Mədəniyyət yolu...

Müasir sənətşünaslığımızın görkəmli simalarından olan Timuçin Əfəndiyevin MƏDƏNİYYƏT YOLUnun yolçusu olması şəksizdir. Və tariximizin görünməyən, sezilməyən çağlarından başlayıb sonsuzluğa qədər uzanan bu ulu yolla Timuçin müəllim tək yerimir. Elə isə gəlin bu şanlı yolun mürəkkəb məqamlarını görümlü edən "yol ağacları"nı açıqlamağa birlikdə cəhd edək...

Onun erkən yaşlarından müəyyənləşdirdiyi ideal var. Həmin ideal milli mədəniyyət və incəsənətin milli köklərlə üzvi bağlılıqda, dünya standartlarına uyğun istiqamətdə inkişafıdır. Aydın məsələdir ki, bu idealın qayəsi əbədi hərəkət olduğuna görə ona çatmaq, yetmək mümkün deyil, amma hərəkət, inkişaf naminə gündəlik işlər görmək insandan işgüzarlıq, iradə, sağlam düşüncə və bir də ki, doğma mədəniyyət və incəsənətə sonsuz bağlılıq və sevgi tələb edir.

İllər boyu Timuçin Əfəndiyevlə mədəniyyət yolunu gedənlərə, sıx təmasda olanlara onun sadalanan keyfiyyətlərə sahib olması bəllidir və hamıya o da aydındır ki, bu idealın formalaşmasında böyük sənətkar, Azərbaycan milli sənət düşüncəsinin qoruyucusu, milli mədəniyyət və incəsənətimizin təəssübkeşi İlyas Əfəndiyevin rolu misilsizdir.

Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti sintetik xarakterli ali təhsil ocağıdır. Bədii, yaradıcı və elmi düşüncələrin üzvi sintezi bu təhsil ocağının gözəçarpan özəlliyini müəyyənləşdirir. Otuz beş ilə yaxındır ki, universitetin rəhbərliyini və bütün məsuliyyətini üzərinə götürmüş Timuçin Əfəndiyev elə ilk gündən öz fəaliyyətinin konseptual proqramını hamıya bəyan etdi və onun həyata keçirilməsi uğrunda yorulmadan çalışmağa başladı.

Rektor vəzifəsinə təyin edilən gündən Timuçin Əfəndiyev hər şeydən öncə yeni statusunun səviyyəsini və məsuliyyətinin miqyasını dərk etdi. Özü üçün müəyyənləşdirdi ki, mədəniyyət və incəsənət qarşısında borc bildiyi işləri görməlidir. Bu gün onun gördüyü işlərin praktiki nəticəsini asanlıqla göstərmək olar. Belə ki, iyirmi beş ildir ki, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində rektor vəzifəsində çalışan Timuçin Əfəndiyev vaxtilə yalnız 9 ixtisasda kadr yetişdirən, dövlət ali məktəbləri sırasında nüfuzu o qədər də yüksək olmayan İncəsənət İnstitutunu mədəniyyət və incəsənət üçün 30 (!) ixtisasdan çox kadr hazırlayan, xarici ölkələrdən öyrəncilər qəbul edən, beynəlxalq aləmdə diplomu tanınan, özünün aspiranturası, doktoranturası, müdafiə şurası, muzeyi, nəşriyyatı, elmi-nəzəri jurnalı, müstəqil "tədris teatrı", müasir tədris korpusları və s. olan yüksək statuslu Universitet səviyyəsinə yüksəltmişdir. Mədəniyyət və incəsənətimizin aktual tələb və ehtiyaclarını ödəmək məqsədilə rektor Azərbaycanda bu vaxta qədər olmayan "Balet sənəti", "Kino rejissorluğu", "Televiziya rejissorluğu", "Kinooperatorluq", "Xalçaçılıq", "Modaçı rəssam", "Reklam işləri üzrə rəssam", "Teatr və kino rəssamı", "Estrada rejissorluğu" və bir çox başqa ixtisasları tədris edən fakültələri açmışdır.

