Cəza cinayətlərin ekvivalentidir

"Ən cahil insan cinayətə və pisliyə vərdiş etmiş adamdır. Hər ikisi həlak olmağın başlanğıcıdır."

Müqəddəs kitabdan

Ölkədə davam edən demokratik islahatlara uyğun olaraq Azərbaycan polisi özünün fəaliyyətində, xidməti və etik davranışlarında korrektlər etmiş, cinayətkarlıqla mübarizə işində peşəkarlığına, ideya səviyyəsinin yüksəldilməsi kimi dəyərlərə xüsusi önəm vermişdir. Polis çətin və şərəfli peşə sahibi kimi xidməti fəaliyyətini tənzimləyən qanunlara, beynəlxalq normalara hörmətlə yanaşır, tələblərə ciddi riayət edir. Qeyd olunanlar polisi peşəkarlığına inanmağa, vəzifəsinin icrasına inamla və sədaqətlə xidmət etməsinə bələdçilik edir!

Bu mənada polis həm də qanunların müdafiəsinə səfərbər olunur. Biz vətəndaşlar isə konstitusion qanunlara əməl etmək və onlara hörmətlə yanaşmaqla iltifat və nicat tapa bilərik.

Neolit dövründən bu günə kimi çox az insan tapılar ki, özünə aid olan azadlıqların müəyyən qismini ümumi rifah üçün qurban etmiş olsun. Hər şey də burdan başlayır. Polis özünün istirahət və digər hüquq və azadlıqlarını vətəndaşların mənafeyinə sərf edir. Paytaxtın müxtəlif yerlərində interaktiv sorğu keçirilsə müəyyən qrup insanlar "Nə üçün Azərbaycan Respublikasının vətəndaşıdır və ya vətəndaşlıq üçün hansı əsaslar olmalıdır, vətəndaşın hansı vəzifələri var?" suallarına cavab verə bilməzlər. Biz, bəzən Azərbaycan dövləti ilə siyasi və hüquqi bağlılığımızı, ona mənsub olmağımızı unuduruq. Konstitusion vəzifələrimizi, heç olmasa hüquqlarımız kimi bilsək və o vəzifələrin icrasına məsuliyyət hissi ilə yanaşsaq, demək vətəndaşıq. Belə olarsa qədim Spartalılar kimi monolit birlikdə, vahid milli ideologiya ilə yaşayarıq. Ölkədə cinayətkarlığa aparan yol da daralacaq. Sabitliyin özülü möhkəm olacaq. "Dövlət mənim üçün nə edib?" yox, mən dövlət üçün nə etmişəm?" kimi xüsusi əhəmiyyət kəsb edən sualın mahiyyətini və cavabını anlayarlar.

Azərbaycan polisinin 9 aylıq hesabatına və yaxud 9 ayda keçdiyi yola nəzər salsaq zahirən çox asan görülə bilən işin, bu orqanın nahamar və çətin vəziyyətinin də şahidi olarıq. Statistikaya nəzər yetirək:

2011-ci ilin 6 ayı ərzində respublika daxili işlər orqanları tərəfindən 11520 (keçən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 5,5 faiz çox, yəni 600 fakt artıq qeydə alınıb) cinayət statistikada özünə yer alıb. Bu cinayətlərin 5626-sı az ağır; 4791-i böyük ictimai təhlükəyə səbəb olmayan; 1099-u isə ağır və xüsusilə ağır cinayətlər olmuşdur. Cinayətlərin dinamikasında 3942 fakt şəxsiyyət əleyhinə yönələn əməllər təşkil edir. Belə cinayətlərin 97,1 faizinin açılmasının təmin edilməsini polisin peşəkarlığının, fəaliyyətini tənzimləyən qanunların tələblərinə riayət edilməsinin nəticəsi kimi də qeyd etmək olar. 6 ay ərzində dələduzluq cinayətlərinin 87 faizinin; insan alveri ilə bağlı cinayətlərin 82,3 faizinin; qəsdən adam öldürmə faktlarının 82,1 faizinin açılması təqdir edilməli olan fəaliyyətin canlı təzahürüdür.

