Bakı "Mədəniyyətlərarası Dialoq Paytaxtı" statusunu qazanmağa tam layiq şəhərdir

Bunu ölkəmizin tarixi, coğrafiyası, mədəniyyəti, insanları və inkişafı haqqında çoxsaylı elmi fikirlər də təsdiq edir

Bakı şəhərinin "Mədəniyyətlərarası Dialoq Paytaxtı" elan olunması üçün hazırlıq işlərinin görülməsi ilə bağlı Azərbaycan mədəniyyət və turizm nazirinin televiziyada səsləndirdiyi fikir hamımız üçün maraqlı idi. Bu sahə ilə yaxından maraqlanan bir şəxs kimi, mənim üçün ilk baxışda burada təəccüblü heç nə yoxdur. Çünki, illərdən bəri Azərbaycanın bu sahəyə verdiyi töhfələr, Bakı şəhərində keçirilən çoxsaylı beynəlxalq tədbirlər bu məsələdə bizə tam haqq verir.

Ancaq məni düşündürən əsas məqam məsələnin digər tərəfi idi. Belə ki, Bakı şəhərinin "Dialoq paytaxtı" statusunu qazanması üçün beynəlxalq təşkilatların da bu faktı etiraf edib, tanıması tələb olunur. Əgər nəzərə alsaq ki, müasir dünyada "Mədəniyyətlərarası Dialoq" məsələsi çox aktualdır və bir çox dünya ölkələri bu statusa iddia edə bilər, o zaman bu işin necə çətin olması aydın olar. Bundan əlavə, məlumdur ki, adicə Avropa və ya İslam mədəniyyətinin paytaxtı kimi adları almağın özü heç də asan məsələ deyil və bunun üçün dövlətlər bəzən uzun illərlə gözləməli və xeyli zəhmət çəkməli olurlar. Bu baxımdan "Mədəniyyətlərarası Dialoq Paytaxtı" statusuna sahib olmaq istəyi ilə, bu sahədə heç də az işlər görməmiş Rusiya, Qazaxıstan, İspaniya, Türkiyə, İordaniya, Səudiyyə Ərəbistanı, Qətər və s. dövlətlərin paytaxtları da çıxış edə bilər. Çünki bu dövlətlər də Mədəniyyətlərarası Dialoq sahəsində bir çox təşəbbüslərə imza atmış, bəziləri hətta BMT səviyyəsində beynəlxalq konfranslar, zirvə toplantıları təşkil etmişdir.

Ona görə də, mənə belə gəlir ki, Bakı şəhərinin "Mədəniyyətlərarası Dialoq Paytaxtı" elan olunmağa daha layiqli olduğunu sübut etmək üçün başqa meyarlardan çıxış edilməli, digər ölkə paytaxtlarında mövcud olmayan üstünlüklər qeyd edilməli, hətta lazım gələrsə, bunun elmi-nəzəri baxımdan əsaslandırılması mümkündür.

Elə isə nəyə görə məhz Bakı? Azərbaycanı və onun paytaxtını başqalarından fərqləndirən və ona xüsusi özəllik verən cəhət nədən ibarətdir?

Bir müddət öncə "mədəniyyətlərarası dialoq" mövzusundakı elmi araşdırmalar çərçivəsində böyük İslam tarixçisi və filosofu İbn Xəldunun mədəniyyət və sivilizasiya haqqındakı fikirlərini tədqiq edən zaman, yuxarıdakı suallara elmi cavab ola biləcək maraqlı bir fikrə rast gəldim. Xatırladım ki, bu dahi alim sivilizasiyanın meydana gəlməsi, inkişafı və dövri olaraq bir-birini əvəzləməsinə dair öz universal nəzəriyyəsi ilə italyan filosofu Viko (1667-1744), nisbətən müasir alman filosofu Osvald Şpenqler (1880-1936) və ingilis tarixçisi Arnold Toynbi (1889-1975), eləcə də digər Qərb alimlərinin sələfi olmuşdur.

