətinin ölkəni beynəlxalq mövqelərə
çıxarması respublikaya çox böyük
inkişaf, keyfiyyət sıçrayışı vəd
edirdi. Hər bir sərmayə,
konturları cızılan hər bir layihə isə ilk
növbədə sərbəst ərazi tələb edir.
Bu il martın 9-da Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin
sədrliyi ilə Bakı şəhərinin və paytaxtətrafı
qəsəbələrin sosial-iqtisadi inkişafına dair
müşavirə keçirildi. Əhəmiyyətinə
görə tarixi kimi səciyyələndirilən həmin
müşavirə Bakının və bu müasir meqapolisin ətrafındakı
qəsəbələrin inkişafının, belə demək
mümkünsə, üfüqlərini nişan
verdi. Ölkə başçısı bu
gün Bakının dünyanın ən gözəl şəhərlərindən
birinə çevrildiyini qürurla qeyd etməklə
yanaşı, yaxın zamanlarda həyata keçiriləcək
nəhəng quruculuq layihələrinə toxundu, paytaxtın
perspektiv inkişafının istiqamətlərindən
söhbət açdı.
Rusiyanın paytaxtı Moskva şəhərinin 2025-ci ilə
qədər inkişafının Baş planı kütləvi
müzakirəyə çıxarıldı. Bu dinləmələrdə
yüz minlərlə moskvalı iştirak etdi, fikrini bildirdi,
təklif verdi, ortaya mövqe qoydu. Heç şübhəsiz, baş plan kimi
taleyüklü bir sənəd diletantların
zövqünün öhdəsinə buraxıla bilməzdi.
Ancaq ictimaiyyətin, bir neçə nəsil bu
şəhərdə yaşamış insanların öz
şəhərləri barədə nə
düşündüklərini, onu necə görmək istədiklərini
öyrənmək istəyinin nəyi pisdir ki?!
Əslində,
Baş planı istənilən şəhər adına
iddialı yaşayış məntəqəsinin perspektiv
inkişafının əsas qanunu da adlandırmaq mümkündür.
Bəli,
sonuncu Baş plan sosializmin "çiçəklənmə"
dövründə hazırlanmışdı və onun həyata
keçirilməsinə kifayət qədər obyektiv
sayıla biləcək tarixi səbəblər mane oldu;
iqtisadi-siyasi quruluşun dəyişməsi, erməni
işğalının
"stimullaşdırdığı" miqrasiya prosesləri,
urbanizasiya amili, artan tələblər, sosial natarazlıqlar...
Həmin sənədin icrası iqtisadiyyatda
sosialist ukladının ləğvi ilə azad rəqabətə
söykənən bazar münasibətlərinin yaranması,
xüsusi mülkiyyət anlayışının dövriyyəyə
girməsi dövrünə təsadüf etdi.
Uzun illər
"Bakı Baş Tikinti İdarəsinin rəisi işləmiş,
əməkdar inşaatçı Emil Axundov məsələni
başqa cür qoyur: Bakının planı haqqında deyil,
reanimasiyası barədə düşünmək
lazımdır. Azərbaycan Dövlət
Arxitektura və Şəhərsalma Komitəsinin şöbə
müdiri Cahangir Qocayev isə deyir ki, Baş plan təkcə
qrafik sənəd deyil, həmçinin sosial-iqtisadi
inkişafı təmin edən ideologiyanın struktur cizgisidir.
Baş plan və ümidverici
"notlar"
1898-ci ildən başlayaraq Bakının dörd Baş
planı hazırlanmışdır. 1986-cı ildə hazırlanmış
sonuncu Baş plan Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti tərəfindən
təsdiq edilməklə 2005-ci ilədək olan dövrü əhatə
etmişdir. Paytaxtın perspektiv inkişafını nəzərdə
tutan yeni "Böyük Bakının Regional İnkişaf
Planı" isə "Milli Su Təchizatı və Kanalizasiya
Xidmətləri" layihəsinin komponentlərindən biri
olmaqla 2007-ci ildə Azərbaycan hökumətinin Dünya
Bankı ilə bağladığı kredit sazişi
hesabına həyata keçirilir və layihəyə
cavabdehliyi "Azərsu" Səhmdar Cəmiyyəti
daşıyır. Lakin müəyyən obyektiv səbəbləri
nəzərə alan Dünya Bankı bir
il sonra BBRİP komponentinin icrasına cavabdehliyin Dövlət
Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsinə verilməsi
təklifi ilə çıxış edir və Nazirlər
Kabinetinin razılığı ilə 2009-cu ildən etibarən
bu işə rəhbərlik DŞAK-a həvalə edilir.