DİO tərəfindən aparılan profilaktik və xəbərdarlıq tədbirləri nəticəsində ağır və xüsusilə ağır cinayətlər 19 faiz; insan alveri cinayətləri isə keçən ilin 6 ayı ərzində 147, cari ilin 6 ayı ərzində isə 127 fakt qeyd olunmuşdur. Yəni 20 fakt azalmışdır.

"Hüquq" sözü "güc" sözünə həmahəng olduğuna görə hüquq qorunanda və ya pozulduğu hallarda cəza tətbiq edilməklə də onun gücü hiss olunur. Hüquq bir növ gücün görüntüsü kimi həmişə əksəriyyətin xeyrinə olur. Onda yenə sual yaranır: Niyə bəzən hüquqlarımızdan sui-istifadə etməklə, digərlərinin hüquqlarına qəsd edirik?! Bax burada hüququn gücü ictimai münasibətləri mühafizə etmək üçün meydana çıxır.

Qənaətimə görə bəzən baş vermiş cinayətlərin açılmasına sərf edilən qüvvə insanları cinayət törətməkdən çəkindirməyə sərf edilən qüvvədən daha çox olur. Cinayətləri doğuran səbəb və şəraitin öyrənilməsi, cinayəti törətməkdən çəkinmək məqsədilə maarifləndirmə, profilaktik tədbirlərin həyata keçirilməsi prioritet məsələ kimi həmişə DİN rəhbərliyinin diqqət mərkəzində olmuşdur. Burada isə təkcə DİO deyil, Nazirlər Kabinetinə daxil olan digər qurumlar da koordinasiya qaydasında çalışmalıdırlar.

Beləliklə, baş vermiş cinayətlə tətbiq edilən cəza arasında uyğunsuzluq halları aradan qalxdıqca, ədalət və bərabərlik, habelə təqsirə görə məsuliyyət prinsipləri arasında balans saxlayıcı kriteriyalar vəhdətdə olanda ictimai müzakirələrin predmeti üçün də yer qalmır. İnsanlığa ziyan gətirən neqativ halların tam aradan qaldırılması və yaxud xəbərdarlıq tədbirləri vasitəsilə qarşısının alınması heç bir cəmiyyətdə mümkün olmamışdır. Bu gün də mümkün deyil. Çünki belə hallar əhalinin sayına uyğun olaraq artan maraqların toqquşması nəticəsində həmişə dəyişən artımla müşahidə edilib.

Bəzən ictimai orqanizmə ziyan vuran cinayətlərə görə cəzanın yüngüllüyü də müzakirələrə səbəb olur, yaxud ağır cinayətlərə görə cəzadan vaxtından qabaq azad edilməsi halları cinayətlə cəza arasındakı prosesual tarazlığın pozulmasına gətirib çıxarır.

Ölüm hökmü qüvvədə olan dövrdə yüksək cəza növünə layiq görülmüş bir qisim cinayətkarlara humanizm prinsipinə uyğun olaraq rəhm edildi. Dövlət başçısı mərhum Heydər Əliyev ölüm hökmünün ləğvinə fərman verməklə həmin şəxslərin ölüm cəzası ömürlük həbs cəzası ilə əvəz olundu. Qanunun geriyə qüvvəsi olmasa da, yüngülləşdirici hallarda bu mümkün olduğu üçün Şərq aləmində ilk dəfə ölüm hökmünü ləğv edən dövlət xadimi kimi tarixə düşən mərhum Heydər Əliyev həmin şəxslərin cəzasını yüngülləşdirdi, mərhəmət göstərdi. İndi həmin cinayətkarlar ömürlük yox, müddətli cəza tələb edirlər. Təəssüf doğuran hal ondan ibarətdir ki, bəzi hüquq müdafiəçiləri də onları müdafiə etmək xəttini tuturlar. Axı, xüsusilə təhlükəli olan belə cinayətkarların əməllərini necə unutmaq olar? Bəs bu cinayətlərin qurbanlarını necə ovunduraq? Arxayın ola bilərikmi ki, belə "şəxslər" müəyyən müddətdən sonra vaxtından əvvəl cəzasını çəkməkdən azad olmaq tələbi ilə çıxış etməyəcəklər? Bax, burada cinayətə görə cəzanın tətbiqi məsələsində ədalət tərəzisinin mizanı pozulur.