Ta qədimdən akademik çevrələrdə "öyrədərək öyrənirəm" şüarı məlumdur. Maarifçilik yolunu müəllimlikdən başlayan Timuçin Əfəndiyev "öyrətməyin" ən yuxarı pilləsinə - elmlər doktoru və professor səviyyəsinə yüksələndən sonra da öyrənmək həvəsini itirməyib. Bunun praktiki səbəbi də var - çağdaş mədəniyyət və incəsənət prosesləri elə sürətlə cərəyan edir ki, dünənki bilgilər bu gün işə yaramır, etibardan düşür və əgər sən iddiasında olduğun səviyyəyə layiq qalmaq istəyirsənsə, əlini proseslərin nəbzindən çəkməməlisən.

Elmi iddialarını "Cavidin ideyalar aləmi" namizədlik dissertasiyasında bəyan edərək, onları "Azərbaycan dramaturgiyasında tarixilik və bədiilik" mövzusunda yazdığı doktorluq işində yüksək səviyyədə təsdiqləyən Timuçin Əfəndiyev bir çoxları kimi bununla kifayətlənə bilərdi. Amma o, yeni elmi sahələrlə maraqlanır, aşkarladığı yeni problemləri öyrənir, araşdırır və 40-a yaxın kitabında, 300-dən artıq məqalədə əldə etdiyi qənaətləri oxucuları - öyrənciləri ilə səxavətlə bölüşür. Öyrəndiyi bilgilər artdıqca üzərində düşündüyü mətləblər də çoxalır. Timuçin Əfəndiyevin elmi düşüncəsinin məhsulu olan "Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənəti", "Azərbaycan dramaturgiyasında metodlar", "Böyük dramaturq", "XVIII əsr rus teatrı", "Ukrayna və Belarusiya teatrı", "Antik ədəbiyyat", "Rus teatrı", "Cəfər Cabbarlı və romantik dramları", "Romantik dramaturgiyada tarixilik və bədiilik", "Azərbaycan kino tarixi oçerkləri", "Heydər Əliyev və milli-mənəvi dəyərlərimiz" (2010) və "Mədəniyyətdə tarixilik və müasirlik" (2011) adlı əsərləri, monoqrafiyaları onun öyrəndiklərinin parlaq əksi olaraq öyrənmək istəyənlər üçün əvəzsiz elmi qaynaq kimi dəyərləndirilib.

Bu il işıq üzü görən "Mədəniyyətdə tarixilik və müasirlik" adlı ensiklopedik əsər Azərbaycanda bədii təhsilin görkəmli təşkilatçısı və uzun illər Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənəti üçün kadr hazırlığı prosesinə rəhbərlik edən görkəmli alimin qələminin məhsuludur. Bu kitabda Azərbaycan mədəniyyətinin müxtəlif sahələrinin inkişaf xüsusiyyətləri öz əksini tapıb. Monoqrafiyanın strukturu sadə və produktivdir. Kitabda milli mədəniyyətin tarixi və inkişaf mərhələləri "Teatr sənəti", "Kino sənəti", "Musiqi sənəti", "Memarlıq və incəsənət", "Kulturologiya", "Muzeyşünaslıq" adlı bölmələrdə araşdırılır. Təqdirəlayiq haldır ki, müəllif milli mədəniyyətimizin tarixini ümumi şəkildə araşdırmamış, hər bir sənət sahəsinə ayrıca bölmə həsr etmişdir.

Kitabın sonunda təqdim olunan ədəbiyyat siyahısına nəzər saldıqda görürük ki, müəllif mədəniyyət tarixinə və nəzəriyyəsinə həsr olunmuş Azərbaycan, rus, türk və əcnəbi dillərdə mövcud olan ədəbiyyatdan yararlanmışdır. Kitabın sonunda elektron ədəbiyyat siyahısı da təqdim olunub. Həqiqətən də, dövrümüzün tələblərinə uyğun olaraq, sanballı və böyük informasiya tutumu olan monoqrafiya yazmaq üçün mütləq beynəlxalq internet şəbəkəsindən yararlanmaq zəruridir.