Baş planın hazırlanması üçün elan
olunmuş tenderdə 34 (16 ölkə) kompaniya iştirak
etmişdir. İkisi Britaniyadan olmaqla ABŞ, Almaniya, Hollandiya və
İsraili təmsil edən 6 kompaniyanın təklifləri
daha cəlbedici göründüyü üçün onlar
seçilmişlər. Gözləniləndir
ki, yeni sənəd daha konseptual, müasir inkişafın
aparıcı tendensiyalarını özündə ehtiva edən,
şəhərsalmada modernlə milli-klassik təmayüllərin
uğurlu vəhdətini ortaya qoya biləcək bir sənəd
olacaqdır.
Şərqi
Avropanın bəzi paytaxt şəhərlərində bu tip
layihələr həyata keçirilsə də, Bakı ilə
bağlı təklif edilən layihə özlüyündə
unikallığı ilə fərqlənir. Məzmun
və mahiyyəti etibarilə tam yeni texnologiyaların tətbiqini
nəzərdə tutan yeni sənəd Azərbaycan
paytaxtının yaxın iki onillik üçün
inkişafının konsepsiyasını, strategiya və
taktikasını, prioritet istiqamətlərini müəyyənləşdirəcəkdir.
Baş planda su təchizatı və kanalizasiya
sisteminin təzələnməsi, demoqrafik proqress, şəhərətrafı
zonanın inkişafı kimi köklü məsələlər
də əksini tapacaqdır.
Əməkdar memar, BBRİP LİQ şəhər
planlaşdırılması üzrə məsləhətçisi
Feyzulla Quliyev ötən müddət ərzində komitə
tərəfindən görülən işlərlə
bağlı bildirir ki, tender prosesi uzun vaxt apardığına
görə BBRİP-ın satınalma məsləhətçi
xidmətləri üzrə işlərin bir hissəsi icra
qrupu tərəfindən görülmüşdür. Belə ki,
regionun müasir vəziyyətinin müəyyən hissəsi
öyrənilmiş, əvvəlki şəhər
planlaşdırılması üzrə layihə
materialları təhlil olunmuş, regionun inkişaf istiqamətləri
üzrə variantlar hazırlanmış, bütövlükdə
region üzrə və məxsusi olaraq Bakının magistral
küçə və yol şəbəkəsinin həlli
istiqamətində təkliflər hazırlanmışdır.
Görülmüş işlər nəzərə
alınmaqla BBRİP üzrə texniki
tapşırıqların həcmi dəyişdirilmiş və
məsləhətçi xidmətlərinin
satınalınması üçün yeni satınalma
planı təsdiq olunmuşdur. Yeni
satınalma planına əsasən BBRİP üzrə tələb
olunan məsləhətçi xidmətləri 4 hissəyə
(lota) bölünmüşdür. Bu məsləhətçi
xidmətlərə ərazi inkişafı və
planlaşdırması, Böyük Bakı ərazisinin
ekoloji qiymətləndirilməsi, Böyük Bakının ərazisinin
yerli iqtisadi inkişafı və digərləri daxildir.
Dünya
Bankının razılığı nəzərə
alınaraq BBRİP komponentinin "Ərazi inkişafı və
planlaşdırılması" üzrə məsləhətçi
xidmətlərinin hazırlanması və layihəyə
ümumi koordinatorluq "Bakıdövlətlayihə"
İnstitutuna həvalə edilmiş, qalan üç məsləhətçi
xidmətləri üzrə ötən ilin dekabırında
DŞAK tərəfindən beynəlxalq səviyyəli tender
elan edilmişdir.
Bəs yaxın illərin
Bakısı necə olacaq?
Bakı ərazisinə görə dünyanın ən
böyük paytaxtlarından biridir. Belə ki, şəhər
özü 22 min hektarda yerləşsə də, ümumi
inzibati ərazisi 213 min hektardır.
Qeyd
olunduğu kimi, hazırda Bakı, Sumqayıt, Xırdalan şəhərlərinin,
eləcə də bütövlükdə Abşeron
yarımadasının ərazisini əhatə edən
"Böyük Bakının regional inkişaf planı"
layihəsinin hazırlanması üzərində iş gedir. Həmin layihənin reallaşdırılması
Bakı meqapolisinin inkişaf proseslərinin idarə edilməsinə
şərait yaradacaqdır.