Bu mövzuda diqqətimi çəkən əsas məsələ isə, İbn Xəldunun təbii və coğrafi amillərin sivilizasiyalara təsiri ilə bağlı irəli sürdüyü nəzəriyyə idi. İbn Xəldun özünün məşhur "Müqəddimə" əsərində "Mülayim və sərt iqlimlər, havanın insanların (dərisinin) rənginə və bir çox başqa hallarına təsiri" adlı fəslində Yer kürəsini 7 iqlim qurşağına bölür - onlardan şimala yaxın olanlar sərt soyuq, cənub və ona yaxın olanlar qızmar isti, şimal və cənub arasında yerləşənlər isə mülayim iqlimlərə malik olduğunu bildirir. İbn Xəldun bu bölümdə qeyd edir ki, həddən artıq soyuq və ya isti olan bölgələr sivilizasiyanın inkişafı üçün əlverişli deyil, mülayim iqlimə malik bölgələrdə isə elm, sənətkarlıq və maddi mədəniyyət formalaşır, oranın sakinləri də fiziki, əqli və əxlaqi baxımdan daha mükəmməl olur. Bakı məhz bu qurşaqda yerləşir.

İbn Xəldunun iqlim amilinin insana təsiri haqqındakı fikirləri sonradan oxşar şəkildə fransız filosoflar Can Boden və Oqüst Kont tərəfindən irəli sürülmüşdür. Həmçinin coğrafi amilin və təbii mühitin bəşər tarixinə və sivilizasiyasına təsiri barədə İbn Xəldunun dedikləri, ingilis tarixçiləri Henri Tomas Bokl, Arnold Toynbi və sair Avropa alimlərinin ideyalarına güclü təsir göstərmişdir.

Yuxarıda qeyd edilən fikirləri ehtiva edən və müasir dövrdə coğrafi determinizm adı ilə tanınan konsepsiyanın yaradıcısı fransız mütəfəkkiri Can Boden hesab edilir. Onun ideyalarına görə təbii faktorlar arasında ən əsas rolu bu və ya digər ölkənin iqlimi oynayır. Bu mütəfəkkir də İbn Xəldun kimi başlıca olaraq üç iqlim bölgəsini fərqləndirir: cənub, mülayim və şimal. Bodenin fikrinə görə, sivilizasiyanı inkişaf etdirmək mülayim bölgələrin sakinlərinə başqalarından daha artıq müyəssər olur.

Coğrafi determinizm ideyasını daha sonra başqa bir fransalı alim Şarl Lui Monteskyö da inkişaf etdirmişdir. 1748-ci ildə nəşr olunmuş "Qanunların ruhu haqqında" adlı əsas əsərində Monteskyö cəmiyyətin həyatına coğrafi mühit faktorları barədə nəzəriyyə işləyib hazırlamışdı. "İqlimin gücü dünyada ən birinci gücdür"-deyən Monteskyö iddia edirdi ki, iqlim şəraiti insanın fərdi xüsusiyyətlərini, xarakterini və təmayülünü, onun bədən quruluşunu müəyyən edir.

Burada xüsusilə qeyd etmək istərdim ki, istər İbn Xəldun, istərsə də ondan sonra gələn Hegel, Toynbi və Şpenqler kimi alimlər təbiət, iqlim və mədəni şəraitlə bağlı zahiri fərqliliklərə baxmayaraq, bəşəriyyətin eyni xarakterə malik olduğunu vurğulamışlar. Mənə belə gəlir ki, bu amillərin insan və xalqların həyatına və xarakterinə təsirini mütləqləşdirməyin doğru olmadığı kimi, onu tam inkar etmək də düzgün olmaz.

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan Respublikası nadir coğrafi mövqeyinə və müxtəlif iqlim qurşaqlarının mövcudluğuna görə zəngin biomüxtəlifliyə malik ölkədir. Belə ki, 1956-cı ildə məşhur iqlimşünas B.Alisovun hazırladığı iqlim növlərinin təsnifatına əsasən, hava kütlələrinin coğrafi tiplərinə və atmosfer sirkulyasiyasının xüsusiyyətinə görə 13 iqlim qurşağı ayrılır. Bu təsnifata istinad edəsi olsaq qeyd edilən 13 iqlim qurşağından 9-u Azərbaycan ərazisində müşahidə olunur.

Hazırda dünyada geniş yayılmış, V.Köppen (1846-1940) tərəfindən təklif olunan, temperatur rejimi və rütubətlilik dərəcəsinə əsasən iqlim təsnifatına görə isə, Yer kürəsində 11 iqlim tipi mövcuddur ki, bunlardan da 8-nin Azərbaycanda olduğu müəyyən edilmişdir.