Statistika özü-özlüyündə cox sualların cavabını verir: 2011-ci ilin 6 ayı ərzində əvvəllər məhkum edilmiş şəxslər tərəfindən 963 cinayət baş vermişdir. Bu rəqəm keçən ilin müvafiq dövrünə nisbətən 68 fakt çoxdur. Göründüyü kimi cəzaçəkmə müəssisələrində kitabxananın olmasına, əyləncələrin və digər mədəni-kütləvi tədbirlərin keçirilməsinə baxmayaraq, azadlığa qovuşan məhkum olunmuşlar yenə cəmiyyətə və əxlaqa zidd əməllərindən peşmançılıq çəkməyərək, qəsdən cinayətlər törədirlər. Cinayəti törətmək belə şəxslərin xislətindən doğur. Cəmiyyət belələrini "müalicə etmək" arzusunda deyil.

Cəzanın məqsədi ondan ibarət olmalıdır ki, təqsirkarın ictimai orqanizmə ziyan gətirə biləcək davranışı məhdudlaşdırılsın və digər fərdlər tərəfindən belə halların baş verməsinin qarşısı alınsın. Bu, profilaktik və xəbərdarlıq tədbirlərinin davamı olmaqla, həm də latent xarakterli cinayətlərin lokallaşmasına təsir edə bilər.

Cəza cinayətlərin ictimai təhlükəlilik dərəcəsinə görə elə bir həddə uyğun olmalıdır ki, uzun müddət insanlarda sosial ədalətin bərpası kimi təəssürat və bundan fərqli olaraq cinayətkarın qəlbində də üzücü bir hal yaratsın, hərəkətlərindən-qonşusunu qətlə yetirməsindən, kimisə qarət etməsindən uzun müddət xəcalət və əziyyət çəksin. Əslində əsil insan-Adəm övladı öz şüurlu və arzu etdiyi əməli törətdiyinə görə cəzasını simvolik də olsa özü istəməlidir. Həyatdan məhrum etdiyi, quldurluq hərəkətilə başqalarını vahimədə qoyduğu zərərçəkənlərin-cinayətin qurbanlarının istəyi nəzərə alınmalı və belə şəxslər daha sərt cəzaya layiq görülməlidir. Bu mənim subyektiv fikrimdir. Humanistlik və ədalət prinsipləri cəmiyyətin maraqları fövqündə fərdə şamil edilməlidir. Mütləq deyil, nisbi xarakter daşısın. Çünki, fərdin formalaşması cəmin tərkibində mümkün olur.

Afina hüququna görə dünya fəlsəfəsinin incilərindən sayılan Sokrat da "cinayətkar" sayılırdı və onun mühakimə olunması "ədalətli" idi. Onun cinayəti, ələlxüsus sərbəst fikirləri bütün bəşəriyyət və onun vətəni üçün çox faydalı olsa da, cəzasını özü hakimdən istədi. Bu fikirlər həm də o vaxt Afinanın ehtiyac duyduğu yeni əxlaqın və yeni inamın hazırlanmasına xidmət edirdi.

Cəza cinayətə görə nə qədər tez tətbiq edilərsə, bir o qədər ədalətli və səmərəli olur. Ədalətlidir ona görə ki, təqsirkar ehtimal etdiyi, tətbiq oluna biləcək cəzanı düşünməklə, əziyyətlərdən xilas olur. Hökmə qədər şəxsin həbs edilməsi əməlinə görə ədalətlidir. Həbs qətimkan tədbirinin sərtliyi yalnız təqsirkarın saxlanıldığı yerdən qaça bilmək imkanlarını məhdudlaşdırmaq və ya sübutların gizlədilməsinin qarşısını almaqdan ibarətdir. Bu həm də ibtidai istintaqın prosesual qaydalara əməl edilməsinin məntiqli davamı, dövlətin məcburetmə metodundan irəli gələn adekvat reaksiyasıdır.

