Xalq Cümhuriyyəti
tərəfindən əsası qoyulmuş müstəqil dövlətçilik Heydər Əliyevin gərgin
əməyi nəticəsində reallığa çevrilmişdir
Azərbaycan XX əsr
tarixində üç dəfə
dövlət yarada bilmişdir. 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti, 1920-1991-ci illərdə
Azərbaycan Sovet Sosialist
Respublikası və nəhayət, 1991-ci
ildə Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa etmişdir. Ancaq 1918-1920-ci
illərdəki müstəqilliyi qoruyub saxlamaq mümkün
olmamışdır.
Azərbaycan
Demokratik Cümhuriyyəti elə bir tarixi dövrdə meydana
gəlmişdi ki, o zaman Qafqazda ictimai-siyasi vəziyyət son dərəcə
gərgin, qeyri-sabit idi.Azərbaycanın ərazi
bütövlüyünü qoruyub saxlamaq, xalqı
düçar edildiyi ağır vəziyyətdən
çıxarmaq üçün təcili tədbirlər
görülməli idi. Bunun üçün ilk növbədə,
milli dövlət qurumları yaradılmalı idi. 1918-ci il
mayın 26-da Zaqafqaziya Seymi toplandı və Zaqafqaziya
Federasiyasının fəaliyyətinin dayandırılması
haqqında qərar verildi. Gürcüstan federasiyadan
çıxdığını və özünün
istiqlaliyyətini elan etdiyini bildirdi. Seymin müsəlman
fraksiyası Azərbaycan Milli Şurası şəklində
yenidən quruldu və şuranın sədrliyinə M.Ə.Rəsulzadə
seçildi. Mayın 28-də Milli Şura Azərbaycan
Demokratik Cümhuriyyətinin yaradılması haqqında rəsmən
qərar qəbul etdi və istiqlal bəyannaməsi oxundu. Beləliklə,
Azərbaycanın müstəqil və suveren dövlət
olduğu bütün dünyaya elan edildi. Azərbaycan
hökuməti tərəfindən 1918-ci il iyunun 19-da hərbi
vəziyyət elan edildi. Müsəlman korpusu "əlahiddə
Azərbaycan korpusu" adlandırıldı, burada zabit
kadrları hazırlamaq üçün qısa müddətli
kurslar açıldı.
Azərbaycan
hökuməti Azərbaycan dilinə dövlət dili statusu
verilməsi, kargüzarlıqda Azərbaycan dilinin tətbiq
edilməsi məsələsi haqqında 1918-ci il iyunun 27-də
xüsusi qərar verdi. Həmin qərarda deyilirdi:
"Dövləti lisan türk dili qəbul edilərək irəlidə
bütün məhkəmə, idareyi-daxiliyyə və sair vəzifələrin
başında duranlar bu lisanı bilənlər olana qədər
hökuməti müəssisələrdə rus dili
istimalına da müsaidə edilsin".
Azərbaycan
hökumətinin 9 noyabr 1918-ci il tarixli qərarı ilə
yaşıl, qırmızı və mavi rənglərdən,
ağ aypara və səkkizbucaq ulduzdan ibarət olan bayraq milli
bayraq hesab edildi. Azərbaycanda milli-demokratik hərəkatın
tarixini təbliğ etmək məqsədilə Azərbaycan
parlametində "İstiqlal" muzeyi təşkil olundu.
Azərbaycan Kommunist Partiyasının və Sovet Rusiyasında yaşayan Azərbaycan bolşeviklərinin mövqeyini az sonra S.M.Kirov və Stalin müdafiə etmiş, Azərbaycan Respublikasını tanımamaq haqqında qəti qərar qəbul olunmuşdu. Həmin ərəfədə Sovet Rusiyasının iqtisadi vəziyyəti çox ağır idi. Bakı nefti olmadan o öz iqtisadiyyatını qaldıra bilməyəcəkdi. 1920-ci il martın 17-də V.İ.Leninin Qafqaz Cəbhəsi Hərbi İnqilab Şurası üzvləri N.Q.Smilqa və Q.K.Orconikidzeyə göndərdiyi teleqramda göstərilirdi ki, "Bakını tutmaq bizə son dərəcə vacib və zəruridir. Bütün səyinizi buna verin".
Azərbaycanda milli toqquşmaların qəsdən törədilməsi və kimlər tərəfindən dəstəklənməsi barədə çoxlu tarixi faktlar mövcuddur. Bakıda "darğalıq" edən Şaumyan bu sözləri təsadüfən deməmişdi: "Azərbaycanın müstəqil dövlət olmasını istəyən milliyyətçilər sonunda xarabalar tapacaqlar". Bu söz günümüzlə nə qədər səsləşir: Belə ki, XX əsrin sonlarında Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları ilə çıxış etməyə başlayan erməni cəlladları "Bakını Beyruta, Azərbaycanı isə Livana çevirəcəyik" kimi sərsəm fikirlər irəli sürmüşdülər. Əsrin əvvəlində erməni daşnakları Qarabağda, Şamaxıda, Kürdəmirdə, Lənkəranda, Salyanda, Qubada, Gəncədə və s. yerlərdə kütləvi qırğınlar törətmiş, qısa dövr ərzində 211 yaşayış məntəqəsini xarabalığa çevirmişdilər.