İndi isə gəlin baxaq, yuxarıda sadaladığımız coğrafi və təbii mühit şəraitinin təsiri məsələsi, Azərbaycan xalqının həyatı və şəraitində öz əksini nə dərəcədə tapıb. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan ərazisinin əlverişli təbii-coğrafi mühiti hələ qədimdən insanların burada məskən salmasına və sivilizasiyanın ən qədim mərkəzlərindən biri olmasına şərait yaratmışdır. Antik müəlliflər Herodot, Polibi, Strabon, Klavdi Ptolemey və başqaları öz əsərlərində Azərbaycanın coğrafi mövqeyi, təbiəti, yaşayış məntəqələri, burada məskunlaşmış müxtəlif tayfalar və s. haqqında məlumatlar vermişlər. Strabon özünün "Coğrafiya" əsərində burada yaşayan müxtəlif dilli və ləhcəli 26 alban tayfası barədə məlumat verir. Azərbaycan xalqının təşəkkülündə iştirak etmiş qədim etnoslar bu regionda yaranmış qədim mədəni mühitin formalaşmasında, həmçinin bütövlükdə Yaxın və Orta Şərqin ictimai-mədəni həyatında, qədim dövlətçilik tarixində çox mühüm rol oynamışlar. Tarix boyu bu torpaqlarda yaşayan xalqımız qonaqpərvərliyi və insansevərliyindən dolayı, müxtəlif millət, din və mədəniyyət nümayəndələrinə qucaq açaraq, onlara öz qoynunda yer vermişdir. Məsələn Babil hökmdarı II Novuxodonosurun (e.ə. 586-cı il) Yerusəlimi (indiki Qüds) zəbt etməsi nəticəsində talan olmuş İudeya çarlığından qaçan yəhudi köçkünləri Azərbaycan torpağında özlərinə sığınacaq tapmışlar. Sonradan dağ yəhudiləri kimi tanınan bu xalq artıq 2500 ilə yaxındır ki, Azərbaycan ərazisində mehriban münasibət şəraitində yaşayaraq öz dini və milli adət ənənələrini indiyə qədər qoruyub saxlamışlar.

VII əsrdən sonra Xilafətin tərkibinə daxil olan Azərbaycan ərazilərinə xeyli ərəb tayfası köçmüşdür. Öz ölkələrindən baş götürərək, əsasən indiki Şamaxı rayonu ərazisində məskunlaşan bu tayfalar, elə həmişəlik burada qalaraq, yerli xalqla qaynayıb-qarışmışdı. Həmin dövrdən başlayaraq indiyə kimi Azərbaycanda ərəb etnonimli kənd adları meydana gəlmişdir. Bu hadisənin izlərinə Şirvan toponimikasında (Ərəbmehdibəyli, Ərəbbəsrə, Ərəbqardaşbəyli, Ərəbqubalı, Ərəbsarvan, Ərəbocaqçı, Ərəbqədim, Ərəbşalbaş, Ərəbşahverdi, Ərəbcəbirli), Naxçıvan toponimikasında - (Ərəbyengicə) Qəbələ rayonunun Vəndam kəndinin məhəllələrindən birinin "Ərəbli" istilahı ilə adlanmasında təsadüf olunur.

O zamanlar Azərbaycana pənah gətirmiş ərəblər arasında şiəlikdə VII imam olan Museyi-Kazımın (ə.) qızı Həzrəti Həkimə xanım, imamın iki oğlan və bir qız nəvəsi də var idi. 1257-ci ildə dünyasını dəyişən həmin xanımın məzarı Bakı şəhərindəki hazırda ziyarətgaha çevrilmiş Bibiheybət məscidində yerləşir. Rəvayətlərə görə, həmin məsciddə uyuyan Həkimə xanım, öz ölkəsindəki təqiblərdən qurtulmaq üçün Bakıya gələrək, qardaşı İmam Rzanın uşaqları ilə ömrünün axırına kimi burada sığınacaq tapmışdır.

Nisbətən yaxın tarixdə, yaşadıqları Yaxın Şərq ölkələrinin xalqları ilə yola getməyən ermənilər 19-cu əsrin əvvəllərində kütləvi şəkildə Azərbaycanın tarixi torpaqlarına köçürülərək, burada məskən tapmışlar. Xalqımız genişürəklilik göstərərək köçkün ermənilərə öz torpağında yer vermiş, onları ölkənin ən səfalı guşələrində yerləşdirmişdi...

