İlk Milli Konstitusiyamız müstəqilliyimizin, hüquq və azadlıqlarımızın təminatçısıdır

Keçən illər ərzində konstitusiya humanist, dinamik və realist bir sənəd olduğunu sübut etmişdir. Onun əhatə etdiyi bütün sahələrdə - hüquqi dövlət quruculuğu, bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinin tətbiqi, siyasi həyatın demokratikləşdirilməsi, insan haqlarının və azadlıqlarının təmin olunması və sair ilə bağlı mühüm irəliləyişlər baş verib.

İlham ƏLİYEV,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

Azərbaycan xalqı özünün min illik tarixi boyunca və müxtəlif tarixi dövrlərdə böyük dövlətlər qurmuş, müstəqil idarəçilik sistemi yaratmışdır. Lakin on doqquzuncu əsrin əvvəllərində ölkə müstəqilliyini itirdikdən və Rusiya imperiyası tərəfindən işğal olunduqdan sonra müstəqil dövlətçilik ənənələri də, demək olar ki, iflasa uğramışdır. Nəhayət, 1918-ci ildə qoca Şərqdə ilk demokratik respublika quruluşu ilə meydana çıxmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yenidən milli dövlətçilik ənənələrini dirçəltməyə, xalqın müstəqillik arzularını gerçəkləşdirməyə başlamışdır. Məhz həmin dövrdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qəbul etdiyi İstiqlal Bəyannaməsi Azərbaycanın dünya ölkələri arasında öz yerini tutmağa, səsini ucaltmağa qadir olan demokratik ölkə olduğunu beynəlxalq aləmə yaydı.

Doğrudur, cəmisi 23 ay müddətində mövcudluğunu qoruyub saxlaya bilmiş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yeni yaranmış müstəqil dövlətin mükəmməl konstitusiyasını qəbul etməyə macal tapmamışdı. Bununla belə, qəbul edilmiş İstiqlal Bəyannaməsi müstəqil dövlətin fəaliyyətini tənzimləyən ilk konstitusiya rolunu oynamışdı. Bütün bunlar Azərbaycan tarixinin olduqca kəşməkeşli bir dövrünə təsadüf edir. Məhz həmin dövrdə çar Rusiyası ərazisində baş verən inqilablar, ictimai-siyasi təlatümlər Azərbaycandan da yan keçməmiş və onun sarsıdıcı zərbələri AXC hakimiyyətinə ölkənin müstəqilliyini qoruyub saxlamağa və möhkəmləndirməyə imkan verməmişdi. Beləliklə, 1920-ci ilin aprelində bolşevik Rusiyasının işğalçı hücumları qarşısında tab gətirməyən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etmişdi. Bununla da gənc Azərbaycan dövləti nəinki özünün mükəmməl konstitusiyasını işləyib hazırlaya bilməmiş, həm də görülmüş bütün işlər, qəbul olunmuş bir çox qanunlar bolşeviklər tərəfindən məhv edilmişdi.

Azərbaycan dövləti sonrakı mərhələdə özünün konstitusiyasını yalnız sovetlər dönəmində yarada bilmişdi. Bu dövrdə isə ilk konstitusiya 1921-ci ildə Zaqafqaziya Federasiyasının əsas qanunu olmuşdu. 1922-ci ildən etibarən SSRİ-nin tərkibində müttəfiq respublika olan Azərbaycan SSR 1925-ci ildə özünün konstitusiyasını yaratmışdı. 1931-ci ildə ölkədə sonradan "Stalin konstitusiyası" adını almış yeni əsas qanun qəbul edilmişdi. Doğrudur, bu və bundan əvvəlki, eləcə də sonrakı konstitusiyalar heç də Azərbaycan xalqının iradəsini əks etdirmir, bir çox səlahiyyətlər Moskvaya verilirdi, ancaq bu sənədlər hər halda ölkənin əsas qanunu olaraq dövlət strukturlarının fəaliyyətini tənzimləyir, dövlət-vətəndaş münasibətlərini nizamlayırdı. Bu sənədlərin ən mənfi cəhətlərindən biri isə onlarda Azərbaycan dilinə dövlət dili statusunun verilməməsi idi. Bu vəziyyət 1978-ci ildə qəbul edilən növbəti konstitusiyaya qədər davam etmişdi. Yalnız Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi ilk dövrlərdə göstərdiyi böyük siyasi iradənin və qətiyyətin nəticəsində sonuncu "qırmızı konstitusiya"da Azərbaycan dilinə dövlət dili statusu verilmişdi.