Timuçin Əfəndiyevin "Mədəniyyətdə tarixilik və müasirlik" adlı kitabı ensiklopediya xarakteri daşıyır. Əsər Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənəti tarixinin və nəzəriyyəsinin müxtəlif problemlərinə həsr olunub. Kitabda milli mədəniyyətimizin müxtəlif sahələri - teatr, kino, musiqi, memarlıq və təsviri sənət, kulturologiya və muzeyşünaslıq təhlil olunur.

Müəllif milli mədəniyyətin inkişaf mərhələlərindən danışarkən yazır: "Hər bir xalqın bədii mədəniyyətinin inkişafı onun bədii təfəkkürünün, humanitar düşüncəsinin təkamül mərhələlərini əks etdirir. Materialist nəzəriyyələr öz məqsəd və məramlarını təsdiq üçün, adətən, mənəvi mədəniyyəti ictimai-tarixi tərəqqidən tam asılı proses hesab edərək, ona hətta "üstqurum" kimi izah vermişlər. XX əsr mədəniyyəti, demək olar ki, bu konsepsiya ilə istiqamətləndirilmiş, onun nəinki mövcud durumu, habelə tarixi təcrübəsi və bədii ənənələri də həmən yanlış, birtərəfli baxışlarla təhlil və təyin olunmuşdur. Halbuki bədii mədəniyyət heç də həmişə tarixdən asılı bir fenomen deyil. Onun özünəməxsus bədii təfəkkürün, istedadın, ilhamın imkan və səviyyəsindən bəhrələnən inkişaf qanunauyğunluqları var. Bu fikirlə biz heç də mədəniyyətimizi tarixin təcrübəsindən tam təcrid etmək niyyətində deyilik. İlahi bir vergi olan istedad, səmavi bir anlayış olan ilham xalqın tarixi taleyi, onun çoxəsrlik yaşantı təcrübəsi ilə birləşəndə əsl sənət əsəri meydana gəlir, mədəniyyət isə xalq mənəviyyatı xəzinəsi kimi formalaşaraq bədii sərvətə çevrilir. Mədəniyyət xalqın enerji saxlancıdır".

Göründüyü kimi, mədəniyyəti "xalqın enerji saxlancı" adlandıran Timuçin Əfəndiyev problemə tamamilə fərqli, orijinal baxım bucağından, tarixilik və müasirlik aspektindən yanaşır və mədəniyyət prosesinin təməl xüsusiyyətlərini araşdırmağa çalışır. Mədəniyyəti "üstqurum" kimi deyil, insan yaşamının ontoloji şərti kimi araşdıran müəllif tarixilik və müasirlik kateqoriyalarının dolğun elmi izahını verir.

Heç şübhəsiz ki, kitabın bütün fəsilləri böyük nəzəri əhəmiyyətə malikdir və eyni dərəcədə maraqlıdır. Mən isə ixtisasıma və fəaliyyət sahəmə uyğun olaraq, daha çox "Teatr sənəti" bölməsinin üzərində dayanacağam. Kitabın 13-100-cü səhifələrini əhatə edən bu bölmədə Azərbaycan teatrının tarixi və inkişaf tendensiyaları mərhələli şəkildə təhlil olunur. Sözügedən fəsil öz növbəsində bir neçə yarımfəsildən ibarətdir. "Azərbaycan teatrının tarixi, ictimai və mədəni qaynaqları" adlı ilk yarımfəsildə Azərbaycanda peşəkar teatr sənətinin yaranma tarixinə nəzər salınır, milli teatr sənətinin yaranması faktı mədəni-ictimai hadisələrin fonunda araşdırılır. Müəllif haqlı olaraq, milli teatr sənətinin yaranmasını ölkədə XIX əsrin sonlarında intensiv xarakter alan maarifçilik hərəkatı ilə bağlayır.

Sonrakı fəsillərdə teatr sənətinin ünsürləri və komponentləri araşdırılır, müəllif problemə orijinal baxım bucağından yanaşaraq yazır: "Teatrın yaranma tarixi probleminin qoyuluş tərzinə ictimai şüur formalarının bir növü kimi baxılarsa, teatrın yaranma tarixinin ibtidai icma quruluşu ilə bağlılığı aydın olar". Kitabda teatr sənətinin rüşeymlərini özündə ehtiva edən xalq oyun-tamaşaları, meydan tamaşaları, rituallar araşdırılır.