Azərbaycan çar Rusiyası tərəfindən işğal edildikdən sonra, daha dəqiq desək, XIX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq onun ərazisində Ruslar da məskunlaşmağa başladı. Çar Rusiyası dövründə minlərlə rus ailəsi Azərbaycana sürgün edilmişdir. Onlar əsasən Rus Pravoslav Kilsəsindən ayrılmış molokan təriqətinə bağlı ruslardan ibarət idilər. Bu səbəbdən onlar etiqad etdikləri təriqətə görə çar hökumətinin qəzəbinə düçar olub, Rusiyanın mərkəzindən Qafqaza sürgün olunmuşdular. Həmin ruslar tez bir zamanda burada özlərinə yurd salıb, yerli azərbaycanlılarla yaxın dost münasibətləri qurmuşlar. Hazırkı vaxtda onlar hələ də İsmayıllı rayonunun İvanovka kəndində, Gədəbəy rayonunun Novosaratovka, Novoivanovka, Qorelsk kəndlərində, Goranboy rayonunun Rus Borisi kəndində, Şamaxı rayonunun Çuxuryurd, Qızmeydan və Nağaraxana kəndlərində kompakt halda yaşayırlar. XIX əsrin əvvəllərindən Azərbaycanda erməni, rus və alman əhalisinin məskunlaşdırılması nəticəsində onun ərazisində qeyri- aborigen etnoslara şamil olan yaşayış məskənləri yaranmışdır.

Ayrı-ayrı xalqların Azərbaycana köç etməsi prosesinin XX əsrdə də davam etməsini görürük. Belə ki, 1944-cü il noyabr ayında özlərinin əzəli ata-baba yurdları sayılan Gürcüstanın Ahıska mahalından Orta Asiya və Qazaxıstan çöllərinə sürgün edilən Ahıska türkləri XX əsrin 50-ci illərində bəraət alsalar da, tarixi torpaqlarına qayıda bilmirdilər. Belə bir şəraitdə 1958-ci ilin sentyabrından Ahıska türklərinin ilk dəstəsi Azərbaycana gəlməyə başladı. Azərbaycan hökumətinin qərarı və razılığı əsasında Orta Asiya və Qazaxıstanda sürgünlük həyatı keçirmiş ahıskalıların bir hissəsinin respublikanın Saatlı, Sabirabad, Quba və Xaçmaz rayonlarında məskunlaşmasına başlandı. Azərbaycanın adları çəkilən rayonlarında bu etnosa aid onlarla kəndlər salındı.

Ahıska türklərinin Azərbaycanda məskunlaşmasının ikinci dövrü isə 1989-cu ilin yayında bu etnosa qarşı çevrilmiş Fərqanə hadisələri ilə bağlıdır. Cinayətkar ünsürlər tərəfindən dinc, zəhmətkeş ahıskalılara qarşı təşkil edilmiş bu qırğından sonra əhalinin burada da yaşaması qeyri-mümkün oldu. Nəticədə güc-bəla ilə özlərinə yaşayış şəraiti yaratmış əhali Orta Asiya və Qazaxıstandakı evlərini tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Bu dövrdə də onlar yenə xalqımıza inanaraq onsuz da Ermənistanın işğalı nəticəsində böyük sayda qaçqınlar ordusuna malik olan Azərbaycana gəldilər. Beləliklə, XX əsrin sonunda respublikanın etnik xəritəsində Ahıska türklərinə məxsus yeni yaşayış məskənləri yaranmış oldu. Hazırda respublikada 100 mindən artıq Ahıska türkü yaşayıb-yaradır. Onların hər biri Ahıska adlı əzəli torpaqlarına dönmək arzusu ilə yaşasa da, Azərbaycanı özlərinə ikinci vətən sayır. Çünki onlar həm dövlət, həm də Azərbaycan xalqının qayğısı ilə əhatə olunmuşlar.