Şəhərətrafı qəsəbələrin
siması, infrastrukturu xeyli dəyişəcəkdir. Belə ki,
Türkan, Zığ, Dübəndi qəsəbələrinin
boş ərazilərində mini-şəhərlərin
salınması planlaşdırılır. Gələcəkdə kurort şəhərciklərinə
çevriləcək Mərdəkan, Maştağa,
Pirşağı, Nardaran kimi yaşayış massivlərində
kütləvi tikinti nəzərdə tutulmasa da, onların
sosial inkişafına ciddi fikir veriləcək. Bəs hazırlanan planda Bakının hansı
istiqamətlərdə "qol-budaq" atması nəzərdə
tutulur? Dövlət Şəhərsalma və
Arxitektura Komitəsindən aldığımız məlumata əsasən,
paytaxtın ərazi inkişaf istiqamətləri BBRİP əsasında
dəqiqləşəcəkdir. Lakin yuxarıda qeyd
edildiyi kimi BBRİP komponentinin icra qrupu tərəfindən
hazırlanmış təkliflərə istinadən ilkin
olaraq aşağıdakı istiqamətlər göstərilmişdir:
Cənub
istiqamətində Ələt qəsəbəsinin inkişaf
etdirilməsi; Səngəçal ərazisində dəmir
yolunun qərbində yeni sənaye obyektlərinin yerləşdirilməsi;
Zığ və Hövsanarası ərazidə və
Türkanda məskunlaşmanın genişləndirilməsi; məxsusi
Bakının sənaye zonasından çıxarılan sənaye
obyektlərinin və yaşamağa yararsız bir-iki mərtəbəli
yaşayış evlərinin ərazilərinin yenidən
qurulması hesabına məskunlaşmanın və istirahət
zonalarının genişləndirilməsi; Bakı ərazisindən
bəzi universitetlərin və elmi-tədqiqat müəssisələrinin
kənarlara, o cümlədən yeni inkişaf etdiriləcək
məskunlaşma zonalarına (Ələt, Dübəndi,
Böyük Şor gölünün ətrafına və s.)
köçürülməsi hesabına şəhərin mərkəzinin
sıxlığının azaldılması və müasir
dövrün tələblərinə cavab verən istirahət
zonalarının yaradılması.
Mərkəz də yaddan
çıxmayıb
Son 15 il Bakının iqtisadi coğrafiyasına
öz möhürünü basıb. Ənənəvi sənaye
yerini az işçi tutumlu, mütərəqqi
texnologiyalı sənayeyə ötürüb. Ticarət
və xidmət bölməsinin, işgüzar mərkəzlərin
xüsusi çəkisi xeyli artıb. Elə səmərəli
şəhər planlaşdırılmasının məqsədi
də məhz bazar iqtisadiyyatının "xarakterini" nəzərə
alan rasional və daha çevik şəhər
planlaşdırılmasının əldə edilməsindən
ibarətdir.
Buna görə də Bakı Dövlət Layihə
İnstitutu "Bakının mərkəzi hissəsinin
detallı planlaşdırılması" layihəsi üzərində
də işə başlayıb. Bununla şəhərin
mərkəzi hissəsi ilə bağlı təzadlı
mülahizələrə də son qoyulacaq. Bəs əsas konsepsiya nədən ibarətdir?
İnstitut bu konsepsiyanı belə görür.
Belə ki, bu əraziyə düşən
bütün tarixi-memarlıq abidələri saxlanmaqla onlara
yeni nəfəs veriləcək.
Bayıl istiqamətində şəhərə girən
yeni magistral Dövlət Bayrağı Meydanına
çatmamış suya girərək tunellə Dəniz
Limanının şərqində yerin üstünə
çıxacaq. Bu layihə paytaxtın simasına və
nüfuzuna xüsusi möhtəşəmlik gətirməklə
yanaşı, mərkəzin şərq istiqamətində
inkişaf etdirilməsinə və bununla da Neftçilər
prospektində nəqliyyat sıxlığının aradan
qaldırılmasına imkan verəcəkdir.
İstiqlaliyyət prospektini şərq istiqamətində
Nizami muzeyinin yanından keçməklə şərqə
inkişaf etdirmək və Xaqani bağı ətrafındakı
küçə ilə birləşdirərək mərkəzin
şərq və qərb hissəsinin nəqliyyat əlaqələrini
gücləndirmək nəzərdə tutulur.