2011-ci ilin oktyabr ayına qədər axtarışda olan 1000-dən çox şəxs yaxalanmışdır. Bu sırada 165 nəfər ağır və xüsusilə ağır cinayəti törədən subyektlərdir.

Unutmaq olmaz ki, cəza cinayətlərin ekvivalenti, dövlətin cinayətin subyektinə qarşı reaksiyasıdır. Tarixən cəzanın məqsədi və vahiməsi ictimai-təhlükəli əməl nəticəsində əldə edilən "xeyir"dən yuxarıda dayanıb. Təqsirkar hiss etməlidir ki, onun "qazandığı", tətbiq edilən cəzanın fövqündə xardal dənəsi qədərdir və sonrakı peşmançılığı fayda verməz. O, əməlinə görə əziyyət çəkməlidir.

Ş.Monteskyö qeyd edirdi ki, mütləq zərurətdən doğmayan, ədalətdən kənar hər bir cəza qəddar və müstəbiddir. Ona görə də, ayrı-ayrı şəxslərin ictimai münasibətlərə və rifaha yönələn qəsdləri məhz elə cəzaların tətbiqi ilə bir növ onlardan mühafizə edilir, təkrar törədilən sosial hadisələrin qarşısı alınır. İnsanlar əmin olur ki, sağlamlıqlarına və azadlıqlarına yönələn hər bir qəsdin subyekti son nəticədə ədalətli cəzasını alır.

6 ay ərzində işləməyən və təhsilini davam etdirməyənlər tərəfindən 7235 cinayət törədilmişdir. Burada isə aidiyyəti qurumlar işsizliyin aradan qaldırılmasına, vətəndaşlarda təhsilini davam etdirməyə həvəs oyadılması və şəraitin yaradılması üçün tədbirlərin həyata keçirilməsinə məsuldurlar. Konstitusiyanın 80-ci maddəsində ehtiva edildiyi kimi... "konstitusion vəzifələrin yerinə yetirilməməsi qanunla müəyyən edilən məsuliyyətə səbəb olur."

Bütövlükdə cinayətlər sosial hadisə kimi cəmiyyətə müstəsna hörmətsizliklə və həyasızlıqla müşayət edildiyindən, əxlaqa və qanuna zidd əməl kimi qarşısı alınmalı, onu doğuran mövcud şəraitin aradan qaldırılmasına, xəbərdarlığına daha çox yer verilməli, hamı bu istiqamətdə çalışmalıdır.

"Təcili yardım" maşınının, yanğınsöndürənin və ya polisin həyəcan siqnalına cəmiyyətin bəzən qeyri-etik və yaxud laqeyd münasibətini hiss edəndə çox narahat oluram. Bəziləri yuxudan oyandığına təəssüflənir. Vətəndaşların polisin, yaxud da yanğınsöndürənin nədən tələsdiyinə varmadıqlarını duyanda: - "Niyə biz təcili yardımın, polisin və yanğınsöndürənin yanına tələsdiyi insanların halına acımağı özümüzə sığışdıra bilmirik? " - sualına cavab tapa bilmirəm. Axı bu laqeyidlik sonradan çox böyük bəlalara gətirib çıxarır.

Əslində biz hər hansı bir ictimai-təhlükəli əməldən əziyyət çəkən insanların xilasına tələsən polis əməkdaşları üçün ən azından dua etməliyik. Bu, hər birimizin imkanında olan ən sadə bir yoldur. Niyə etməməliyik? Axı bəzən cəmiyyətin təhlükəsizliyini təmin edən polisin də həyatı təhlükədə olur.

Şəmsəddin ƏLİYEV,

"Polisə dəstək" İB-nin sədri

Xalq qəzeti.- 2011.- 29 oktyabr.- S. 7.