Ancaq bütün bu müsbət və mənfi çalarlarına baxmayaraq, şübhəsiz ki, sovet dövrü ərzində qəbul edilmiş konstitusiyaların heç biri Azərbaycan xalqının arzu və istəklərini tam əks etdirmir, xalqın müstəqil inkişafını təmin etmirdi. Nəhayət, iyirminci əsrin sonlarında bütün sovet imperiyası ərazisini, eləcə də Azərbaycanı bürümüş milli azadlıq hərəkatları nəticəsində 1991-ci ildə SSRİ süquta uğradı və onun xarabaları üzərində müstəqil dövlətlər baş qaldırmağa başladı. Həmin il oktyabrın 18-də Azərbaycan da özünün müstəqilliyini elan etdi, dövlətçiliyimizi, ərazi bütövlüyümüzü təsbit edən və keçid dövrü xarakteri daşıyan Konstitusiya Aktı qəbul edildi. Bundan sonra ölkənin Ali Sovetində yeni konstitusiya hazırlanması istiqamətində müəyyən cəhdlər olsa da, ortaya əməlli-başlı bir sənəd çıxarmaq mümkün olmadı. Əslində o zaman ölkədə mövcud olan qeyri-sabit ictimai-siyasi vəziyyət, hərc-mərclik buna imkan vermirdi. Eyni zamanda, yeni konstitusiyanın hazırlanması dərin zəka, böyük, zəngin dövlətçilik təcrübəsi və uzaqgörənlik tələb edirdi. Yeni elan edilmiş müstəqil, demokratik dövlətin hüquqi müstəvisinə sabitlik və aydınlıq gətirəcək konstitusiya layihəsini hazırlamaq çox məsuliyyətli və ağır bir iş idi. Bu işin layiqincə yerinə yetirilməsi isə o dövrün rəhbərlərinin siyasi iradəsi daxilində deyildi. Onda bir çoxları gözlərini hələ də Moskvanın ağzına dikmişdilər, əmri oradan gözləyirdilər. Doğrudur, Müstəqillik haqqında Konstitusiya Aktından sonra Azərbaycan parlamentində bir sıra konstitusiya qanunları, onlara düzəlişlər və dəyişikliklər qəbul edildi, ancaq müstəqil Azərbaycan Respublikası, demək olar ki, dörd il müddətində yeni konstitusiyasız, qeyri-müəyyənlik şəraitində yaşadı.

Nəhayət, 1993-cü ilin iyun ayında ümummilli lider Heydər Əliyevin hakimiyyətə ikincə dəfə gəlişi, xalqın tələbi ilə Naxçıvandan Bakıya qayıdışı nəinki yenicə qazanılmış və başının üstündə qara buludlar oynaşan müstəqilliyin, eyni zamanda, Azərbaycanın dövlətçiliyinin xilasında əvəzsiz rol oynadı. Ulu öndər özünün qətiyyəti, dərin zəkası, zəngin dövlətçilik təcrübəsi və böyük siyasi nüfuzu sayəsində əsl xilaskarlıq missiyasını həyata keçirməyə başladı. Təbii ki, ölkədə ən müxtəlif sahələri əhatə edən problemlər qalaqlanıb qalmışdı. Bir tərəfdən, erməni təcavüzkarları Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsini tamamilə işğal etməklə kifayətlənməyərək ölkənin içərilərinə doğru irəliləyir, rayonlarımız, kəndlərimiz bir-birinin ardınca əliqanlı qəsbkarın caynağına keçir, digər tərəfdən isə, daxili qeyri-sabitlik, siyasi partiyalar və qurumlar arasında hakimiyyət davası səngimək bilmir, hərc-mərclik baş alıb gedirdi. Həm də ölkədə artıq aclıq, ərzaq qıtlığı yaranmış, xalqın sabaha ümidi qalmamışdı. Uzaqgörən siyasi xadim olan Heydər Əliyev ilk növbədə daxili sabitliyin bərpasından başlayaraq ölkədə əmin-amanlıq yaranmasını təmin etdi. Eyni zamanda, Ermənistan-Azərbaycan cəbhəsində müharibənin dayandırılması istiqamətində danışıqlara başladı və 1994-cü il mayın 12-də atəşkəs müqaviləsinin imzalanmasına nail oldu. Bütün bunlarla bərabər, müstəqil dövlətin sütunlarının möhkəmləndirilməsi üçün ardıcıl işlər görüldü, vətəndaş qarşıdurmalarına son qoyuldu.