Göründüyü kimi, özünün qədim tarixi, maddi və mənəvi mədəniyyəti, həm də zəngin etnik tərkibi ilə məşhur olan ölkəmizdə əsrlər boyu müxtəlif dinli və etnik mənşəli xalqlar yaşayıb-yaratmışlar. Bu xalqlar sayca azlıq və çoxluq təşkil etmələrindən asılı olmayaraq, özlərinə Vətən saydıqları bu məmləkətdə daim dinc, əmin-amanlıq şəraitində yaşamışlar. Azərbaycan bəlkə də yeganə dövlətdir ki, onun ərazisində bu gün dünyada analoqu, oxşarı olmayan- xınalıqlar, buduqlar, udilər, hapıtlar, ceklər, qrızlar, yengiloylar və b. adlarla məlum olan etnoslar yaşayır. Maraqlıdır ki, bu etnoslar sayca bir neçə mindən artıq olmayıb, Azərbaycanın bir və ya bir neçə kəndində yaşayır.

O da qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycanı özünə vətən seçən bu millət və etnoslar tarix boyu öz milli, mədəni və dini adət-ənənələrini qoruyub saxlaya bilmiş və bu adətlər buradakı digər xalqlarla onlar arasında heç bir qarşıdurma və ya ixtilafa səbəb olmamışdır. Hazırda ölkədə milli azlıqların 20-yə yaxın mədəniyyət cəmiyyəti fəaliyyət göstərir. Eləcə də respublikada 1000-dən çox məscid, 22 kilsə, altı sinaqoq və digər dini məbədlər fəaliyyət göstərir. Ötən il Azərbaycanda 102 müxtəlif təmayüllü dini icma qeydiyyatdan keçib və bununla da ölkədə dini qurumların sayı 534-ə çatıb. Bunların hamısı ölkədə olan tolerantlıq və qarşılıqlı ehtiram mühitinin bariz nümunəsidir.

Azərbaycanın təbii və etnik-mədəni-dini mühiti barədə aparılan bu paralellərdən sonra artıq qəti şəkildə inanmağa başlayırsan ki, Azərbaycanın təbii mühiti ilə etnik-mədəni mühiti arasında doğurdan da sıx əlaqə mövcuddur. Belə ki, burada özünü göstərən təbii və bioloji müxtəliflik, onun üzərində yaşayan xalqın milli, etnik və mədəni müxtəlifliyi ilə düz mütənasibdir. Analogiyanı davam etdirərək, Azərbaycanın zəngin yeraltı və yerüstü sərvətləri ilə onun əhalisinin zəngin mənəvi və maddi sərvətləri arasında tam uyğunluq olduğunu demək olar. Amma bu başqa bir söhbətin mövzusudur. Bu qədər təbii, həmçinin etnik-mədəni müxtəlifliyi bir araya gətirmək hər ölkənin qismətinə yazılmayıb. Buradakı fərqin açıq-aşkar şahidi olmaq üçün heç də uzağa getməyib, Azərbaycanın rəngarəng, zəngin təbiəti və çoxmillətli, multikultur əhalisi ilə onun qonşusu Ermənistanın kasıb təbiəti və monoetnik əhalisini müqayisə etmək kifayətdir.

Bu qədər müxtəlifliyi ahəngdar şəkildə bir araya gətirən məkan və xalq, "Dünya Dialoqunun Mərkəzi" olmağa və bu məsuliyyəti daşımağa daha layiqdir. Çünki bu, təbii bir missiya olub, tarixən Azərbaycan diyarının və Azərbaycan xalqının taleyinə yazılmış bir yazıdır. Beynəlxalq aləm tərəfindən Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhərinin "Mədəniyyətlərarası Dialoq Paytaxtı" kimi tanınması istənildiyi vaxt, məhz bu məqamdan çıxış edilməlidir. Bakının hələ keçən əsrdən indiyədək "beynəlmiləl şəhər" kimi tanınması, bundan əlavə, küçələrində gəzərkən rast gəlinən yanaşı tikilmiş bir çox məscid, kilsə, sinaqoq və sair dini məbədlərin ansamblı, Avropa ilə Şərq memarlıq üslubunun sintezini özündə əks etdirən yaraşıqlı binalar, qədim və müasir memarlıq inciləri və sair Bakıya müxtəlifliklərin harmonik vəhdətindən doğan bir şəhər siması bəxş edir.