Həmin dövrdə Azərbaycan Demokratik Respublikası Sovet Rusiyası ilə ticarət sahəsində danışıqlar aparırdı. 1920-ci il martın 30-da Sovet Rusiyası - Azərbaycan birgə komissiyasının iclasında ticarət müqaviləsi imzalandı. Belə bir şəraitdə F.Xoyski aprelin 15-də sonuncu nota ilə G.V.Çiçerinə müraciət etdi. Lakin başqa notalar kimi bu nota da cavabsız qalmışdı. 1920-ci il aprelin 26-dan 27-nə keçən gecə Qızıl ordunun hərbi hissələri Azərbaycan Respublikasının sərhədlərini keçib sürətlə cənuba doğru irəliləməyə başladılar. Sərhəd qüvvələrindən ibarət Azərbaycan Ordu hissələri ciddi müqavimət göstərə bilmədilər. Aprelin 27-də Azərbaycan KP MK, Qafqaz Diyar Komitəsinin Bakı bürosu və fəhlə konfransı adından Azərbaycan parlamentinə hakimiyyətin təhvil verilməsi haqqında ultimatum verildi. Parlamentin son iclasında iştirak etmiş Məmməd Əmin Rəsulzadənin yazdığına görə, hakimiyyəti ələ alacaq bolşeviklər aşağıdakı şərtlərə riayət edəcəklərini bildirdilər:
- Sovet hakimiyyətinin idarə etdiyi Azərbaycanın tam müstəqilliyi qorunub saxlanılacaqdır;
- Hər hansı kənar təzyiqdən asılı olmayan Azərbaycanın əsl idarə formasına fəhlə, kəndli və əsgər deputatların timsalında Azərbaycanın yüksək qanunvericilik təşkilatı təyin ediləcək;
- Yeni yaradılmış kommunist hökuməti Azərbaycan hökuməti və parlament üzvlərinin həyat və mülkiyyətinin toxunulmazlığını təmin edəcək;
- Qızıl ordunun Bakı şəhərinə daxil olmasına yol verməmək üçün tədbirlər görüləcək;
- Azərbaycan ordusu olduğu kimi qalacaq;
- Azərbaycanda siyasi partiyaların hüriyyət
və sərbəstliyi
təmin ediləcək.
1920-ci il aprelin
27-də axşam saat
23-də Azərbaycan parlamenti
hakimiyyətin təhvil
verilməsi haqqında
qərar qəbul etdi. Beləliklə, yerli bolşeviklərin
iştirakı ilə
XI Ordu Bakıya daxil oldu. Müstəqil Azərbaycan Demokratik
Respublikasının 23 aylıq
fəaliyyətinə son qoyuldu
və Azərbaycan yenidən, bu dəfə də artıq sovetləşmiş
formada Rusiyanın tərkibinə qatıldı.
Sovet dövründə
müstəqilliyimizin itirildiyi
şəraitdə yaşadığımız
illər tarixdən bizə yaxşı məlumdur, belə ki, ermənilərin Dağlıq Qarabağın
Azərbaycandan ayrılması
tələbləri, xalqımızın
etiraz mitinqləri, Sumqayıt hadisələri,
hegemonluğunu itirmək
istəməyən imperiyanın
Bakıda törətdiyi
qanlı 20 yanvar hadisələri, bunların
ardınca isə Azərbaycanın o zamankı
savadsız və fərasətsiz rəhbərlərinin
yeritdikləri siyasətin
ucbatından torpaqlarımızın
bir qismi itirildi. Müstəqillik zərurəti bax,
belə bir şəraitdə yarandı.
Eyni zamanda, sovet hakimiyyətinin dağılması da bu iş üçün
əlverişli imkan yaratdı. Nəhayət, 1991-ci ilin oktyabrında
Azərbaycan özünün
itirilmiş müstəqilliyini
yenidən bərpa etdi. Bu böyük
tarixi hadisə xalqımızın həyatında
yeni bir dönüş nöqtəsi
idi. Biz də
yenidən bir çox xalqlar kimi demokratiya yolu ilə irəliləyib
müstəqil dövlətimizi
yaratmaq imkanı əldə etdik. Dünya dövlətləri sırasına
çıxmaq, Azərbaycan
dövlətini dünyaya
tanıtmaq imkanı qazandıq. Lakin təəssüflər olsun ki, bu
sevinc hissini yaşadığımız ilk dövrlərdə çox
acılı, məşəqqətli
günlərlə də
rastlaşdıq. 1991-1993-cü
illərdə müstəqillik
yollarında çox böyük çətinliklər,
bəlalarla üz-üzə
qaldıq. Qarışıqlıq, anarxiya, xaos, böyük qorxu, nigarançılıq, müsibətlər
şəraitində yaşamalı
olduq. Nəhayət, 1993-cü ilin iyununda
ölkədə vətəndaş
müharibəsi, qardaş
qırğını təhlükəsi
ilə qarşılaşdıq.