Və nəhayət, 1995-ci il iyunun 5-də Prezident Heydər Əliyevin sədrliyi ilə Konstitusiya Komissiyası yaradıldı. Tərkibində ölkənin təcrübəli, səriştəli və sanballı hüquqşünaslarının, alimlərinin bir araya gəldiyi komissiyanın ilk iclasında uzaqgörən siyasətçi Heydər Əliyev konstitusiyanın son dərəcə mükəmməl, gələcəyə hesablanmış, hərtərəfli, əhatəli bir sənəd kimi hazırlanması ilə bağlı tövsiyələrini vermişdi: "Biz elə bir layihə hazırlamalı və nəhayət, elə bir konstitusiya qəbul etməliyik ki, müstəqil Azərbaycan Respublikasının demokratik prinsiplər əsasında uzun müddət sabit yaşamasını təmin edən Əsas Qanun, tarixi sənəd olsun".

Təbii ki, konstitusiya hər bir müstəqil dövlət üçün təkcə dövlətçiliyin hüquqi bazasını deyil, eyni zamanda, xalqın milli inkişaf prioritetlərini müəyyənləşdirən, dövlət idarəçiliyinin çevik və işlək mexanizmlər əsasında həyata keçirilməsini təmin edən fundamental hüquqi sənəddir. O, həm də hökumətin fəaliyyətini nizamlayır, insanların cəmiyyətdə və bir-birinə qarşı münasibətdə əxlaqi və mənəvi davranışlarını qaydaya salır, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarını təmin edir. Burada demokratik cəmiyyətin bütün vacib atributları əks olunmalı, xalqın iradəsi öz ifadəsini tapmalı, qanunların aliliyi təmin olunmalı, ədalətli iqtisadi və sosial qaydalara uyğun olaraq bütün vətəndaşların layiqli həyat səviyyəsi təmin edilməli idi. Bu, eyni zamanda, totalitar rejimdən tam fərqli olan demokratik hüquqi sistem yaratmaq, dövlətin inkişaf perspektivlərini xalqın iradəsinin təcəssümü olan konstitusiya ilə müəyyənləşdirmək demək idi.

Məhz buna görə idi ki, ulu öndər sənədin layihəsi üzərində işlərə olduqca diqqətlə yanaşır, hər bir maddənin yüz dəfə düşünülüb daşınılmasını tələb edirdi. Nəhayət, əsas qanunun layihəsi hazırlanıb xalqın müzakirəsinə təqdim ediləndə Heydər Əliyev cəsarətlə deyirdi: "Konstitusiya Komissiyasının sədri kimi şəxsən mən bu böyük tarixi sənədin hazırlanmasında öz şəxsi məsuliyyətimi daim dərk etmişəm. Hər bir kəlməni araşdırmışam, onun bu gün üçün, gələcək üçün nə qədər əsaslı olmasını dəfələrlə təhlil etmişəm. Mən çox rahatlıq hissi ilə bu layihənin altından imza atır və layihəyə görə tam cavabdeh olduğumu bu gün bəyan edirəm". Beləliklə, xalqın, geniş ictimaiyyətin, ziyalıların müzakirəsindən uğurla keçən ilk Milli Konstitusiyamız 1995-ci il noyabrın 12-də referendum yolu ilə qəbul edildi. Xalqımız özünün böyük oğlu Heydər Əliyevin sədrliyi ilə hazırlanmış konstitusiyaya yekdilliklə səs verdi. Bu, ölməz Heydər Əliyevin Azərbaycan dövlətçiliyini möhkəmləndirmək, milli müstəqilliyi əbədiləşdirmək istiqamətində növbəti uğurlu addımı, böyük siyasi qələbəsi idi. Bununla da, uzun əsrlər boyu müstəqillik istəyi ilə mübarizələrə atılmış Azərbaycan xalqı özünün ilk Milli Anayasasını qəbul etmiş oldu.