Heydər Əliyev Sarayının ətrafında yerləşən
arxitekturalı binalarda yenidənqurma-bərpa işləri
aparılacaq, piyada zonaları genişləndiriləcək, ərazi
abadlaşdırılıb yaşıllaşdırılacaq. "Kubinka"
və "Sovetski" adlanan məhəllələrin yerində
yeni yaşayış kompleksləri və parklar salınacaq.
Azadlıq prospekti üzərində ABŞ səfirliyinin
yaxınlığında yarusun ən yüksək yerində
və yarusun dominant nöqtələrindən biri olan
"Qarabağ" mehmanxanasının yerində çox
maraqlı və möhtəşəm bir memarlıq kompleksi
ucaldılacaqdır.
Müfəssəl planlaşdırma həmçinin mərkəzi
rayonun infrastrukturunu, nəqliyyat probleminin həllini,
yaşıllıqların artırılmasını, məktəb
və uşaq müəssisələrinin normaya
uyğunluğunu, ərazidə ümumi
sıxlığın azaldılması və başqa problemlərin
də həllini verəcəkdir.
Bəli, keçmiş İttifaq respublikaları kimi, Azərbaycanın
paytaxtında da mərkəz problemi həmişə aktual
olub.
İnsanlar daha çox şəhərin mərkəzi hissəsinə
can atıblar. Bu istək bir tərəfdən
nüfuz məsələsi idisə, digər tərəfdən
də xidmət obyektlərinin yaxınlığı ilə
diktə olunurdu. Mərkəzi hissənin
çoxfunksiyalılığı ilə şərtlənən
belə bir kortəbii axın zaman-zaman nəqliyyat və əhali
sıxlığı problemini gündəmə
çıxardı. Belə bir obyektiv
reallıq ikinci, üçüncü mərkəzlərin
yaradılmasını zərurətə çevirir.
Artıq dünyanın iri meqapolislərində mədəni,
maliyyə, inzibati, yaşayış və s. mərkəzlərinin
yaradılması üzrə konkret təcrübə
mövcuddur. İkinci təskinlikverici fakt isə
ondan ibarətdir ki, Bakıda da "mərkəzdənqaçma"
meyillərinin "pöhrələri" görünməkdədir.
Bu proses daha çox maddi cəhətdən imkanlı təbəqəni
əhatə edir və bütöv ailələr artıq
şəhər kənarındakı villalarında
yaşamağa üstünlük verirlər. Və
elə bu faktın özü Bakı ətrafının
sosial-kommunikasiya problemlərinin sürət və müvəffəqiyyətlə
həllinin bariz göstəricilərindən biridir.
O ki
qaldı növbəti mərkəzlərin
yaradılmasına, Heydər Əliyev Mərkəzinin
yaradılması və ulu öndərin adını
daşıyan prospektin sonrakı yenidən qurulması ilə
paytaxtın ikinci mərkəzinin yaradılmasının
şahidinə çevriləcəyik. Daha bir cəsarətli
və qənirsiz layihə isə artıq beynəlxalq sərgilərin
də diqqətini özünə cəlb etmiş
"Ağşəhər" layihəsidir. Prezident İlham Əliyevin dediyi kimi, kiçik bir
şəhərə bərabər olan bu inkişaf layihəsi
"...şəhərimizin, ölkəmizin, yeni inkişaf
strategiyamızın təzahürü kimi də dünya
şəhərlər xəritəsində öz yerini
tutacaqdır".
"Dayan"mı,
"davam"mı?
Bakının son Baş planı, belə deyək, kəşməkəşli
bir ömür yaşadı və mövcudluğuna
"de-yure" 2005-ci ildə nöqtə qoyuldu. Amma fərqli qənaətlər
də var ki, onlardan biri də sonuncu Baş planın müəllifi,
əməkdar memar Feyzulla Quliyevə məxsusdur:
-
Bakının sonuncu Baş planında öz əksini
tapmış konsepsiyaların çox az
hissəsi həyata keçirilmişdir. Belə
bir məqamı diqqətə çatdırmağı vacib
hesab edirəm ki, baş planlar müddətinə görə
sıradan çıxmır. Əgər layihədə
öz əksini tapmış və həyata keçirilməmiş
məsələlər varsa, həmin sualların həlli hələ
də aktualdırsa və yeni Baş plan yoxdursa, şəhərdə
aparılan planlaşdırma işləri mövcud Baş
plana istinad etməlidir. Hətta yeni plan tərtib edildikdə
belə, həmin müddət ərzində şəhərdə
ayrılacaq torpaq sahələri layihəni tərtib edən və
ona rəhbərlik edən qurumla
razılaşdırılmalıdır. Əgər
bu gün Nazirlər Kabineti tərəfindən Bakı şəhərinin
sonuncu Baş planının qüvvəsini itirməsi
haqqında müvafiq qərar qəbul edilməyibsə, deməli,
Baş plan qüvvədədir.