Belə bir şəraitdə nəinki müstəqilliyimizin
itirilməsi, bütövlükdə
Azərbaycanın özünün
itirilməsi təhlükəsi
yarandı. Bax, belə
bir şəraitdə
xalqın, ölkənin
güclü bir liderə ehtiyacı yarandı. Odur ki, ümidsizliyə
düçar olan, çətin sınaq qarşısında qalan xalqımız qaranlıqlar
içərisində yol
axtara-axtara, hara, hansı səmtə gedəcəyini bilmirdi.
Belə bir şəraitdə xalq üzünü Heydər Əliyevə tutdu. Xalqımız yəqin etdi
ki, onu bu
çətin və ağır vəziyyətdən
yalnız Heydər Əliyev kimi bacarıqlı, uzaqgörən,
qətiyyətli bir rəhbər çıxara
bilər. Beləliklə də, Heydər Əliyevin xalqın tələbi ilə yenidən hakimiyyətə
qaydışı ilə
Azərbaycan tarixinin, bərpa edilmiş müstəqilliyimizin yeni bir dövrü başlandı. Azərbaycan xalqı,
Azərbaycan dövlətçiliyi
və müstəqilliyimiz
xilas edildi.
1918-ci ilin mayında Şərqdə ilk demokratik
təsisat olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin(AXC) yaranması yalnız Azərbaycana yox, eyni zamanda,
bütün Şərqə
böyük təsir göstərdi. AXC zaman baxımından qısa dövr yaşasa da, onun həyata keçirdiyi tədbirlər
tarixi əhəmiyyətini
itirmədi. Bu dövlət tərəfindən
əsası qoyulmuş
ideyalar XX əsrin
90-cı illərində bərpa
olunmuş müstəqillik
dövründə ümummilli
lider Heydər Əliyevin gərgin əməyi nəticəsində
reallığa çevrilməyə
başladı. AXC dövründə qəbul
edilmiş dövlət
rəmzlərinin bugünkü
müstəqil Azərbaycanın
dövlət atributları
kimi saxlanması bir tərəfdən tarixi varisliyə sübutdursa, digər tərəfdən ona hörmət və məhəbbətin bariz nümunəsidir. Azərbaycan xalqı
bu tarixi şərəflə yaşadır
və həmin tarix uğurla davam etdirilir. Bu gün müstəqil
dövlətimizə uğurlar
qazandıran ulu öndər Heydər Əliyevin strategiyası möhtərəm Prezidentimiz
cənab İlham Əliyev tərəfindən
uğurla davam etdirilir.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə
ən yüksək qiymət bu dövlətin tarixini dərindən öyrənmiş
ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən verilmişdir. 1998-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 80
illiyinin təntənəli
şəkildə qeyd
edilməsi barədə
sərəncam imzalamış
ulu öndər, bununla cümhuriyyət məfkurəsinin və tarixinin araşdırılması
üçün ciddi
hüquqi baza yaratmış oldu. AMEA-nın Tarix
İnstitutunda yaradılmış
AXC tarixi şöbəsi
tərəfindən əhatəli
tədqiqatlar aparıldı.
Cümhuriyyətin 2 cildlik ensiklopediyası
hazırlanaraq dərc
edildi. Beynəlxalq və respublika
səviyyəli konfranslar
keçirildi, sənədli
filmlər çəkildi.
Bu istiqamətdə tədqiqatlar bu gün də davam etdirilir, AXC-nin İngiltərə arxivində saxlanılan sənədləri 50 çap
vərəqi həcmində
nəşr edilmişdir.
Bizim hər birimizin borcudur ki, xalqımızın
ümummilli lideri Heydər Əliyevin layiqli davamçısı
Prezident İlham Əliyevin ətrafında
sıx birləşməklə,
ulu öndərin bizə miras qoyduğu müstəqil dövlətçilik ənənələrini
göz bəbəyi kimi qoruyaq.
Dilqəm QULİYEV,
Azərbaycan Dövlət Bədən
Tərbiyəsi və İdman Akademiyasının
prorektoru, pedaqogika üzrə
fəlsəfə doktoru, professor
Xalq qəzeti.- 2011.-
25 may.- S. 4.