Yuxarıdakı analogiyalardan çıxış edərək yenə də vurğulamaq olar ki, Avropa ilə Asiya qitələrinin qovuşduğu yerdə yerləşən Azərbaycan, həm də Qərblə Şərq sivilizasiyasının görüşdüyü, təmas qurduğu yerdə qərar tutmuşdur. Qədim zamanlardan "Şərqin Qapısı" kimi tanınan Vətənimiz, əks tərəfdən baxanda "Qərbin Qapısı" kimi görünür. Məhz bu səbəbdəndir ki, Azərbaycan tarixən bu iki sivilizasiyanın müxtəlif müsbət dəyərlərini özündə cəmləyib, onların vəhdətini yarada bilmişdir. Bu vəhdət nəticəsində o həm Qərbi, həm də, Şərqi gözəl anlamışdır. Tərsinə desək - bu anlaşma öz növbəsində Qərblə Şərqin vəhdətinə yol aça bilər. Məncə, sivilizasiya və mədəniyyətlərin dialoqu üçün məhz elə həmin anlaşmaya ehtiyac var.

Tarixən Azərbaycan təbii və mədəni müxtəliflikləri birləşdirmə, qovuşdurma və toplama missiyasını uğurla həyata keçirmişdir. Öz üzərindən keçən "Böyük İpək Yolu" ilə Şərqlə Qərbi, Şimalla Cənubu birləşdirən Azərbaycan, bu gün həmin regionları Tarixi İpək Yolunun bərpasını nəzərdə tutan TRASEKA (Avropa-Qafqaz-Asiya Nəqliyyat Dəhlizi) layihəsi ilə qovuşdurmaq əzmindədir. Azərbaycanın Qərblə Şərqin arasında tutduğu strateji mövqe, Avropadan Orta və Şərqi Asiya ölkələrinə gedən bir sıra mühüm beynəlxalq əhəmiyyətli yolların onun ərazisindən keçməsi, ölkəmizi öz təbii missiyasına uyğun olaraq regional əməkdaşlığa, inteqrasiyaya, dialoqa öz töhfəsini verməyə təşviq edir. Şükürlər olsun ki, ölkəmiz bu gün həyata keçirdiyi məlum beynəlxalq neft-qaz kəmərləri, dəmiryol layihələri ilə bu vəzifənin öhdəsindən lazımınca gəlir. Məncə, Azərbaycan tərəfindən irəli sürülmüş Trans-Avrasiya İnformasiya Super Magistral layihəsi təşəbbüsü də, onun beynəlxalq inteqrasiya və dialoqa verdiyi töhfənin rəmzi ifadəsi sayıla bilər. Bütün bunlar isə son nəticədə mədəniyyətlərarası dialoq üçün də yaradılan güclü bir əsas təşkil edir.

Hələ 2010-cu ilin 26 aprel tarixində Bakıda keçirilən dünya dini liderlərinin sammitində çıxışı zamanı Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev demişdir:

"Azərbaycan Avropa ilə Asiya arasında təbii bir körpüdür. Əsrlər boyu bu diyarda müxtəlif dinlərin, millətlərin nümayəndələri bir ailə kimi yaşamışlar. Bu gün Azərbaycanın müasir həyatında da bu iki vacib amil özünü göstərir. İyirmi ilə yaxındır ki, Azərbaycan İslam Konfransı Təşkilatının üzvüdür. On ilə yaxındır ki, Azərbaycan Avropa Şurasının üzvüdür. ...Ümid edirəm ki, gün gələcək, Bakı Avropa mədəniyyətinin də paytaxtı seçiləcəkdir. Beləliklə, Azərbaycan Avropa və Asiya, xristian və müsəlman dünyası ilə əlaqələrin inkişafı işinə daha da böyük töhfə verəcəkdir."

Bu çıxışı hər dəfə xatırlayarkən, düşünürəm ki, cənab Prezident "Azərbaycan Avropa ilə Asiya arasında təbii bir körpüdür" deyən zaman, məhz yuxarıda izah etməyə çalışdığım 17 təbii, coğrafi amilin ölkəmizin taleyinə vurduğu möhürü və ondan doğan təbii missiyanı nəzərdə tutmuşdu.

Rasim ABDULLAYEV

AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun dissertantı, Məqalə Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumuna həsr olunmuş müsabiqəyə təqdim edilir

Xalq qəzeti.- 2011.- 15 may.- S. 4.