Kitabda həmçinin milli dramaturgiyamızın tarixinə, təşəkkül və inkişaf mərhələlərinə nəzər salınır, M.F.Axundzadə, N.Vəzirov, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, N.Nərimanov, H.Cavid, C.Cabbarlı, İ.Əfəndiyev kimi dramaturqların yaradıcılığı və onların pyesləri əsasında hazırlanan tamaşaların bədii-estetik xüsusiyyətləri təhlilə çəkilir.

"Azərbaycan teatrında aktyor ifası ənənələri" adlı yarımfəsildə milli aktyor sənətinin korifeylərindən sayılan Hüseyn Ərəblinski, Əbülfət Vəli, Mirmahmud Kazımovski, Əhməd Ağdamski, Hüseynqulu Sarabski, Abbas Mirzə Şərifzadə, Cəlil Bağdadbəyov, İbrahim Azəri, Ülvi Rəcəb və başqa aktyorların yaradıcılıqları araşdırılır. Növbəti yarımfəsildə müəllif milli teatr sənətinin yetkinlik mərhələsini təhlilə cəlb edir.

Sözügedən bu ensiklopedik əsərdə aktyor sənəti ilə yanaşı, milli rejissor sənətinə də geniş yer ayrılıb. Ə.İsgəndərov, M.Məmmədov, T.Kazımov, H.Atakişiyev, A.P.Nemət, V.İbrahimoğlu və başqa rejissorların yaradıcılığına nəzər salınır.

Milli teatrşünaslıq elmi də müəllifin diqqətindən kənarda qalmamışdır. Belə ki, "Mədəniyyətdə tarixilik və müasirlik" kitabında teatrşünaslığın bir elm kimi formalaşması, başlıca məqsəd və vəzifələri, nəzəri prinsipləri dərindən araşdırılır. Müəllif Azərbaycan teatrşünaslıq elminin yaranma və inkişaf tarixinə nəzər salır, milli teatrşünaslıq elminin parlaq nümayəndələrinin yaradıcılığı haqqında ensiklopedik məlumatları oxucuların diqqətinə çatdırır.

***

Timuçin Əfəndiyevin şəxsiyyəti haqqında düşünəndə birinci ağla gələn tərif "enerji" olur. Bu adamın yaşayıb-yaratmaq şövqü, hər şeyə səngimək bilməyən marağı, bu günün nailiyyətlərinə qane olmayıb sabaha - daha uzaq gələcəyə yönəlmiş yeni planlar qurmaq həvəsi, həyatın amansız zərbələrinə dözümü, insana müsbət təsir göstərən nikbinliyi keçdiyi uzun yolun mükafatları kimi dəyərləndirilə bilər. Halbuki, qədirbilən həmkarları da Timuçin Əfəndiyevi mükafatlandırmağı özlərinə borc və şərəf bilərək onun qiymətini zamanında vermişlər. Əməkdar incəsənət xadimi, "Akademik Yusif Məmmədəliyev adına mükafat", "Humay" mükafatı, "Qızıl Dərviş" mükafatı, "Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqının "Qızıl medal"ı, xarici səfərləri zamanı qarşılıqlı mədəni münasibətlər zəminində gördüyü möhtəşəm işlər üçün aldığı mötəbər mükafatlar, saysız-hesabsız diplom və fəxri fərmanlar Timuçin Əfəndiyevin həyat yolunu bəzəməkdədir.

Timuçin Əfəndiyevin bu yolda əldə etdiyi əsl dəyərlər, əsl mükafat və şərəfləndirmələr isə Yunis İmrənin təbirincə, "ondan içəri"də - milli mədəniyyət və incəsənətimizin qutlu tərkibindədir.

Başqa bir türk ozanının sözlərini Timuçin Əfəndiyevə şamil etsək, o, "uzun, incə bir yoldadır" - mədəniyyət yolunda, əvvəli və sonu olmayan yolun yolçusu isə, atalar demişkən, yolda gərək.

Məryəm ƏLİZADƏ,

əməkdar incəsənət xadimi,

sənətşünaslıq doktoru,

professor

Xalq qəzeti.- 2011.- 23 oktyabr.- S. 8.