Azərbaycanın Heydər Əliyev tərəfindən hazırlanmış və hazırda qüvvədə olan konstitusiyasının hüquqi fəlsəfəsində bir ali məqsəd var - insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təminatı. Beş bölmədən, 12 fəsildən, 158 maddədən ibarət olan Əsas Qanunumuzun 48 maddəsinin məhz insan hüquq və azadlıqlarının təminatı ilə bağlı olması ulu öndərin yüksək daxili demokratizmini və insanpərvərliyini bir daha təsdiq edir. Azərbaycan Konstitusiyası azad insan amilini önə çəkir, dövlətin hər hansı maraqlara deyil, məhz vətəndaşların mənafelərinə, azad cəmiyyətin aparıcı qüvvəsi olan şəxsiyyətin maraqlarına xidmət etdiyini ən yüksək səviyyədə bəyan edir. Eyni zamanda, beynəlxalq hüquqi sistemə inteqrasiya da unudulmur. Konstitusiyanın 12-ci maddəsinin 2-ci hissəsində deyilir: "Konstitusiyada sadalanan insan və vətəndaş hüquq və azadlıqları Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə uyğun tətbiq edilir".

Onu da qeyd etməliyik ki, konstitusiyanın qəbulundan sonra onun qorunması, hər maddəsinin müdafiəsi ilə bağlı yeni bir institutun yaradılması zərurəti meydana çıxdı və nəticədə Konstitusiya Məhkəməsi yaradıldı. Bu qurumun əsas təyinatlarından biri Azərbaycan Konstitusiyasının aliliyini, onun nüfuzunu qorumaqla bərabər, dövlət hakimiyyətinin hər üç qolunun konstitusiya çərçivəsində məhdudlaşdırılmasıdır. Azərbaycan, eyni zamanda, dünyanın elə azsaylı ölkələrindədir ki, burada vətəndaşların birbaşa Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət etməsinə icazə verilir.

Bu il ilk Milli Konstitusiyamızın qəbul olunmasından 16 il keçir. Bu illər ərzində, eləcə də 2003-cü ildə seçilmiş Prezident İlham Əliyevin hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda qanunçuluğun inkişafı, dövlətçiliyin və müstəqilliyin möhkəmləndirilməsi istiqamətində çoxlu uğurlu addımlar atılıb, böyük sosial-iqtisadi inkişafa nail olunub. Bu barədə dövlət başçısı İlham Əliyevin fikirləri maraqlıdır: "Keçən illər ərzində konstitusiya humanist, dinamik və realist bir sənəd olduğunu sübut etmişdir. Onun əhatə etdiyi bütün sahələrdə - hüquqi dövlət quruculuğu, bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinin tətbiqi, siyasi həyatın demokratikləşdirilməsi, insan haqlarının və azadlıqlarının təmin olunması və sair ilə bağlı mühüm irəliləyişlər baş verib. Ölkəmizdə demokratik prinsiplər və dəyərlər, insan hüquq və azadlıqları getdikcə daha dolğun və real məzmun kəsb edir, vətəndaşların milli mexanizmləri təkmilləşdirilir, bu sahədə beynəlxalq təşkilatlarla səmərəli əməkdaşlıq həyata keçirilir".

Bu gün inamla deyə bilərik ki, müstəqil dövlətimizin Milli Konstitusiyası hələ on illər boyu milli dövlətçiliyimizin inkişafı, dövlət müstəqilliyimizin möhkəmləndirilməsi, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının qorunmasında öz müstəsna rolunu oynamaqda davam edəcəkdir.

Vüqar SƏRDAROV

Xalq qəzeti.- 2011.- 12 noyabr.- S. 6.