Beləliklə, 2005-ci ilə qədər olan
dövrü əhatə edən Baş plana müraciət etməli
hələ çox şeylər vardır. Bakının Dənizkənarı
Milli Parkının şərqə Sultan burnuna qədər, qərbə
isə Dövlət Bayrağı Meydanı da daxil olmaqla
ümumi uzunluğu 15-16 kilometr olaraq uzadılması, yeni
magistral küçə və yolların, Abşeronun
şimal sahil boyu beynəlxalq səviyyəli kurort-istirahət
zonalarının salınması, mövcud göllərin
(Xocahəsən, Qanlı göl, Böyük Şor,
Zığ və s.) təmizlənməsi və
abadlaşdırılması, magistral küçə və
yol qovşaqlarında yol ötürücülərinin
tikintisinin davam etdirilməsi, metropolitenin inkişafı, ekoloji
baxımdan təmiz olmayan və öz ömrünü
başa vurmuş sənaye obyektlərinin Bakıdan
çıxarılması, yaşıllıqların sahəsinin
artırılması...
Belə məlum olur ki, sonuncu Baş plana əsasən,
paytaxtda 40 yolötürücüsü tikilməli idi. Amma
körpülərin inşasına son bir neçə ildə
başlanmışdır və hələlik onlardan yalnız
9-u istifadəyə verilib. Babək və
Nobel prospektlərində aparılan genişləndirmə
işləri Baş plana uyğun olsa da, Azadlıq və
Görünəni
odur ki, 2011-ci ildə günümüzlə səsləşən
tikintilərlə yanaşı, "lenti" hələ
altı il əvvəl kəsilməli olan
tikintilər də aparılır. Özü də
böyük sürət və vüsətlə. Və
bu gün hər bir bakılını, eləcə də
"Şərqin Parisi" adlandırılan bu qədim,
müdrik, eyni zamanda gənclik şövqü ilə
yaşayan paytaxtın qonaqlarını təəccübləndirən,
əfsunlayan və qürur duymağa vadar edən gözəlliyin,
möcüzəninsə tək memarı və entuziastı
var - ulu öndər Heydər Əliyevdən Bakı sevgisini
miras alan Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev! Günümüzün Bakısı məhz onun
yaradıcılıq palitrasının rəngləri ilə
canlanır.
Epiloq əvəzi
Heç
şübhəsiz, köhnə Bakı üçün
nostalji duyğulardan söhbət düşəndə göz
önünə insan yaşayışı üçün
elementar şəraitin belə olmadığı
"Kubinka", Xutor, Alatava, "Güllüdərə",
Sovetski, Böyükşor, Daş karxanası, Keşlə,
"Vtorçermet", "Naxalstroy" və s. kimi düz
şəhərin canına pərçimlənmiş "gecəqondu"lar
gəlmir. Ümumiyyətlə, Torqovı, Parapet, Venetsiya,
Malakan bağı və hisslərimizi,
duyğularımızı, xatirələrimizi Xəzərin xəzriyə
tuş gəlib sahilə qaçışan dəcəl
dalğaları tək pərən-pərən salan neçə-neçə
başqa məkanlar nəzərdə tutulmur. Köhnə
Bakı daha çox bir sosium təfəkkürüdür,
düşüncə tərzidir, davranış mədəniyyətidir,
ünsiyyət formasıdır ... Bu gün Bakı çox
gözəldir. Özünün nəinki
MDB-dəki, hətta Avropadakı "həmkarlarına"
"dədəboyu verəcək" dərəcədə
gözəldir. Bu gözəlliyi yaşatmaq
üçün hər birimizin üzərinə böyük
məsuliyyət düşür.
Xalid NİYAZOV,
əməkdar jurnalist
Xalq qəzeti.- 2011.- 19 mart.- S. 4.